Chłopi - streszczenie
Tom I Jesień
ROZDZIAŁ I Pewnego wrześniowego dnia ksiądz, który doglądał swojego parobka orzącego pole, spotyka starą Agatę. Kobieta udaje się „we świat, po proszonem”, ponieważ u jej krewnych nie ma dla niej ani pracy ani noclegu. Nie skarży się na swój los mimo, że rodzina wygnała ją tuż przed nadchodzącą zimą. Niedaleko drogi, przy której ksiądz rozmawia z Agatą, kobiety i mężczyźni ciężko pracują w polu u gospodarza Boryny. Po odejściu kapłana kobiety zaczynają plotkować na temat poszczególnych mieszkańców wsi. Kobiety zachwalają dobroć księdza, bardzo krytykują Kłębów, którzy późną jesienią wypędzili Agatę z domu. Na języki dostaje się również Dominikowa, którą mieszkańcy Lipiec posądzają o czary oraz jej córka Jagna. Rozmowę przerywa Józka, która przybiega na pole powiadomić Hankę, że zdycha jedna z krów. O zmroku wszyscy przerywają pracę i powracają do swoich domów.
ROZDZIAŁ II Hanka zastaje na podwórzu dogorywająca krowę. Posyła po Ambrożego, ale ten nie jest w stanie pomóc zwierzęciu. Boryna jako gospodarz decyduje się na dobicie zwierzęcia. Wieczorem Maciej składa wizytę wójtowi, ponieważ dowiaduje się, że został oskarżony przez Jawkę. Dziewczynę tę, przyjął uprzedniej zimy na służbę. Wójt radzi Borynie, by się ponownie ożenił, ponieważ owdowiał już pół roku temu a gospoda potrzebuje gospodyni. Proponuje Maciejowi ożenek z Jagną.
ROZDZIAŁ III Boryna jedzie do Tymowa na rozprawę. Jewka oskarża go o nieuczciwą zapłatę i gwałt, co nie jest prawdą, zresztą sam wygląd rzekomej poszkodowanej wywołuje w zebranych śmiech. Boryna zostaje uniewinniony. W sądzie spotyka Dominikowi, której sprawa była rozpatrywana tuż przed sprawą Boryny. W drodze powrotnej wstępnie rozmawiają o ewentualnych zaręczynach z Jagną.
ROZDZIAŁ IV W niedzielę przed sumą, Kuba zanosi na plebanię kilka upolowanych przez siebie kuropatw. Ksiądz nagradza go za prezent dobrym słowem i drobną zapłatą. Kuba jest tak urzeczony pochwałami księdza, że w kościele siada w pierwszej ławce obok najbogatszych gospodarzy nie zważając na docinki innych mieszkańców. Po mszy w domu u Boryny dochodzi do awantury. Antek jest rozgoryczony, że pracując dla ojca nie usłyszał nigdy słowa podziękowania. Po południu Kuba idzie do karczmy zaproszony przez Jankiela, który mami go obietnicami dobrej zapłaty z upolowaną zwierzynę. Obiecuje mu także strzelbę.
ROZDZIAŁ V Lipieccy chłopi przygotowują się do ostatniego w tym roku jarmarku, na którym mogą się zaopatrzyć w potrzebne towary, lub uzyskać pieniądze na zaciągnięte w ciągu roku długi. Boryna prosi Kubę, by również w nowym roku pracował u niego, parobek wysoko się ceni, ale po długim targowaniu dochodzą do porozumienia. W Tymowie jest duży gwar, są także dzieci Boryny, córki sprzedają świnie a Antek zboże. Boryna wstępuje także do pisarza, ponieważ chce na drodze sądowej uzyskać odszkodowanie za zdechłą krowę. W drodze powrotnej spotyka Jagnę, ofiarowuje jej wstążkę i chustkę, dając jej w ten sposób do zrozumienia, że będzie się starał o jej rękę. Po targu Borynowie wracają zadowoleni, ponieważ udało im się sprzedać wszystkie przywiezione na sprzedaż towary. Tylko zięć Macieja jest niezadowolony. Prosi starego Borynę, by dał mu obiecany posag córki. Niestety bezskutecznie.
ROZDZIAŁ VI Po jarmarku do Lipiec zawitała ponura jesień. W deszczowy dzień na wozie powraca z pola Jagna wraz z Szymkiem, wioząc zebraną kapustę. Po drodze spotyka Antka, który robi na niej ogromne wrażenie, rozpala w niej niepohamowane żądze. Wieczorem do domu Dominikowej przybywa Ambroży w imieniu Boryny w sprawie zaręczyn z Jagną. Dziewczyna pozwala, by decyzję w tej sprawie podjęłam matka. Pani Dominikowa mamiona obietnicami dużego zapisu majątkowego na rzecz córki, zgadza się na to małżeństwo.
ROZDZIAŁ VII Następnego dnia Jagna nie może sobie znaleźć miejsca, wieczorem ma się udać do chaty Borynów, by pomóc przy obieraniu kapusty. Nie może doczekać się spotkania z Antkiem. W tym czasie powraca, po długiej nieobecności Mateusz, który śmiało poczyna sobie z Jagną. Wkrótce przybywa Dominikowa, która jest wrogo do niego nastawiona, widząc całe zajście, wypędza go z domu. Jagna udaje się do domu Borynów. Są tam wszystkie panny z bogatszych domów, starsze kobiety oraz parobkowie. Pod wieczór przychodzi Boryna, zapraszając wszystkich do suto zastawionego stołu. Przygrywa im parobek na skrzypcach, zaproszono również Rocha, który opowiada gościom różne legendy. Wieczorem, po kolacji, Antek wymykając się za Jagną i odprowadza ją do domu.
ROZDZIAŁ VIII Nazajutrz rano wśród chłopów rozchodzi się wieść, że Maciej chce się zaręczyć z Jagną. Ludzi plotkują o przyszłych kłótniach z dziećmi Boryny z poprzedniego małżeństwa. Do domu Dominikowej przybywa wójt wraz z Szymonem, poprosić w imieniu Boryny o rękę Jagny. Boryna, dowiedziawszy się, że Jagna przyjęła oświadczyny, wyprawia huczne zaręczyny w karczmie.
ROZDZIAŁ IX W sobotę Boryna przepisał na Jagnę sześć mórg ziemi. W niedzielę wychodzą w kościele pierwsze zapowiedzi. Maciej kilka kolejnych dni spędza w domu Dominikowej. Dzieci Macieja są wstrząśnięte decyzją ojca. W poniedziałek wszyscy udają się na groby zmarłych. Odwiedzanie zapomnianych grobów skłoniło Kubę do wspomnień związanych z powstaniem styczniowym w czasie, którego został ranny w kolano a jego matka wraz z dziećmi i służbą zginęli. Wieczorem do izby Antka schodzą się goście, by słuchać opowieści snutych przez Rocha.
ROZDZIAŁ X Oburzony na ojca Antek szuka porady u księdza. Nie jest jednak zadowolony z porady proboszcza, który zalecił mu pokorę. Udaje się więc do kowala, który widząc w tym własną korzyć buntuje Antka, by poprosił ojca o podział jego majątku pomiędzy niego i Magdę. Początkowo Antek jest na niego wściekły, ale po przemyśleniu całej sprawy, przyznaje kowalowi rację. Wieczorem wszystkie dzieci czekają na ojca. W wyniku ostrej bójki pomiędzy Antkiem a Maciejem, syn zostaje wyrzucony z domu. Unosi się dumą i przenosi się wraz z rodziną do ojca Hanki. Maciej jest bardzo zaniepokojony słowami syna, który w złości wyrzuca ojcu, że jego przyszła żona ma złą reputację. Tej nocy Kuba znowu udaje się na polowanie, podczas którego zostaje ranny w nogę, jednak o wypadku wie tylko Witek.
ROZDZIAŁ XI W dzień wesela wszyscy są zajęci ostatnimi przygotowaniami. Wciąż przybywający weselnicy udają się do domu pana młodego, po czym wraz z nim do panny młodej. Później razem udają się do kościoła. Po krótkiej ceremonii, wszyscy bogatsi gospodarze, udają się do domu Dominikowej na biesiadę przy suto zastawionym stole. Późnym wieczorem po wszelkich tradycyjnych zabawach, goście weselni znowu powracają do zabawy tanecznej. Jagna jest raczej obojętna, myśli jej zaprzątnięte są przez Antka.
ROZDZIAŁXII O świcie Witek powraca z wesela, nie może jednak zasnąć, ponieważ słyszy jęki postrzelonego Kuby. Nikt nie jest w stanie mu pomóc. Prosi Witka by posłał po Jagustynkę, ta jednak jest tak rozbawiona, że lekceważy prośbę. Rano kobieta, zobaczywszy Kubę chce posłać po księdza, Kuba się jednak nie zgadza twierdząc, że nie przystoi przyjmować księdza w stajni. Ranę ogląda również Ambroży, który sugeruje cierpiącemu, że należy udać się do szpitala, gdzie amputują mu nogę, w którą wdała się gangrena. Po odejściu Ambrożego, Kuba sam odcina sobie nogę myśląc, że w ten sposób przestanie cierpieć. Tymczasem w domu weselnym trwa uroczyste przeniesienie panny młodej do domu pana młodego. Wieczorem Roch wyciąga Ambrożego z sali, ponieważ Kuba zaczął się wykrwawiać i powoli umiera.
Tom II, Zima
ROZDZIAŁ I Mieszkańcom dają się we znaki śniegi i wichury. Antek cierpi straszną biedę, Hanka jest zrozpaczona, ponieważ to na nią spadł obowiązek wyżywienia dzieci. Antek nie chce wziąć się do żadnej pracy. Postanawia sprzedać Żydowi krowę i wyruszyć się w poszukiwaniu pracy. Po drodze spotyka Borynę z Jagną jadących saniami do miasta. Rezygnuje z wyprawy i cały dzień spędza w karczmie przy butelce.
ROZDZIAŁ II Hanka udaje się do Organistów by spłacić długi i zapytać o prace dla Antka. Otrzymuje od nich wełnę, którą ma dla nich uprząść. Następnie odwiedza młynarza, który proponuje Antkowi pracę w tartaku. Przy okazji młynarz przekazuje jej plotkę o tym, że jej mąż ugania się za Jagną. Ze smutkiem powraca do domu. Wieczorem przychodzi także Antek.
ROZDZIAŁ III Następnego dnia Antek zaczyna ciężką pracę w tartaku. Jest zdenerwowany, ponieważ jego przełożonym jest Mateusz, który zazdrości Antkowi względów u Jagny. Pewnego dnia usłyszał jak przechwala się zażyłością z Jagną, wykpiwając Antka. Nie myśląc długo podniósł Mateusza do góry i wrzucił go do rzeki. Stało się to tak szybko, że słuchacze nie zdążyli zareagować, dopiero po chwili wyciągnęli Mateusza, który cudem uszedł z życiem. Nazajutrz Antek nie poszedł do pracy, uważając, że i tak zostanie zwolniony. Tymczasem przyszedł do niego młynarz, prosząc go by zajął w pracy stanowisko nadzorującego majstra i zaproponował podwyżkę. Mateusz, który do tej pory zajmował to stanowisko, ma połamane żebra i nie może pracować.
ROZDZIAŁ IV W Wigilię Bożego Narodzenia trwają gorączkowe przygotowania do wieczerzy. Jagnę coraz bardziej dręczy obraz Antka, nie może się uwolnić od myślenia o nim. Wraz z pojawieniem się pierwszej gwiazdki, wszyscy zasiadają do stołu: Boryna, kowal z żoną, Rocho, Witek, Józia i Piotrek, który właśnie powrócił z wojska. W czasie wieczerzy do okna chałupy stuka Jagustynka, dla której nie znalazło się miejsce przy wigilijnym stole u dzieci. Na pasterkę przychodzi także Antek, który klęka tuż obok Jagny. Mówi Jagnie, że będzie na nią czekał każdego dnia „za brogiem”.
ROZDZIAŁ V Borysowie udają się rankiem na spoczynek. Jagna nie może zapomnieć o Antku. Nie potrafi wybrać dobrego rozwiązania. Z jednaj strony nie potrafi zapomnieć o namiętności a z drugiej boi się konsekwencji zdrady męża. Następnego dnia chłopi przynoszą wieści o pobiciu Mateusza. Jagna jest bardzo zadowolona, że Antek stanął w jej obronie. Z tego powodu postanawia odrzucić wszelkie skrupuły, i dać się ponieść uczuciu do Antka. Do Boryny przybywają chłopi, prosząc go o obecność w czasie negocjacji dotyczących wyrębu lasu. Boryna wykręca się zaplanowanym wyjazdem, ponieważ nie chce zadzierać z dworem. Tym bardziej, że wyrąb lasu bardziej sprzyja jego interesom. Następnego dnia zgodnie z zapowiedzią wyjeżdża, a ponieważ Jagna nie chce sama zostać w domu, zabiera ją ze sobą.
ROZDZIAŁ VI Po południu Boryna oczekuje przybycia dziedzica, który miał się spotkać z najbogatszymi chłopami we wsi. Antek korzysta z nieobecności Boryny i zakrada się do domu, by spotkać Jagnę. Zastaje ją przy udoju krów. Jagna mało nie oszalała ze szczęścia, niemniej zanosi mleko do domu i wychodzi do kochanka. Płoszy ich głos Boryny, który szuka żony. Jagna stara się zachować pozory, ale mąż zaczyna coś podejrzewać. Boryna jest wściekły, że nie zaproszono go do rozmów w sprawie wyrębu. Przychodzi do niego Rocho, prosząc Macieja o wstawiennictwo u dziedzica, który nie chce do wyrębu zatrudnić lipieckich chłopów. Boryna jest oburzony prośbą zwłaszcza, że nie został zaproszony do negocjacji.
ROZDZIAŁVII W Święto Trzech Króli wszyscy mieszkańcy gromadzą się w karczmie. Pija, tańczą i dyskutują o wyrębie lasu. Antek obiecuje, że będzie ich przywódcą i że postara się by las nie został wykarczowany. Do stołu zaprasza go Mateusz, który nadal ledwo chodzi. Antek zwierza mu się z uczucia do Jagny. W niedługim czasie pojawia się Boryna z Jagną i Józią. Zaraz po przybyciu Boryna zostaje poproszony do osobnego pokoju. Antek wykorzystuje sytuację i porywa Jagnę do tańca. Zabawę przerywa Maciej, powiadomiony o całej sytuacji przez oburzone kobiety. Mimo protestów Antka, zabiera żonę do domu.
ROZDZIAŁ VIII Po pamiętnej zabawie, Boryna zapadł ze zgryzoty na jakąś chorobę. Przez cały czas nie odzywał się do żony. Nie pomógł płacz ani żalenie się Jagny. Całymi dniami pilnował, żeby nie mogła się ruszyć z domu. Nie pomogły nawet prośby Dominikowej. Po kilku tygodniach Jagna zmieniła stosunek do męża. Zaczęła mu robić na złość. Nie pomogły nawet nalegania księdza, który prosił w czasie kolędy o pogodzenie zwaśnionych małżonków. Po jego wizycie w domu zapanował pozorny spokój, niemniej Boryna pilnował nadal żony z przyzwyczajenia. Jagnie udaje się za pośrednictwem Jagustynki spotkać z Antkiem. Boryna dowiaduje się od niej, że Antek planuje podpalić jego dom. Bacznie zaczyna obserwować otoczenie swojego domostwa. Do Boryny przychodzi urzędnik, próbując go namówić do wzięcia udziału w wywozie drzewa. Boryna ulega nęcony wysokim wynagrodzeniem. Następnego dnia informuje żonę o wyjeździe.
ROZDZIAŁ IX Mimo wichury i zamieci Hanka wraz z ojcem i najbiedniejszymi kobietami ze wsi, udaje się do lasu po chrust. Z powodu zawiei ludzie nie mogą się odnaleźć. Przy drodze Hanka spotyka Borynę, który podwozi ją do wsi. Nie jest to ta sama kobieta, która niegdyś płakała z byle powodu. Boryna poruszony biedą dzieci zaprasza Hankę do siebie. O północy budzą ją wrzaski, okazuje się, że we wsi wybuchł pożar. Wybiega z domu, ale biegnący w jej kierunku Antek zawraca ją do chałupy.
ROZDZIAŁ X Tegoż wieczora zbierają się u Kłębów starsze kobiety i młode dziewczęta. Wszyscy gaworzą i żartują. Jagna tak się zasłuchała w opowieść Rocha, że nawet nie zauważyła Antka, który się do niej przysiadł. W trakcie zabawy obydwoje wymykają się z chaty.
ROZDZIAŁ XI Antek z Jagną zapatrzeni w siebie biegną przez pola. Docierają pod dom Boryny i zagrzebują się w sianie. Nie wiedzą jednak, że od dłuższej chwili są śledzeni przez Macieja. Ten widząc ich śmiałe poczynania podpala stóg i dziobie kochanków widłami. Wokół domu gromadzą się mieszkańcy wiedzeni krzykami i widokiem ognia.
ROZDZIAŁ XII Następnego dnia na pogorzelisku zbierają się chłopi. Wiedzą, że Boryna przyłapał żonę z synem w stogu. Nie wiedzą jednak, kto go podpalił. Podejrzenie pada na Antka. Wszyscy zaczynają się burzyć przeciwko Antkowi, nie mogą mu darować romansu z Jagną. Niemniej straż, która przybyła do Boryny, żeby ocenić straty, nie zabiera rzekomego podpalacza. Z tego powodu, wszyscy zaczęli skupiać uwagę na Jagnie. Cała sprawa zaczyna ucichać, ponieważ żadne z nich nie wychodzi z domu. Hanka udaje się do teścia, który ją hojnie obdarowuje. Nie może przeżyć upokorzenia. Antek próbuje ją zmusić, by zwróciła prezenty, ale Hanka oznajmia mężowi, że tego nie zrobi. Po całym zajściu, Jagna nadal spotyka się z Antkiem jednak już nie całkiem dobrowolnie. Antek jest wściekły, że małżonkowie się pogodzili. W niedzielę udaje się do kościoła, ponieważ ma nadzieję, że spotka tam Jagnę. Tymczasem ksiądz z ambony nazywa go grzesznikiem. Pod wpływem tych słów pojmuje ogrom swojego przewinienia.
ROZDZIAŁ XIII Przedwiośnie jest bardzo długie i powoduje głód w wielu domach. Boryna z powrotem przyjął Jagnę do domu, ale zmienił do niej stosunek. Gnał ja do ciężkich prac, nie szanował, nawet przestał jej pilnować. Jedyną osobą, której się zwierzał była Hanka. Jagna nadal potajemnie spotyka się z Antkiem, jednak czuje, że chce skończyć z potajemnymi schadzkami. Antek widząc jej zniecierpliwienie i chęć powrotu do domu wyrzuca jej, że to przez nią stracił szacunek ludzi i stoczył się na dno. Porzuca ją. Jagna czuje się bardzo pokrzywdzona. Do woski dochodzą plotki, że robotnicy rozpoczęli wyrąb lasu. W karczmie zbiera się narada, niestety Antek, który ma plan działania nie cieszy się dobra reputacją. Dochodzi do walki między lipczanami a drwalami i sługami dworu. W czasie walki zostaje ranny w głowę Maciej. Antek na widok rannego ojca wpada w szał i zabija borowego. Po walce chłopi powracają do wsi, na ich czele kroczy Antek a obok niego jedzie wóz, na którym leży ranny Boryna.
Tom III, Wiosna
ROZDZIAŁ I Pewnego dnia, powraca z żebraczej tułaczki Agata. Przeczuwa zbliżającą się śmierć, dlatego szuka schronienia i strawy na ostatnie dni swojego życia. Kieruje się w stronę domu Kłębów. Po drodze spotyka Jagustynkę, która ją informuje, że Kłąb wraz z innymi mężczyznami siedzi w wiezieniu. Agata jest wstrząśnięta, jednak udaje się do domu krewnych. Od progu wita ją Kłębowa, najwyraźniej niezadowolona z powodu powrotu schorowanej i bardzo osłabionej Agaty. Agata widząc reakcję gospodyni chce iść dalej, ale zostaje zatrzymana. Dowiaduje się, że trzy tygodnie wcześniej miał miejsce sąd. Do więzienia zabrali prawie wszystkich mężczyzn poza kowalem, wójtem i kilkoma starszymi gospodarzami. Okazało się, że borowy nie przeżył starcia z Antkiem, a stary Boryna nadal leży nieprzytomny. Kłębowa opowiada Agacie o Jagnie, która tym razem łamie małżeńską przysięgę, uganiając się za wójtem. Staruszka rozpakowuje swój tłumoczek, wyjmuje z niego drobiazgi dla domowników, które sprawiają im ogromną przyjemność. Po długich rozmowach, wdrapuje się na strych, gdzie przechowywała pościel z pierza na ostatnie dni życia. Niestety okazuje się, że pierzyna służy Kłębom. Biedna kobieta nie wypowiada ani jednego słowa skargi, ale jej serce wypełnia nieprzebrana żałość.
ROZDZIAŁ II W Niedzielę Palmową Hanka, mieszkająca obecnie w chacie Boryny, wstała jeszcze przed świtem, ponieważ dom teścia był teraz na jej głowie. Z dnia na dzień stawała się coraz bardziej pewna siebie, pomiatała Jagną, kiedy się tylko nadarzała okazja. Wiadomość, że stary Boryna najprawdopodobniej nie przeżyje, spowodowała liczne przepychani wśród jego najbliższych. Każdy chciał jak najwięcej uzyskać dla siebie. Jagna dopiero teraz zrozumiała, że wraz ze śmiercią Boryny straci jedynego opiekuna i wysoką pozycję we wsi. W głębi serca nie zależy jej na majątku ani ziemi, po prostu nie ma ochoty ustępować Hance. Coraz miej czasu spędza w domu, a coraz częściej w towarzystwie wójta, który patrzy na nią pożądliwym okiem. Jednocześnie tęskni za Antkiem. Po południu Boryna na chwilę odzyskuje przytomność, chce rozmawiać tylko z Hanką. Przekazuje jej informację, o pieniądzach ukrytych w zbożu przechowywanym w komorze oraz nakazuje za wszelką cenę bronić Antka przed więzieniem. Kowal próbuje szantażować Hankę, by zdradziła treść rozmowy z Maciejem. Kobieta nie ustępuje niemniej boi się, że kowal ją ubiegnie w poszukiwaniu pieniędzy. Po tej rozmowie, jasne jest, że to Hanka stanie się pełnoprawną gospodynią domu.
ROZDZIAŁ III W Wielki Poniedziałek Ambroży i Jagustynka pomagają Hance w zabiciu świniaka. Wydarzenie to jest okazją do wypicia wódki. W domu jest także Jagna i Dominikowa, które pomagają w dzieleniu świniaka. Matka oddziela znaczną część i każe córce schować do komory. Do chaty przybywa też kowal, próbując zastraszyć Hankę. Wieczorem Hanka przyłapuje kowala na przeszukiwaniu beczek ze zbożem, jej krzyk powoduje, że kowal musi odejść z pustymi rękami. Wieczorem Jagustynka przychodzi dowiedzieć się, do kogo przyszedł ksiądz z Najświętszym Sakramentem. Okazuje się, że w chacie Kozłowej dogorywa Agata. Tego samego wieczora Jagustynka jest wzywana jeszcze do kilku innych domów, gdzie napatrzyła się na przerażającą nędzę.
ROZDZIAŁ IV We wsi zapanowała niezdrowa atmosfera spowodowana majątkiem pozostawionym przez Borynę. Trwają przygotowania do Wielkanocy, w chacie bogatszych gospodarzy zbierają się chłopi by poświecić pokarmy. Hanka po wyjściu Jagny i kowalów na rezurekcję wchodzi do komory, w której są ukryte pieniądze.
ROZDZIAŁ V W kościele zbierają się ludzi również z okolicznych wiosek. Mimo radosnego charakteru nabożeństwa jego uczestnicy są zasmuceni. Ksiądz jednak podnosi wszystkie kobiety na duchu. Po mszy wszystkie mężatki udają się z tobołkami z poświęconym jadłem do więzienia. Młode panny schodzą się na zabawę do Józki. Starsi chłopcy w poniedziałek urządzają Śmigus Dyngus. Hanka jest przygnębiona, ponieważ Antek przyjął ją w więzieniu jak obcą kobietę. Jagustynka zauważa, że przy obejściu nie ma psów. Znajduje jednego z nich z roztrzaskaną głową. Mieszkańcy zastanawiają się, kto mógł grzebać w beczkach ze zbożem. Jedynie Hanka jest spokojna, ponieważ domyśla się, że to kowal. W ciągu dnia mają miejsce różne zabawy związane z wielkanocnymi tradycjami. Jagna jest spragniona mężczyzny, po drodze spotyka Jasia, syna organisty, który wydaje się jej bardzo atrakcyjny. Po rozmowie z Jasiem wraca do domu. Po drodze dopada ją wójt i prawie siłą zaciąga do karczmy. Po zmierzchu wieś się uspokaja, ale na krótko, ponieważ mieszkańcy zostali powiadomieni, że płonie majątek dworski. Zadowoleni mieszkańcy uważają, że jest to kara Boska za przetrzymywanie chłopów w więzieniu.
ROZDZIAŁ VI Hanka niedawno urodziła dziecko, jest jeszcze bardzo osłabiona. Do chaty Boryny schodzą się liczni goście na poczęstunek z okazji chrzcin małego Rocha. Do wsi przybywają urzędnicy, próbując się czegoś dowiedzieć na temat pożaru we dworze. Urzędnicy chcą wezwać na przesłuchanie wszystkie kobiety z Lipiec. Kobiety czują się oburzone uważają, że przybycie na to przesłuchanie byłoby upokorzeniem, dlatego nie stawiają się we wskazanym miejscu. Wykręcają się obowiązkiem pracy na polu. Urzędnicy są zobowiązani szukać każdej z nich z osobna. Przybywają też do chaty Hanki, ale zostają wygonieni bez poczęstunku. Do wioski przybywają Cyganie, którzy nie cieszą się zbyt dobra opinią. Uchodzą za złodziei, dlatego gospodynie odganiają ich od swoich domostw. W czasie ich pobytu giną zwierzęta. Kobiety ciężko pracują w polu, niestety ich praca nie jest zbyt owocna, gdyż nie ze wszystkimi czynnościami są w stanie sobie same poradzić. Ksiądz prosi chłopów z sąsiednich wiosek, by pomogli kobietom, tak też się staje.
ROZDZIAŁ VII Rankiem rozchodzi się wieść, że dzisiaj powrócą chłopi. Uradowane kobiety, niemal zapomniały o odprawianym nabożeństwie. Po procesji wszyscy z radością udali się do swoich domów. Tylko Hanka i Jagna nie cieszyły się ze wszystkimi, ponieważ Antek z nimi nie wrócił.
ROZDZIAŁ VIII Życie powoli wraca do normy. Trwa przygotowanie do jarmarku. Tereska, przezywana żołnierką ze względu na to, że jej maż służy w wojsku jest przerażona faktem powrotu męża, ponieważ już od dawna żyje z Mateuszem. Miedzy wójtem a Kozłami dochodzi do awantury. Obydwoje kierują sprawę do sądu. Wiadomo, że wójt najprawdopodobniej wygra, ponieważ ma większe poparcie. Tym bardziej, że opowiedzieli się za nim bogatsi gospodarze. Kowal sugeruje Hance by wyjechała z Antkiem do Ameryki, ponieważ tutaj nałożą na niego dużą karę.
ROZDZIAŁ IX Hanka postanawia zapłacić za Antka kaucję. W czasie zabawy w lesie chłopcy znajdują całkiem pijanych i śpiących w zaroślach: Jagnę i wójta. Wieść szybko się rozeszła we wsi. Ludzi byli oburzeni bezwstydem Jagny, jednak cała uwaga skupiła się na wójcie. Chłopi debatują o przybyłych do wioski Niemcach, którzy chcą wykupywać ziemię w Lipcach.
ROZDZIAŁ X Mateusz, Grzela (brat wójta) i ich kamraci próbują nakłonić ludzi, by nie sprzymierzali się z Niemcami. Proszą o pomoc księdza, który skutecznie tłumaczy ludziom, jak mają postąpić. Ludzie są oburzeni zachowaniem Jagny, chcą ją wyrzucić ze wsi, tylko Hanka, Rocho i Mateusz próbują jej bronić. Hanka wpłaca za Antka kaucje wysokości 500 rubli. W domu Dominikowej dochodzi do awantury miedzy nią a jej synem. W wyniku bójki Dominikowa rzucona na piec traci częściowo wzrok. Chłopi dowiadują się, że w Lipcach ma zostać otworzona szkoła. Są temu przeciwni, ponieważ oznacza to nowe podatki, a przecież szkoła nie jest potrzebna chłopskim dzieciom.
ROZDZIAŁ XI Okazuje się, że Antek został wywieziony do guberni, jednak Roch pojechał za nim z pieniędzmi, Hanka jest pewna, że Antek zostanie wypuszczony. Pewnego dnia Boryna odzyskuje częściowo świadomość. W nocy wymyka się z domu i idzie na pole siać. Jest przekonany, że ziemia, którą trzyma w koszuli jest zbożem, które trzeba zasiać. Nad ranem upada i umiera.
Tom IV, Lato
ROZDZIAŁ I Następnego dnia Józka znajduje ciało ojca. Dwa dni później odbywa się pogrzeb, w którym uczestniczy nawet dziedzic. Chłopi odbierają to jako sposób na pojednanie z nimi w sprawie wyrębu lasu.
ROZDZIAŁ II W święto Piotra i Pawła w Lipcach odbywa się uroczysty odpust. Przybywa tam również dziedzic z żoną i dziećmi. Stara się pozyskać sympatię chłopów. Zgadza się na warunki stawiane przez lipieckich chłopów. Niemcy wynoszą się ze wsi, odprowadzani licznymi obelgami. Jagna jest pogrążona w smutku, ożywia się jedynie na widok Jasia, który przybywa na odpust już w sutannie.
ROZDZIAŁ III W osiem dni po śmierci Macieja, do Hanki przychodzą wszyscy krewni w celu podzieleniu majątku. Wójtowa przynosi im w tej sprawie urzędowe pismo, ale nikt nie umie go przeczytać. Wójtowa, korzysta z okazji by ubliżyć Jagnie. Ta z kolei doprowadzona do szewskiej pasji wyklina ją jej męża a na końcu Hankę. Hanka początkowo przebacza Jagnie wyzwiska, ale później zmienia zdanie i wyrzuca ją z chałupy. Po tym incydencie wieś podzieliła się na dwa obozy. Pierwszy obóz, popierający Hankę, tworzyły go głównie starsze kobiety oburzone zachowaniem Jagny. Drugi, popierający Jagnę składał się z mężczyzn. Hanka dowiaduje się, ze nie żyje Grzela. O zmroku wójt przywozi wiadomość, ze następnego dnia Antek ma powrócić do domu.
ROZDZIAŁ IV Nazajutrz powraca Antek, w domu zapanowała radość. Antek postanawia zerwać z przeszłością i stać się godnym następcą ojca. Nie może wyjść z podziwu, że Hanka sama poradziła sobie z utrzymaniem gospodarstwa.
ROZDZIAŁ V Życie Borynów powraca do normy. Kowal nadal go straszy procesem i radzi by uciekał wraz z żona do Ameryki. Antek spotyka Jagnę i postanawia spotkać się z nią po raz ostatni. Oczekując na nią spotyka się z proboszczem, któremu się zwierza, ze boi się procesu. Ksiądz nie potrafi mu pomóc. Antek po raz ostatni ulega namiętności, niemniej spotkanie kończy się kłótnią. Hanka podejmuje decyzję o pozostaniu w Lipcach, mimo groźby więzienia jaka ciążyła nad Antkiem.
ROZDZIAŁ VI Pewnego wczesnego ranka Szymek idzie (po raz pierwszy) pracować na swojej ziemi: zachwaszczonej, zasypanej kamieniami i nierównej. Dumą napełnia go sam fakt posiadania sześciu mórg i do nocy ciężko pracuje przy porządkowaniu, pracach polowych i budowie własnej chałupy. Wszyscy się dziwią jego zawziętości, a on pracuje tak dzień za dniem. Po pewnym czasie do pomocy przy budowie chaty przychodzą pan Jacek i Mateusz. Praca dość szybko przynosi efekty. Pewnej niedzieli odbywa się ślub Szymka z Nastusią, po którym młodzi przenoszą się „na swoje”. Pani młoda nie może powstrzymać łez na widok pustki, jaką świeci nowe gospodarstwo, ale jej żale wkrótce rozpraszają lipieckie gospodynie, które co jakiś czas odwiedzają młodą parę znosząc różne podarunki i żywy inwentarz.
ROZDZIAŁ VII Józka zapada na ospę, długo leży w łóżku pielęgnowana przez Jagustynkę. Trwa susza, ludzi modlą się o deszcz. Jagna nie przestaje myśleć o Jasiu.
ROZDZIAŁ VIII Chłopi zbierają się przed domem pisarza, by protestować przeciwko budowie szkoły. Ludzie dzielą się na kilka grup: jedni są przeciwni, bo uważają, że oznacza to nowe podatki, inni gotowi są ulec, żeby nie zadzierać z urzędnikami, jeszcze inni są za wybudowaniem szkoły, niemniej żądają, by w szkole uczono w języku polskim. Rozmowy przerywa przybycie naczelnika, który zobaczywszy opór usunął Antka i zarządził głosowanie imienne. W tej sytuacji chłopi ze strachu zagłosowali zgodnie z oczekiwaniami naczelnika.
ROZDZIAŁ IX Antek wypędzony z zebrania, idzie do wsi, tam dowiaduje się od Żyda, że naczelnik już zimą podpisał kontrakt na budowę szkoły. Antek jest zszokowany tym, że chłopi nie mają żadnych praw. Jagna całymi dniami ugania się za Jasiem, codziennie chodzi do kościoła by, choć na chwilę go zobaczyć. Jaś w swej naiwności nie widzi, że Jagna szaleje na jego punkcie.
ROZDZIAŁ X Pewnego dnia przybywają żandarmi w poszukiwaniu Rocha, ale mieszkańcy ani myślą wydać żandarmom swojego dobroczyńcy. Pod osłoną nocy Antek wraz z Mateuszem pomagają Rochowi uciec z Lipiec.
ROZDZIAŁ XI Rozpoczynają się żniwa. Powraca z wojska Jasiek, który wbrew przypuszczeniom wszystkich za zdradę obarcza winą Mateusza. Mateusz wstydzi się swojego postępku i postanawia wreszcie ustatkować się. Myśli o małżeństwie z Jagną, dlatego radzi się w tej sprawie Antka. Nie trudno przewidzieć, że Antek odradził Mateuszowi małżeństwo. Uczynił to z zazdrości, nie wygasła jeszcze bowiem jego namiętność do macochy, ale jako argumentu posłużyło mu to że Jagna obecnie ugania się za Jasiem. Tego samego dnia Jaś udaje się do domu Kłębów, gdzie umiera Agata. Kiedy odchodzi następnego dnia po ostatnim sakramencie, Jaś w pada w rozpacz. Ucieka do domu, a w ślad za nim biegnie Jagna, próbując go pocieszać. Po chwili jednak pojawia się matka chłopaka i odgania Jagnę jak zwierzę.
ROZDZIAŁ XII Jaś został otumaniony przez Jagnę, na tyle, że nie chce słuchać o jej złym prowadzeniu. Opowiada matce o Jagnie i o ich relacjach. Jaś jest rozdwojony w sobie i nie wie, co dalej począć. Spotyka się z Jagną by usłyszeć od niej prawdę. Jagna wyznaje mu miłość a Jaś poczuł, że nie może się uwolnić od myśli o niej. Rozmowę przerywa organiścina, zabierając ze sobą chłopca. Następnego dnia wyrusza pielgrzymka na Jasną Górę, Jaś nie ma ochoty w niej uczestniczyć ale zostaje zmuszony przez matkę.
ROZDZIAŁ XIII Dominikowa usłyszawszy najnowsze plotki dotyczące jej córki, przestrzega ją. Wójt zostaje uwięziony za nadużycia, przetracił bowiem z kasy bardzo dużą sumę pieniędzy. Organiścina podejrzewa, że pieniądze wydał na Jagnę, kupując jej bardzo drogie pierścienie oraz inne drogie prezenty. Większość gospodyń nie posiada się z oburzenia. Organiścina wraz z wójtową buntują ludzi przeciwko Jagnie. Wieczorem zbierają się w tej sprawie w karczmie. Na naradę ściągnięto również Antka, który orzekł z ciężkim sercem, że poprze większość. Następnego dnia ksiądz nie chcąc brać udziału w egzekucji wyjeżdża ze wsi, podobnie czynią co poniektórzy chłopi. Do domu Dominikowej wpada kilku chłopów, nie zważając na opór Dominikowej krępują sznurami Jagnę i wywożą ją ze wsi na wozie pełnym świńskiego nawozu. Pozostawiają ją poza wsią. Na drugi dzień we wsi powraca normalny rytm. Jagna leży nieprzytomna w chacie u Szymków, pielęgnowana przez matkę i Mateusza.
Chłopi - opracowanie
Czas i miejsce akcji Akcja rozgrywa się we wsi Lipce, w zaborze rosyjskim. Poszczególne epizody mają miejsce w Tymowie. Czas powieści obejmuje dziesięć miesięcy ostatniego dziesięciolecia XIX wieku, od wczesnej jesieni do późnego lata następnego roku. Budowa utworu „Chłopi” są tetralogią, tzn. składają się z czterech tomów: tom I „Jesień”, tom II „Zima”, tom III „Wiosna”, tom IV „Lato”
Główne wątki
Fabułę „Chłopów” tworzą trzy ciągi zdarzeniowe, które w powieści wzajemnie się przenikają tworząc spójny i pełny obraz polskiej wsi w końcu XIX wieku. Pierwszy ciąg to obraz lipieckiej społeczności. Reymont koncentruje się na jak najdokładniejszym ukazaniu życia mieszkańców Lipiec. Ukazuje ich: pracę, dzień powszedni, święta, czas wolny, rozrywki i zabawy. Pokazuje ich zhierarchizowanie, wedle posiadanego majątku, lub stanowiska w lipieckiej gromadzie. Drugi ciąg dotyczy obyczajów i obrzędów. Całe życie wsi podlega specyficznemu kalendarzowi liturgiczno-obyczajowemu. Składają się na niego święta religijne, chrzciny, śluby wraz z weselami, odpusty, pogrzeby, zwyczaje ludowe, wróżby i wspólna praca. Wszelkie święta i uroczystości o charakterze religijnym, kulturowym, nie wywodzą się jedynie z tradycji chrześcijańskich, ich korzenie sięgają jeszcze czasów pogańskich. Dlatego mieszkańcy Lipiec rozpoczynają uroczystość chrzcin od mszy a kończą rytualnym obchodzeniem czterech kątów i odpędzaniem złych duchów od nowonarodzonego dziecka. Innym przykładem jest opisany przez Reymonta Dzień Zaduszny w czasie, którego Kuba udaje się na opuszczone groby i rozsypuje na nie okruchy chleba dla czyśćcowych dusz. Obrzędy towarzyszą każdemu mieszkańcowi od narodzin aż do śmierci, wyznaczają zarówno osobisty jak i zbiorowy rytm życia każdego mieszkańca. Trzeci ciąg wyznacza cykliczność przyrody. Reymont analizuje wpływ zmian pór roku na życie mieszkańców. Pragnie pokazać, że to właśnie ten ciąg decyduje o wszystkim. To od pory roku zalezą zarówno obowiązki jak i przyjemności mieszkańców. Z tego powodu śluby odbywają się albo późną jesienią albo zimą, ponieważ latem jest dużo pracy na polu. Każdy mieszkaniec jest przywiązany do cyklicznego, nie zaś linearnego, postrzegania świata.
„Chłopi” jako powieść mitologizująca chłopską egzystencję
Podczas lektury „Chłopów” uderza bogactwo motywów, które tworzą wielopłaszczyznowy obraz wsi i życia chłopów. Jak słusznie zauważa Maria Rzeuska czas i przestrzeń utworu służy możliwie najszerszemu zarysowaniu obrazu chłopa, oraz jego środowiska. W tym celu Reymont ukazał ich egzystencję na przestrzeni dziecięciu miesięcy, ich pracę na roli, obyczajowość, gospodarstwo, gromadę, rodzinę, jednostkę, stosunki towarzyskie i społeczne. A jednocześnie warto zwrócić uwagę, że w powieści brakuje perspektywy historyczno-geograficznej. Lipce to jakby skansen, wieś całkowicie odcięta od świata, jakby zawieszona w próżni. Wieś egzystuje sama w sobie, poza historią i przestrzenią mimo, że akcja powieści rozgrywa się w czasach zaboru rosyjskiego nie stanowi to istotnego składnika utworu. Podobnie nie istnieje przestrzeń pozaepicka. Ze wsi wyjeżdża się tylko na jarmark do Tymowa. Niedookreślone jest również miejsce i czas wydarzeń. Badacze, mimo wielokrotnych prób określenia topografii wsi i przybliżonego roku akcji nie są w stanie tego ustalić. Dlatego przekonujące są sugestie profesora Kazimierza Wyki, który zaproponował by patrzeć na dzieło jako na utwór o tendencjach mitotwórczych, uniwersalnych, uogólniających problem egzystencji chłopa. „Chłopi” stanowią syntezę wsi polskiej, jej problemów i spraw, doznań i przeżyć bohaterów. Wydarzenia opisywane przez autora nie dotyczą konkretnego roku, ale każdego roku i kolejnych pokoleń bohaterów. Jest to możliwe dzięki ukazaniu życia, które jest wpisane w okrąg czterech pór roku.
Narracja w „Chłopach”
Kazimierz Wyka wyróżnia trzech narratorów: 1. Młodopolski stylizator 2. Wsiowy gaduła 3. Realistyczny obserwator Najczęściej pojawia się „wsiowy gaduła”, rzadziej „młodopolski stylizator”, najrzadziej „realistyczny obserwator”. „Wsiowy gaduła” uruchamia przede wszystkim tok fabularny dzieła, ale bywa też, że uczestniczy w jego rytmie obyczajowo-obrzędowo-liturgicznym. Stylizator młodopolski uruchamia przed wszystkim w obrębie rytmu prac ludzkich sprzęgniętych z przyrodą te obroty zegara epickiego, które dotyczą samej przyrody. Ale uczestniczy on również w toku egzystencjalnym życia i śmierci. Na koniec obserwator realistyczny wszędzie po trochu zaznaczył swą obecność, głównie w toku fabularnym, ale nigdzie w sposób przeważający ”.
Język „Chłopów”
„Chłopi” zostali napisani gwarą, zaczerpniętą z języka łowickiego, niemniej język bohaterów nie jest językiem żadnej z istniejących gwar, ani potocznej polszczyźnie tamtego czasu. Całość utworu jest silnie stylizowana szczególnie w dialogach, mniej w partiach narracyjnych i opisowych. Trzy tendencje stylizacyjne: 1. Stylizacja gwarowa. 2. Stylizacja realistyczna związana z sięganiem do mowy potocznej. 3. Stylizacja młodopolska. Stylizacja gwarowa obejmuje wszystkie poziomy językowe:
1. fonetyczny (hale zamiast ale) 2. leksykalny 3. składniowy 4. w zakresie odmiany poszczególnych wyrazów
Maciej Boryna - bohater wystylizowany na chłopa - Piasta
Postać Macieja Boryny została potraktowana w sposób realistyczny z tym, że Reymont dokonuje jego monumentalizacji, stylizując go na chłopa - Piasta. Julian Krzyżanowski tak pisał o nim:[c]„ Tyle w nim siły woli, tyle panowania nad sobą, tyle poczucia własnej wartości nakazującego mu się z nieszczęściem, którego sobie lekkomyślnie napytał, ukrywać, by nie dostał się na niestrudzony pytel plotkarskich języków. Kreacja w postępkach codziennych ujęta na sposób homerycki, w czasie długiej choroby ulega przekształceniu, chłop mający coś z „króla Piasta” nabiera blasków „świątka” symbolizującego trwały związek z ziemią, z której wyszedł, na której żył, do której nieuchronnie wrócić musi ”.[/c] Maciej Boryna jest pięćdziesięcioośmioletnim gospodarzem, cieszącym się ogromnym autorytetem wśród mieszkańców Lipiec. Wraz z wójtem i księdzem podejmuje najważniejsze decyzje dotyczące losów mieszkańców. Jest ojcem dorosłego Antka i Magdy oraz dorastającej Józki. Jako pełen sił wdowiec postanawia ożenić się powtórnie z Jagną - najpiękniejsza dziewczyna w Lipcach. Jest to związek z namiętności i z rozwagi, bowiem pole matki Jagny przylega do jego pola. Owo wyrachowanie i egoizm będą mu towarzyszyć również w innych sytuacjach i tak dla interesu będzie gotów nawet złączyć się z dworem przeciwko chłopom w sprawie wyrębu lasu. W psychice Boryny egoizm łączy się z silnym poczuciem solidarności z gromadą, a wyrachowanie z odwagą i siłą charakteru. Najwyższą wartością jest dla niego praca na roli, dlatego zmienia swój stosunek do Hanki, która okazuje się wzorem gospodyni i matki, natomiast odwraca się od Antka, który zaniedbuje swoje obowiązki. Przed śmiercią podnosi się z łóżka, idzie na pole i dokonując symbolicznego siewu. W ten sposób, tuż przed śmiercią jednoczy się z przyrodą, do końca pozostaje wierny jej cykliczności. Boryna jest mądrym człowiekiem, niemniej popełnia wiele błędów. Przepisuje Jagnie dużą ilość ziemi, krzywdząc tym sposobem swoje dzieci. Nie wymaga początkowo od Jagny pracowitości, urzeka go uroda dziewczyny oraz jej witalność. To właśnie pociąg do Jagny powoduje jego zaślepienie i przekonanie, że będzie dobrą gospodynią. Urażony w swej godności i ambicji mąż jest zdolny do zbrodni. Tylko przypadek sprawia, że przyłapani w brogu kochankowie, syn Antek i żona Jagna, uchodzą z życiem. Boryna jest więc postacią złożoną i jednocześnie nie wolną od małostkowości i śmieszności. Dzięki czemu jego portret psychologiczny jest przekonujący i spójny.
Antek Boryna
Antek Boryna - w momencie rozpoczęcia akcji utworu jest już dojrzałym człowiekiem. Żyje z niekochana kobieta, ma poczucie, że jest wyrobnikiem u ojca. Uważa, że owdowiały ojciec powinien mu oddać gospodarstwo. W momencie, kiedy ojciec postanawia się ożenić z jego ukochaną kobieta, czuje do niego podwójna nienawiść, ponieważ traci nie tylko Jagnę, ale również sześć morgów ziemi, które mu się dziedzicznie należały. Miłość i konflikt z ojcem wprowadzają go w stan chorobliwej nienawiści. Zupełnie zapomina o obowiązkach ojca i męża. Ciężar troski o los rodziny spada na barki Hanki. Mimo trudnej sytuacji materialnej, nie potrafi wyruszyć z wioski w poszukiwaniu pracy, ponieważ nie potrafi rozstać się z Jagną. W jego charakterze nietrudno dostrzec cechy ojca: porywczość, skłonność do bójek, upór, dumę i hardość. Pomimo pozorów lekceważenia opinii publicznej, boleśnie odczuwa niechęć środowiska spowodowaną związkiem z macochą. W końcu dochodzi do wniosku, że normy określające współżycie w gromadzie i dla niego są nadrzędnym nakazem. Pomimo niewygasającego uczucia do Jagny nie potrafi sprzeciwić się ludowi żądającemu zemsty na niej. Nie czyni tego ponieważ wie, że z racji wielkości majątku będzie przywódcą lipieckiej gromady. Perspektywa władzy nad gromadą wymaga od niego rezygnacji z namiętności do Jagny.
Jagna - młodopolska bohaterka
Jagna, dziewiętnastoletnia piękność ze wsi Lipce: „piękna, biała na gębie, a urodna kiej jałowica”. Była jedyną córką i mimo, że miała dwóch braci: Szymka i Jedrzycha była oczkiem w głowie swojej matki. Zupełnie nie dorosła do małżeństwa, wyszła za mąż z woli matki. Natura hojnie ją obdarzyła urodą, wzbudza pożądanie w wielu mężczyznach i nie potrafi oprzeć się sile fizjologii. Z tego powodu jest tematem wielu plotek. Niemniej jest pewna siebie i nie interesują ją ludzkie opinie. Potrafi ostro i dosadnie odpowiadać. Głęboko wierzy w prawdziwość uczuć, jest przekonana, że łączy ja z Antkiem silna emocjonalna więź. Jest osobą nieprzystosowaną do życia w gromadzie. Na tle pozostałych mieszkańców Lipiec, Jagna zachowuje się jak roślinka, jest bierna i niedookreślona. Bohaterka żyje w e własnym świecie, samotna i niezrozumiana, tęskni za czymś dalekim, niewiadomym, nie znajduje swojego miejsca w społeczności, odrzuca życie w gromadzie. Z tego powodu można ją określić jako bohaterkę młodopolską. Reymont wielokrotnie tworząc portret bohaterki nastrojowość jej natury:[c]„Zapatrzyła się znowu w okno, bo poczerniałe, zwiędłe georginie, kołysane przez wiatr, zaglądały przez szyby, ale wnet zapomniała o nich, zapomniała o wszystkim, nawet o sobie samej, zapadła w takie prześwięte bezczucie, jak ta ziemia w jesienne martwe noce - bo jako ta ziemia święta była Jagusia dusza - jako ta ziemia. Leżała w jakiś głębokościach nie rozeznanych przez nikogo, nikogo bezładzie marzeń sennych - ogromna a nieświadoma siebie - potężna, a bez woli, bez chcenia, bez pragnień - martwa a nieśmiertelna, i jako tę ziemię brał wicher każdy, obtulał sobą i kołysała i niósł tam, gdzie chciał…i jako tę ziemię o wiośnie budziło ciepłe słońce, zapładniało życiem, wstrząsało dreszczem ognia, pożądania, miłości…”.[/c] Równie skomplikowane są jej pragnienia miłosne. Zmysłowa miłość do Antka pomnaża sielankowo-poetyckim zadurzenie w Jasiu. Decyduje się na pozamałżeński związek z Antkiem, ponieważ jako bohaterka młodopolska wierzy, że musi być z tym mężczyzną, do którego czuje naturalne skłonności. Cierpienie jej jest spowodowane nie tym, że zdradza męża, ale tym, że nie może być z Antkiem. To urodzona artystka, która niezwykle intensywnie przeżywa muzykę organów, którą do głębi poruszają niezwykłe i wzruszające opowieści literackie Rocha, zachwyca piękno wiosennego krajobrazu. Sama również posiada talent, potrafi malować kraszanki. Nie jest chciwa na pieniądze, wielokrotnie podkreśla, że majątek jej nie interesuje. Ostatecznie drze zapis i rzuca go Hance pod nogi.Dramat Jagny, zakończony wygnaniem jej ze wsi wynika z odmienności tej bohaterki. Nie potrafiła, a może nie chciała się zastosować do nakazów obowiązujących w lipieckiej gromadzie. Wyłamanie się z całości, spowodowało jej odrzucenie. Jagna zapłaciła bardzo surową karę za życiowe porażki takich mieszkanek Lipiec jak wójtowa czy organiścina. Obie zaplanowały i nabuntowały mieszkańców do wygnania Jagny.
Zbiorowość jako bohater
Podstawowym walorem powieści jest trafność a za razem subtelność psychologicznego rysunku bohaterów. Poznajemy:[c]„Tłum ludzi, a w tłumie jednostki, na różnych stojące planach, wszystkie wykończone lub naszkicowane stosownie do potrzeby, wszystkie (…) dobrze znajome, niektóre niezapomniane (…) Nie wiadomo, kto tu jest „bohaterem”: czy Maciej Boryna, czy syn jego Antek? Czy żona tego ostatniego Hanka? Czy macocha i „kochanica” Jagna? A z jaką trafną miarą na swych planach perspektywicznych perspektywicznych użytkowych postawione są postacie niby drugorzędne: Mateusz Gołąb, Kuba, proboszcz, kowal, Rocho, Szymek, Dominikowi, Jagustynka - i kto ich tam zliczy! ”.[/c]Reymont stworzył około 90 postaci, które zmieniają się w czasie kolejnych części tetralogii. W pierwszej części najważniejszym bohaterem jest Maciej Boryna. Na pierwszy plan wysuwa się zamysł małżeństwa z Jagną i uwieńczenie tych starań - ślub. Autor wprowadza też postać Hanki i Antka oraz tragedię parobka Kuby Sochy. W tomie drugim na pierwszym planie jest romans Antka z Jagna. Nadal obecny jest Maciej, niemniej pokazany w kontekście zdradzonego męża i przewodnika gromady. W części trzeciej na pierwszym planie jest Hanka, autor dokładnie opisuje jej przemianę, zaradność i gospodarność. „Lato” nie ma przewodniego bohatera, jest Antek, który próbuje się uporać z grzeszną miłością, jest Hanka walcząca o uczucia męża i jest Jagusia zauroczona osobą Jasia. Sposób panoramicznego ukazania bohaterów nie powoduje, że nie da się scharakteryzować poszczególnych postaci, niemniej rozrywając ich na pojedyncze osobowości czujemy, że rozrywamy jakąś całość, gromadę. Taki też był zamysł pisarza. Ponadto autor pozostawia wiele wątków otwartych i niedopowiedzianych. Nie tłumaczy, dlaczego Antek ożenił się z Hanką, ani w jaki sposób Kuba został parobkiem. Podobnie jest z przyszłością. Nie wiadomo, jak zakończy się sprawa Antka za zabicie borowego, co się stanie z Jasiem - czy pozostanie księdzem, czy wybierze inna drogę życia, a przede wszystkim, co się stanie z Jagną. Najprawdopodobniej Reymont chciał pozostać wierny opisywanej gromadzie. Wdawanie się analizowanie indywidualnych losów bohaterów zaburzałoby obserwację gromady, a ta zawsze będzie trwać przez pokolenia.
Pozostali mieszkańcy Lipiec…
Hanka - jej osobowość kształtuje się wraz z wydarzeniami. Początkowo jest kobieta płaczliwą i nieporadną. Od momentu wypędzenia jej osobowość gospodarstwa Boryny, dokonuje się w niej przemiana. Ciężka sytuacja materialna po przeniesieniu do ojca, zdrada męża powoduje w niej zmiany. Staje się zaradną i pełna energii kobietą. Jej przedsiębiorczość i zmysł organizacyjny pomaga gospodarstwu Borynów przetrwać trudne czasy zdrady męża, choroby teścia i więzienia Antka. Hanka mimo uprzedzenia do Jagny, istnej nienawiści spowodowanej uwodzeniem jej męża potrafiła ja wziąć w obronę, kiedy chodziło o dobro rodziny. Ze względu na swoja głębię i wewnętrzne metamorfozy jest postacią nietuzinkową. Kuba - bohater, który pojawia się tylko w części pierwszej, niemniej jego sylwetka jest bardzo wyraźnie zarysowana. Jest uczestnikiem powstania styczniowego, niegdyś syn gospodarza, jednak na skutek wypadku traci wszystko i z pokorą przyjmuje los parobka. Jest bardzo wrażliwy. Z dobroci serca ofiarowuje księdzu kilka upolowanych kuropatw, za co ksiądz dał mu wynagrodzenie. Kuba jest z tego powodu niezwykle dumny. Jego naiwność sprawia, że ulega podszeptom Jankiela, który mu sugeruje by zaczął kłusować w pańskim lesie. Kuba nie zdawał sobie sprawy, że poluje na cudzym terenia. Na jednym z pierwszych polowań został potraktowany jak kłusownik i postrzelony w nogę. Ciężko okaleczony szuka pomocy u Ambrożego i Jagustynki. Gdy się dowiaduje, że musiałby się udać do lekarza w celu amputowania nogi, postanawia sam ja sobie obciąć. Umiera z wykrwawienia. Jagustynka - osoba niezwykle spostrzegawcza i inteligentna. Niemniej krzywda z rąk jej własnych dzieci spowodowała, że stała się podejrzliwa, we wszystkim tropiła podstęp. Nie jest jednak osobą zła. Dominikowi (Marcjanna Paczesiowa) - matka Jagny, Szymka i Jędrzycha. Faworyzuje córkę, a synami rozporządza jak wynajętymi parobkami. W gromadzie pełni rolę znachorki, zielarki i uzdrowicielki. Jest zamożną kobietą, niemniej wydaje Jagnę za Macieja, by pomnożyć majątek. Ma świadomość, że córka ma złą reputację, jednak do momentu znalezienia jej z wójtem w lesie zaciekle broni córki.Po wygnaniu ze wsi, odchodzi razem z córką. W stosunku do synów jest uparta, co doprowadza do bójki z synami. W wyniku szarpaniny wpada w żar z pieca i traci wzrok. Uważa, ze mężczyźni są mało spostrzegawczy i mniej inteligentni niż kobiety, dlatego nie chce się zgodzić na usamodzielnienie swoich synów. Agata- staruszka, krewna Kłębów, jesień i zimę spędza pod kościołami żebrząc, na wiosnę powraca by pomóc krewnym w gospodarstwie. Jest wzruszająco cicha i pokorna. Ksiądz - miejscowy proboszcz cieszy się poważaniem wśród wszystkich mieszkańców wsi, niemniej jest chciwy i trzyma przeważnie stronę dworu lub bogatszych gospodarzy. Wójt - młody mężczyzna, nie stroniący od alkoholu, dbający bardziej o własne interesy niż gromady, którą urzędowo reprezentuje Kowal - mąż Magdy, córki Macieja Boryny, przebiegły i chciwy Jasiek - syn organisty, pobiera nauki w mieście, ma zamiar zostać księdzem Mateusz - ponad trzydziestoletni kawaler, silny, pracowity, uganiający się za dziewczętami Rocho - żebrak przebywający od czasu do czasu w Lipcach, wykształcony posługujący się gwarą. Jest gorącym patriotą, zajmuje się działalnością polityczną. Budzi w chłopach świadomość narodową, podnosi na duchu. Antek nie waha się go ukryć przed żandarmami, narażając w ten sposób własną rodzinę.