Zdalna edukacja przy wykorzystaniu platformy elektronicznej MOODLE (przewodnik elektroniczny)

Dr Marek Wierzbicki

1. Internetowa technologia nauczania zdalnego

1. Zdalne nauczanie

Nauczanie na odległość stało się dzisiaj powszechną formą kształcenia ludzi na świecie. Kształcenie na odległość to uczenie się od nauczyciela, ale jednocześnie bez ciągłego z nim kontaktu. Kształcenie na odległość to również forma procesu edukacyjnego umożliwiająca kierowanie treści dydaktycznych do rozproszonych grup studentów.

Internet jest nowoczesnym medium nauczania na odległość a multimedialne kursy zapewniają stałe podnoszenie podnoszenia kwalifikacji osób niezależnie od miejsca ich zamieszkania. E-learning stosowany jest dla potrzeb krótkookresowych szkoleń, w długookresowym kształceniu a w szczególności w kształceniu na poziomie wyższym.

Przynosi on wymierną korzyść dla przedsiębiorstw delegujących swoich pracowników na studia wyższe bądź podyplomowe. E-learning staje się niezastąpioną technologią w procesie kształcenia ustawicznego - podnoszenia kwalifikacji zawodowych przez całe życie.

Forma e-learningowa wkroczyła do domów pozwalając na zdalną edukację milionów ludzi pracujących (obecnie z Internetu korzysta ćwierć miliarda użytkowników na świecie). Zdalne nauczanie stworzyło szanse alternatywnego studiowania dla osób niepełnosprawnych oraz szanse masowego szkolenia osób bezrobotnych.

Internetowe kursy stworzyły uczelniom możliwość dotarcia do szerszego grona słuchaczy. Jedynym wymogiem dla użytkownika tej formy edukacji jest dostęp do komputera z przeglądarką internetową oraz dostęp do Internetu.

2. Tryby edukacji zdalnej

• Samokształceniowy

Nie występuje kontakt studenta z prowadzącym oraz innymi uczestnikami kursu. Student samodzielnie zdobywa materiały dydaktyczne, ustala harmonogram szkolenia i samodzielnie kontroluje swoje postępy w nauce.

• Synchroniczny

W nauczaniu równocześnie uczestniczy nauczyciel i student. Obydwie strony oddziaływują na siebie w rzeczywistym czasie (na bieżąco). Przykłady: telekonferencje, interaktywna telewizja, czaty internetowe. Wyróżnić można dwie formy zdalnego nauczania synchronicznego:

• Jeden do wielu - zajęcia dla słuchaczy znajdujących się w różnych miejscach;

• Jeden do jeden - zajęcia dla grupy osób zgromadzonych w jednym miejscu przez nauczyciela znajdującego się w innym miejscu.

Modele te różnią się zastosowanymi rozwiązaniami oraz kosztami ich wdrożenia. Znacznie prostszym i efektywniejszym (przy obecnym poziomie technologicznym infrastruktury dostępnej reprezentatywnemu internaucie) jest model jeden do jeden, który wymaga odpowiedniego oprogramowania i sprzętu jedynie w dwóch centrach. Jest to znakomita forma prowadzenia zajęć w filiach uczelni.

• Asynchroniczny

Słuchacze nie zbierają się w określonym czasie i miejscu. Mają możliwość wyboru czasu nauki. Kontakt z nauczycielem odbywa się poprzez listy elektroniczne i korespondencje.

Wykorzystywane są w procesie nauczania środki audio, wideo oraz strony WWW. Ten tryb nauczania zdalnego wymaga dużej samodyscypliny w zdobywaniu wiedzy. Nauczyciel określa tematykę i tempo nauki (terminy zaliczenia testów oraz całego kursu).

Zaletami takiego rozwiązania są przede wszystkim:

• Możliwość nauczania z dowolnego miejsca - tradycyjne nauczanie odbywa się zwykle w budynku szkolnym - internet umożliwia pracę nauczycielowi m.in. w domu;

• Elastyczność - dostęp do materiałów w dowolnym czasie i z dowolnego miejsca;

• Czas na przemyślenia - w porównaniu do trybu synchronicznego, gdzie jest on ograniczony;

• Niskie koszty - przede wszystkim niskie koszty prowadzenia zajęć, koszt tworzenia materiałów zależny jest od stopnia zaawansowania i rozbudowy treści oraz samego systemu.

• Mieszany

Słuchacze korzystają z zajęć stacjonarnych oraz wirtualnych (różne tryby zdalnego nauczania). Najbardziej efektywny model nauczania, coraz bardziej popularny w uczelniach wyższych.

3. Kursy internetowe multimedialne

Opracowanie internetowego kursu jest zajęciem czasochłonnym i wymagającym doświadczenia kilku specjalistów. Mamy do czynienia z zagadnieniem:

• Opracowania merytorycznej treści kursu (scenariusz i szkielet kursu oraz wypełnienie wiedzą szkieletu kursu) przez specjalistę danego przedmiotu, dyscypliny

• Opracowanie w jednym spójnym środowisku internetowym elementów całości kursu (materiały do kursu przygotowane przy użyciu: techniki wideo, animacji, interakcji użytkownika; treści wcześniej opracowane przez specjalistę nauczyciela)

• Przygotowania systemu zarządzania i przeprowadzania zdalnej edukacji z wykorzystaniem określonej metody prowadzenia nauczania zdalnego (wybór systemu platformy e-learningowej)

• Systemy zarządzania procesem zdalnego nauczania

Na całym świecie istnieje prawie 200 różnych platform e-learningowych. Rozróżnia się trzy rodzaje systemów e-learningowych:

• LMS (ang. Learning Management System) - systemy zarządzania procesem nauczania

Systemy zarządzania procesem nauczania tzw. LMS to systemy umożliwiające administrowanie kursami i prezentowanie treści. Systemy takie umożliwiają monitorowanie postępów w nauce studenta oraz określanie praw do poszczególnych modułów i kursów dla poszczególnych kursantów bądź grup szkoleniowych.

Zaawansowane LMS'y umożliwiają realizowanie kursów we wszystkich trybach kształcenia - samokształceniowym, synchronicznym, asynchronicznym oraz mieszanym. Systemy LMS mogą jedynie prezentować takie multimedialne treści dydaktyczne.


• LCMS (ang. Learning Course Management System) - systemy zarządzania treścią edukacyjną

LCMS (ang. Learning Course Management System) są systemami jeszcze bardziej zaawansowanymi technologicznie od systemów LMS. Oprócz funkcji systemu LMS, posiadają moduły służące do tworzenia treści dydaktycznych - tzw. kursów WBT (ang. Web Based Training).

Dla potrzeb technologicznego ujednolicenia prezentowanych treści dydaktycznych w różnych systemach, zostały stworzone standardy, których stosowanie umożliwia swobodne przenoszenie kursów i szkoleń pomiędzy różnymi platformami LMS i LCMS. Do najpopularniejszych standardów należy standard SCORM (ang. Sharable Content Object Reference Model) opracowany przez ADL (ang. Advanced Distributed Learning ). ADL jest organizacją powołaną przez Departament Obrony Stanów Zjednoczonych. Inną instytucją, o rozszerzonym polu działania na wszystkie typy szkoleń z wykorzystaniem technik komputerowych jest AICC (ang. Aviation Industry CBT Committee).

• Systemy mieszane (najczęściej obecnie spotykane)

Systemy mieszane zorganizowane są w pięciu modułach:

1. Moduł zarządzania przedmiotami (pozwala: ustalać harmonogram dostępnych przedmiotów w systemie, udostępniać związane z nimi informacje, śledzić proces nauki studentów zapisanych na poszczególne przedmioty)

2. Moduł zdalnego samokształcenia (umożliwia studentom korzystanie z przygotowanych zdalnych kursów oraz udostępnia informacje o wynikach ich pracy)

3. Moduł komunikacyjny (umożliwia synchroniczny i asynchroniczny tryb)

4. Moduł budowy kursów (pozwala nauczycielom tworzyć szkielety kursów oraz wypełniać je treścią tekstową quizów multimedialną)

5. Moduł quizów (pozwala opracowywać pytania i udostępniać studentom w trybie samosprawdzenia wiedzy lub przeprowadzenia egzaminu.

Choć polski rynek e-learning'u jest bardzo młody, nie odbiega w oferowanych technologiach od usług firm działających w Stanach Zjednoczonych i Unii Europejskiej. Wysoka porównywalność ofert jest przede wszystkim wynikiem współpracy krajowych instytucji z międzynarodowymi firmami. Bardzo często krajowe spółki działające na polskim rynku oferują produkty zagranicznych instytucji - niestety zwykle w oryginalnej formie. Tylko niektóre z nich ponoszą nakłady finansowe na dostosowanie systemu dla potrzeb lokalnych tj. spolszczenie interfejsu użytkownika.

Najbardziej rozpowszechniona platforma w polskiej wersji językowej to system Moodle (Modular Object-Oriented Dynamic Learning Enviroment) - Modularne, zorientowane obiektowo dynamiczne środowisko nauczania.

Można również zaobserwować coraz bardziej nasilającą się współpracę placówek edukacyjnych z instytucjami oferującymi systemy LMS i LCMS na globalnym rynku. Wdrażane w szkołach wyższych systemy są pomocne w uzupełnianiu wykładów stacjonarnych oraz są podstawą prowadzenia pełnych studiów przez Internet.

2. Aspekty technologiczne e-learningu

Znaczącą częścią wydatków na system zdalnego nauczania, obok konfiguracji i materiałów szkoleniowych, stanowi koszt samego systemu zarządzania nauczaniem. Dobrym pomysłem na redukcje kosztów wydaje się być wykorzystanie do zarządzania procesem nauczania systemu opartego na licencji Open Source. Systemy tej klasy zawierają podstawowe elementy wielu komercyjnych platform e-learningowych i w większości przypadków nadają się doskonale do prowadzenia różnego rodzaju kursów on-line. Zasadniczą zaletą takich systemów jest stosunkowo łatwa rozszerzalność ich możliwości. Dzięki dostępności kodu i zwykle obszernej dokumentacji możliwe jest dostosowanie systemu Open Source do wszystkich możliwych zastosowań (np. do wykorzystania w firmie lub na uczelni).

1. Struktura systemu LMS typu Open Source

Spośród wielu dostępnych systemów LMS (Learning Management System — system zarządzania nauczaniem) opartych o licencję Open Source analizie poddany został MOODLE (Modular Object-Oriented Dynamic Learning Environment) (Dougiamas, 2004). W rozwój systemu zaangażowało się wiele osób, czego efektem jest pojawienie wielu wersji językowych dokumentacji i samego systemu — w tym wersja polska. System ten staje się coraz popularniejszy. Świadczy o tym chociażby stale rosnąca liczba zarejestrowanych użytkowników — około 1000 w 72 krajach.

System MOODLE zapewnia użytkownikom, autorom kursów i nauczycielom wsparcie programowe do realizacji procesu dydaktycznego przez Internet. Możliwa jest implementacja systemu na większości platform systemowych włączając Microsoft Windows z IIS i obsługą PHP. Zalecaną jednak platformą, jak w większości programów opartych o licencję Open Source, jest Linux z obsługą PHP oraz bazy danych.

System Moodle został początkowo zaprojektowany do wykorzystania bazy MySQL, obecnie również wspiera bazy PostageSQL. Analizowany LMS zapewnia prosty interfejs (w tym edytor WYSIWYG) umożliwiający tworzenie kursów w trybie on-line. Kursy te w formacie HTML zapisywane zostają do bazy danych (lub baz danych — system wspiera współużytkowanie kilku baz danych) systemu.



Rys. 1. Moodle

Administrator systemu może integrować w podstawowy wygląd serwisu, przystosowując go do własnych potrzeb. Wyodrębniono dwie klasy użytkowników systemu: uczniów i nauczycieli. Nauczyciele określają dostępność kursu dla użytkowników systemu, uczniowie mają jedynie prawa uczestnictwa w przydzielonych kursach. Przydział odpowiednich użytkowników do kursu nie wymaga więc ingerencji administratora systemu.



Rys. 2. Moodle, konfiguracja

Podstawowym zadaniem systemu LMS, którym również jest analizowany system Open Source jest zarządzanie kursami. Podstawowa wersja systemu zapewnia pełną kontrolę nauczyciela nad wyglądem kursu w obrębie obsługiwanych szablonów. Nauczyciel może tworzyć trzy podstawowe typy kursów: tematyczny, tygodniowy oraz towarzyski. Tworząc kurs w platformie Moodle nauczyciel ma dostęp do wszystkich modułów, które dowolnie może wykorzystać w projektowanym kursie. Na łamach kursu nauczyciel może umieszczać zasoby znajdujące się w puli obsługiwanych przez system. Bardzo istotną funkcją dla nauczyciela jest możliwość śledzenia logów (tekstowych lub graficznych) aktywności uczestników kursów.


Rys. 3. Moodle, logi

2. Modułowa struktura systemu Moodle

Struktura systemu Moodle opiera się na modułach. Budowa modułowa pozwala łatwo odszukać kod programu odpowiedzialny za działanie odpowiedniej części systemu. Taka dostępność i przejrzystość sprzyja wprowadzaniu modyfikacji kodu i daje możliwości szybkiego rozszerzenia możliwości Moodle.


Rys. 4. Moodle, zarządzanie modułami

Moduł zadań — umożliwia realizowanie zadań w formie odpowiedzi na postawione pytanie. Odpowiedzi te, wraz z godziną i datą wysyłane są na serwer. Nauczyciel za pośrednictwem modułu zadań może ocenić zadanie lub podać poprawne rozwiązanie.

Moduł wyboru — stwarza możliwość umieszczenia w ramach kursu pytania, które może być przegłosowane przez uczestników. Moduł ten zestawia odpowiedzi uczestników w formie tabel.

Moduł forum — umożliwia obsługę forum dyskusyjnego uwzględniając opcje dodawania i usuwania postów prezentując przy każdej odpowiedzi zdjęcie autora. Wątki dyskusji mogą być przenoszone pomiędzy kilkoma forami.


Rys. 5. Moodle, tworzenie zadań

Moduł quizów — stwarza możliwość dołączenia do kursu quizu, którego pytania mogą zawierać tekst i grafikę. Quiz umożliwia automatyczne ocenianie i wykorzystanie kilku podstawowych form pytających np.: prawda — fałsz, dopasuj odpowiedź.

Moduł zasobów — umożliwia wyświetlanie na łamach kursu treści elektronicznych w znanych formatach: HTML, Word, Flash, PowerPoint. Pliki zostają przesyłane na serwer i udostępniane użytkownikom.

Moduł ankiet — dostarcza możliwości umieszczenia ankiet typu COLLES i ATTLS na łamach kursu wraz z graficzną reprezentacją wyników.



Rys. 6. Schemat modułowej budowy Moodle

System Moodle opiera się na klasycznej komunikacji aplikacji webowej z serwerem, stosowanej w większości bazodanowych serwisach internetowych. Generowanie zapytań klient — serwer i komunikacja z bazą danych i serwerem plików przedstawiona została na rysunku 3.

Rozszerzanie Moodle odbywać może się głównie na poziomie składowych kursów — modułów. Zalecane jest tworzenie kodu modułu w oparciu o schemat przyjęty dla całego systemu. W celu zapewnienia spójności kodu całego systemu, funkcje odpowiedzialne za działanie modułu, zaleca się tworzyć w określonej przestrzeni nazw związanej z nazwą danego modułu.



Rys. 7. Mechanizm działania systemu Moodle

3. Perspektywy zdalnej edukacji w Polsce i na świecie.

1. Wyzwania zdalnej edukacji dla nauczycieli i słuchaczy

Internet stał się integralną częścią wielu dziedzin naszego życia, wskazując w większości z nich nowe kierunki i możliwości rozwoju. Jednym z przykładów zastosowania nowych technologii jest wprowadzenie Internetu do edukacji i to nie tylko jako nowego źródła informacji, ale jako nowego sposobu uczenia się i nauczania.

Wdrożenie technologii informacyjnych do edukacji stwarza nowe możliwości i nową jakość w nauczaniu i uczeniu się. Wśród wielu pozytywnych aspektów, takich jak lepsza komunikacja czy łatwiejszy dostęp do zasobów, pojawiają się jednak pewne problemy związane z upowszechnianiem tej formy kształcenia. Jednym z nich jest trudność pozyskania zasobów informacyjnych, niezbędnych w realizacji procesu internetowego nauczania i uczenia się. Sedno trudności polega na pracochłonności przygotowywania materiałów dydaktycznych w wystarczającej ilości, by można było na nich oprzeć proces kształcenia, a jednocześnie zagwarantowania tego, by były to materiały o wysokiej jakości. Ta trywialna z pozoru okoliczność w rzeczywistości jest i będzie poważną barierą dla szybkiego i powszechnego rozwoju edukacji niestacjonarnej. Dotyczy to zwłaszcza tradycyjnych uczelni, w których model nauczania „face to face” jest wciąż wiodący.

W badaniach Polskiego Uniwersytetu Wirtualnego studenci są zgodni pod względem wielu oczekiwań wobec nauczyciela on-line. Obraz idealnego nauczyciela jest wyrazisty i zdecydowanie dominują w nim cechy pozytywne. Nauczyciel taki powinien sprawnie funkcjonować w sytuacjach zadaniowych, głównie w oparciu o uporządkowanie, obowiązkowość, wytrwałość w dążeniu do realizacji zadań. Zamierzone cele powinien osiągać właśnie poprzez działanie systematyczne i skrupulatne, nie zaś drogą rywalizacji, czy też stawiania sobie odległych, trudnych do osiągnięcia celów.

Nauczyciel on-line powinien cechować się również sprawnym funkcjonowaniem w relacjach interpersonalnych. Badani studenci oczekują przede wszystkim, że będzie to osoba lubiąca ludzi, swobodnie czująca się w relacji z nimi i zaangażowana w budowanie takich relacji, rozumiejąca siebie i innych, przyjazna wobec ludzi i umiejąca dać im wsparcie
i opiekę. Mniej istotna jest tutaj atrakcyjność nauczyciela jako mężczyzny lub kobiety.

Badani studenci oczekują, że nauczyciel on-line będzie osobą przewidywalną, stałą, przywiązaną do wypróbowanych metod działania, preferującą rozwiązania bezpieczne
i pewne ponad nowe i niesprawdzone, które, mimo że oryginalne, są jednak bardziej ryzykowne. Oczekują, że będzie sprawny, skuteczny w swych działaniach, ale jednocześnie „bezpieczny” — bezpretensjonalny, nieskomplikowany, cierpliwy i wyrozumiały wobec tych, którzy, mimo starań, osiągają gorsze wyniki.

W sytuacjach trudnych idealny nauczyciel nie poddaje się zwątpieniu, opiera się na sobie, reaguje sprawnie, bierze odpowiedzialność za własne działania. Potrafi bez utraty poczucia własnej wartości podporządkować się, jeżeli jest to konieczne dla wyjścia z trudnej sytuacji, ale kiedy trzeba, jest skłonny również wziąć na siebie odpowiedzialność za działania grupy — potrafi i lubi współpracować, przestrzega ustalonych reguł, ceni dobrą organizację
i rozważne działanie. Osoby badane są zgodne co do tego, że idealny nauczyciel powinien dążyć do łagodzenia konfliktów, być pojednawczy i wyrozumiały.

Badani studenci oczekują, że nauczyciel taki będzie umiejętnie łączył postawę opiekuna — ciepłego i wspierającego, koncentrującego się na pozytywach, z podejściem racjonalnym, odpowiedzialnym, skupionym na działaniu. Oczekują również jednak, że jego zachowanie będzie radosne, nacechowane humorem i fantazją.

W roli idealnego nauczyciela badani studenci widzą osobę przystosowaną do wymagań i konwencji społecznych, a jednocześnie realizującą swój własny, indywidualny pomysł na życie — osobę ufającą we własne siły i zadowoloną ze swojego funkcjonowania.

Badani studenci akcentują również chęć współdecydowania o ważnych dla siebie elementach procesu kształcenia. Stąd oczekiwanie, że nauczyciel on-line będzie elastyczny, gotowy do kompromisu i otwarty na sugestie w relacji z uczniami.

Być może przyczyną oczekiwań związanych z uzyskaniem bezpieczeństwa ze strony nauczyciela oraz jego gotowością do współpracy i kompromisu, są specyficzne i nowe dla studentów warunki uczenia się. W środowisku on-line, gdzie bezpośrednie, personalne relacje są ograniczone („wirtualny” dziekanat, pomoc techniczna, komunikacja odbywająca się prawie wyłącznie za pośrednictwem poczty elektronicznej) nauczyciel może być jedyną bliską, „znajomą” osobą, do której student może zwrócić się z bieżącymi trudnościami i pytaniami. Wskazuje na to fakt, że badani oczekują, iż będzie on udzielał pomocy nawet w sprawach leżących wyraźnie poza swoimi obowiązkami (np. pomoc techniczna). Jest to sygnał, że uczelnia organizująca naukę powinna położyć nacisk na personalizację relacji pomiędzy studentem a szkołą (przede wszystkim dziekanatem i obsługą techniczną) oraz na to, aby otrzymywał on jasne informacje odnośnie kompetencji poszczególnych osób, odpowiedzialnych za przebieg studiów.

Proces digitalizacji i dostosowywania materiałów dydaktycznych do potrzeb e-learningu jest procesem nie tylko kosztownym i czasochłonnym, ale również wymagającym dodatkowej znajomości metodyki nauczania zdalnego. Z reguły nie idzie w parze znajomość metodyki nauczania z wysokimi kwalifikacjami merytorycznymi wykładowców. Im młodszy nauczyciel akademicki, tym więcej wykazuje gotowości i zapału (a także umiejętności), niezbędnych do szerzenia wiedzy także z pomocą Internetu. Niestety, taki młody nauczyciel ma zwykle relatywnie mniej wiadomości oraz znacznie mniej doświadczenia dydaktycznego, niż jego starsi koledzy, którzy z kolei stronią od zdalnej edukacji w Internecie i nie są skłonni inwestować dodatkowego wysiłku w proces konwersji własnej wiedzy do formy możliwej do wykorzystania w nauczaniu komputerowo wspomaganym.

Materiały kursów e-learningowych nie są podręcznikami po prostu przeniesionymi do postaci cyfrowej, ale zorientowanymi na studenta (użytkownika) interaktywnymi materiałami dydaktycznymi opracowanymi w metodycznej, bogatej i atrakcyjnej treściowo formie. Stanowi to obecnie główne wyzwanie dla autorów i twórców kursów zdalnej edukacji. Ciekawym rozwiązaniem dydaktycznym są rozbudowane, interaktywne zadania. Po zapoznaniu się z treścią zadania, student przechodzi przez pakiet testowych pytań pomocniczych. Ich rozwiązanie daje możliwość zapoznania się z sugerowaną przez nauczyciela odpowiedzią do głównego zadania. Nauczyciel ma do dyspozycji szeroką gamę technik tworzenia testów, quizów i zadań.

Rezultaty ze szkoleń e-learningowych mogą być mierzone, poprzez wykorzystanie raportów generowanych przez system do zarządzania szkoleniami. Ilość i rodzaje raportów zależą od rodzaju systemu do zarządzania szkoleniami. W Polsce obecnych jest kilka systemów np. SkillPort, Intralearn, Docent, Lotus Learning Space.

Przykładowym systemem jest SkillPort, za pomocą którego można uzyskać następujące informacje:

• Kiedy użytkownik rozpoczął szkolenie

• Kiedy użytkownik zakończył szkolenie

• Ile szkoleń rozpoczął użytkownik

• Ile szkoleń zakończył użytkownik

• Ile kursów użytkownik rozpoczął, ale jeszcze nie zakończył

• Ile czasu użytkownik poświęcił na określone szkolenia - czas od zalogowania do wylogowania się z systemu SkillPort

• Ile czasu (łącznie) pracownik poświęcił na szkolenia - łączny czas od zalogowania do wylogowania z systemu

• Jeżeli kursy posiadają wstępną ocenę kompetencji dotyczącą określonego szkolenia np. techniki sprzedaży, system wskazuje jaki wstępny wynik (przed rozpoczęciem szkolenia) uzyskał użytkownik

• Jeżeli kursy posiadają ocenę końcową po zakończeniu szkolenia system wskazuje, jaki ostateczny wynik uzyskano po zakończeniu szkolenia

• System wskazuje również maksymalny wynik, jaki może uzyskać użytkownik, a następnie porównać go z wynikiem najwyższym.

Dodatkowo system umożliwia generowanie całkowitego wyniku użytkownika z wszystkich ukończonych kursów. Systemy do zarządzania szkoleniami umożliwiają również tworzenie raportów dostosowanych do indywidualnych potrzeb klienta.

Znajomość tematyki e-learningu wśród studentów nie jest zbyt duża, mimo to potrafią oni w sposób zdecydowany odróżnić zalety oraz wad zdalnej edukacji. Na pierwszym miejscu wymieniają: możliwość uczenia się w miejscu pobytu, łatwy dostęp do dużych zasobów informacji i ciekawych materiałów dydaktycznych, niskie koszty szkoleń i możliwość lepszego wykorzystania własnego czasu. Natomiast wśród wad najczęściej wymieniane są: brak osobistych kontaktów z wykładowcami i innymi osobami uczącymi się, konieczność zachowania dużej samodyscypliny u osób uczących się oraz zakup drogiego sprzętu.

Każdy może tworzyć szkolenia. Dlatego to klient decyduje, jaki produkt chce kupić. W szkoleniach e-learning jest o tyle lepiej, że e-szkolenie często można zobaczyć i ocenić na etapie tworzenia, zanim dokona się ostatecznego zakupu. Jakość produktu może być sprawdzona przed jego dostarczeniem do klienta. Dlatego tak ważna będzie rola organizacji, która być może będzie przyznawać e-learningowe certyfikaty jakości.

E-learning jako nowa metoda i technologia edukacyjna z jednej strony przenosi środek ciężkości w nauczaniu z nauczyciela na uczącego się, zaś z drugiej metoda ta wprowadza możliwość synchronicznego kontaktu studenta z nauczycielem na większą skalę z niemal każdego miejsca na świecie, co wcześniej nie było osiągalne.

2. Kierunki aktywności polskich uczelni w rozwoju zdalnej edukacji

W Polsce już od 1916 roku istnieje kształcenie korespondencyjne. Wtedy to Polska Macierz Szkolna zorganizowała korespondencyjne kursy nauczycielskie. Kształcenie korespondencyjne w dwudziestoleciu międzywojennym prowadzone było przez rozmaite organizacje, instytucje społeczne, samorządowe i inne. W szczególności wymienić należy Powszechny Uniwersytet Korespondencyjny (1924-1939), Korespondencyjne Kursy Rolnicze im. S. Staszica (od 1925 r.) czy powstałe w 1926 r. Korespondencyjne Kursy Spółdzielcze.

Po zakończeniu II wojny światowej właśnie ta forma kształcenia pozwoliła wielu osobom na uzupełnienie braków edukacyjnych. Do kształcenia korespondencyjnego włączyły się także wyższe uczelnie. Studia korespondencyjne uruchomiły: Wyższa Szkoła Nauk Administracyjnych w Łodzi (1945), Szkoła Główna Planowania i Statystyki w Warszawie (1950) oraz Uniwersytet Warszawski (1951). W roku 1950 kształcenie korespondencyjne zostało w całości przejęte przez państwo i jego miejsce zajęło kształcenie zaoczne.

W trosce o wysoką jakość kursów zdalnej edukacji, Akademia Górniczo-Hutnicza zaprosiła do współpracy w opracowywaniu kursów studentów. Zaistniał tam projekt „Notatki w Internecie”, do którego w 1999 roku rektor Akademii Górniczo-Hutniczej ogłosił konkurs dla studentów. Celem konkursu było zdopingowanie studentów do tworzenia własnych stron internetowych zawierających notatki z wykładów przy założeniu, że tego typu materiały staną się zaczątkiem wysokiej jakości materiałów e-learningowych. Konkurs organizowany jest, co roku, zaś nad jego przebiegiem czuwa jury powołane do oceny zawartości merytorycznej i strony technicznej materiałów zgłoszonych do konkursu. Uczestnikami konkursu mogą być studenci i absolwenci z ostatniego roku, zaś przygotowywane przez nich strony muszą odpowiadać podstawowym założeniom technicznym. Każdy student zgłaszający swoją pracę na konkurs ma swojego opiekuna naukowego, który nadzoruje treść i jakość stron oraz dokonuje ich wstępnej oceny.

Konkurs na AGH cieszy się wielką popularnością. W latach 1999-2003 zostało nadesłanych 51 prac, wszystkie na bardzo wysokim poziomie. Co ciekawe, zgłaszane strony poświęcone są różnym dyscyplinom wiedzy, często odległym od nauk ścisłych. Świadczy to o sporym zainteresowaniu nauczaniem wspomaganym Internetem i środkami multimedialnymi wśród studentów i nauczycieli akademickich niezwiązanych bezpośrednio z informatyką.

Szkoła Główna Handlowa w Warszawie rozpoczęła działalność uzupełniania zajęć materiałami on-line w październiku 2001 r. Uczelnia wspomaga tradycyjne formy kształcenia wykorzystując własną, autorską platformę nauczania przez Internet: www.e-sgh.pl. W chwili obecnej w systemie zarejestrowanych jest tam przeszło 5 tys. użytkowników. SGH wykorzystuje platformę do uzupełniania wykładów i ćwiczeń na studiach dziennych, zaocznych, doktoranckich i podyplomowych. W ten sposób nauczyciel wzbogaca zajęcia tradycyjne o dodatkowe treści, zadania, interaktywne testy i ćwiczenia, a także często rozbudowuje program zajęć o całkiem nowe zagadnienia. Ponadto prowadzone są pełne wykłady on-line, które rozbudowują ofertę programową uczelni. Szkoła Główna Handlowa organizuje i prowadzi kursy on-line dla odbiorców spoza SGH.

Na platformie e-sgh.pl oferowane jest ponad 60 kursów, na które składa się ponad 300 wykładów. Moduły te zawierają ponad 5000 slajdów, w tym ponad 1000 interaktywnych testów i zadań. Każdy slajd może być opatrzony komentarzem głosowym (audio) i materiałem wideo. Jest też specjalne pole na komentarz do danego slajdu — specjalnie wydzielone miejsce np. do opisu wykresu znajdującego się na slajdzie. Choć główny materiał dydaktyczny przetwarzany jest przez administratorów systemu, nauczyciel może na bieżąco, w czasie trwania zajęć, zamieszczać na slajdach dodatkowe informacje widoczne dla użytkowników.

Bardzo ważnym elementem wdrażania e-learningu w SGH jest promocja. Przez ponad 2 lata SGH intensywnie promuje e-learning wśród kadry i studentów, tak aby obie strony były przekonane o zaletach wspomagania zajęć materiałami online. Uczymy nauczycieli jak wykorzystywać te metody. Od października 2003 r. SGH wydaje czasopismo e-mentor, którego jednym z zadań jest promocja i przybliżanie tej tematyki. Pismo to wydane jest dwóch wersjach — internetowej i drukowanej. Z pierwszymi trzema wydaniami zapoznało się ponad dziesięć tysięcy osób.

SGH planuje pełne i powszechne wdrożenie e-learningu w proces studiów zaocznych. W pierwszej fazie planowane jest uzupełnianie wszystkich przedmiotów podstawowych. Następnie wdrażane będą uzupełniające materiały on-line do pozostałych zajęć, a także budowane pełne wykłady on-line.

Proces ten jest długotrwały, ale przynosi wymierne korzyści. Nauczyciele prowadzący zajęcia z ekonomii na studiach zaocznych już zauważyli znaczną poprawę w wynikach kolokwiów końcowych w grupach objętych tą formą wspomagania w stosunku do grup prowadzonych tradycyjnie.

W najbliższym czasie planowane jest także uruchomienie pełnych studiów podyplomowych on-line. Będzie to pierwszy taki program oferowany przez Szkołę Główną Handlową w Warszawie.

OKNO Politechniki Warszawskiej prowadzi studia na odległość na kierunku inżynierskim — Informatyka. Studia planowane są w założeniu na 8 do 12 semestrów w zależności od możliwości studenta (każdy sam może określić tempo realizacji studiów).

W ramach wdrażania systemu MOODLE na Wydziale Inżynierii Lądowej Politechniki Warszawskiej opracowano szereg kursów należących do dwóch kategorii: Informatyka i Mechanika. Ich lista przedstawiona jest pod adresem moodle.il.pw.edu.pl. Termin kurs jest zbliżony do akademickiego pojęcia przedmiot. Pojęcie przedmiotu wiąże się nierozdzielnie z liczbą godzin, salą, prowadzącym, rygorami i wpisem. Kurs wychodzi naprzeciw coraz większej niejednorodności kandydatów. Uczelnie muszą sprostać niejednorodności kandydatów, różnemu ich przygotowaniu i różnym oczekiwaniom i zaoferować im różne ścieżki studiowania. Użycie terminu kurs pozwala także na uniknięcie zbędnych dyskusji, a nawet wręcz konfliktów z e-sceptykami (sceptycyzm tych osób dotyczy informatyzacji procesu kształcenia). Dziś celem kursów nie jest wyparcie „tradycyjnych” przedmiotów, ale ich wspieranie.

Pierwsze wdrożenie narzędzi internetowych na Politechnice Gdańskiej do wspomagania zajęć dla studentów WIL studiów dziennych i zaocznych miało miejsce w semestrze letnim roku akademickiego 2000/2001. Zaistniał tam model współpracy wykładowcy z Centrum Edukacji Niestacjonarnej Politechniki Gdańskiej w ramach, którego tworzone były witryny informacyjne przedmiotu oraz wykorzystywany był system TeleCAD.

System wspomagający zarządzanie nauczaniem i treścią nauczania MOODLE został wdrożony na Politechnice Gdańskiej do wspomagania zajęć prowadzonych w trybie tradycyjnym w październiku 2003. Tłumaczenie interfejsu systemu na język polski było wykonane z udziałem studentów Wydziału Elektroniki Telekomunikacji i Informatyki Politechniki Gdańskiej.

Wyższa Szkoła Bankowa w Poznaniu pierwszą próbę wykorzystania platformy MOODLE podjęła w semestrze zimowym 2003/2004 w przedmiocie Podstawy Informatyki dla studentów studiów zaocznych Wydziału Inżynierii Lądowej (semestr trzeci). W roku akademickim 2003/2004 platforma MOODLE wykorzystywana była do wspomagania zajęć z przedmiotu Podstawy Informatyki dla semestru 2 (dla studentów studiów zaocznych inżynierskich oraz dla studentów studiów uzupełniających magisterskich). W pierwszym przypadku uruchomiono 6 kursów, przy czym cztery z nich obsługują zajęcia laboratoryjne w ramach, których studenci uczą się obsługi programu Matlab. Specjalne kursy wspomagają obsługę wykładu (repozytorium materiałów edukacyjnych, forum dyskusyjne) oraz komunikację z pomiędzy wykładowcą a prowadzącymi laboratorium.

3. Rozwój zdalnej edukacji na świecie

Kształcenie to ma bogatą i długą historię. Techniki te wywodzą się bezpośrednio z uczenia korespondencyjnego, którego historia sięga połowy XIX wieku. W 1837 roku angielski fotograf Isaac Pitman zaczął od kursów stenografii. W 1852 roku system podobnych kursów został wprowadzony w Stanach Zjednoczonych przez Benna Pitmana, który ufundował nawet Phonographic Institute w Cincinnati. Jego kursy zostały przełożone na kilkanaście języków. Czterdzieści lat później William Harper stworzył pierwszy program nauczania na odległość w University of Chicago. Program ów był również oparty o metodę korespondencyjną.

Pierwszy uniwersytet korespondencyjny powstał w 1883 r. w Nowym Jorku, natomiast w 1890 powstała Międzynarodowa Szkoła Korespondencyjna. Kształcenie na odległość szybko adaptowało nowe technologie, aby uczynić przekaz materiałów szkoleniowych bardziej atrakcyjnym dla ucznia.

Pierwsze kursy radiowe zostały zaoferowane już w 1925 roku przez Uniwersytet stanu Iowa, natomiast w 1940 roku powstała pierwsza telewizja edukacyjna. Uzupełnieniem przekazu telewizyjnego było wprowadzenie technik telekonferencyjnych. W 1969 roku British Open University ostatecznie udało się przełamać bariery akademickiego kształcenia, wprowadzając nauczanie na odległość w szkolnictwie wyższym. W krajach wysokorozwiniętych w latach 80. i 90. XX wieku możliwa była interakcja w czasie rzeczywistym pomiędzy nauczycielem a uczniem, co wydatnie zwiększyło skuteczność procesu dydaktycznego. Niestety, ze względu na wysokie koszty technologia ta nie stała się tak powszechna jak kursy radiowe i telewizyjne. Koniec lat 90-tych ubiegłego wieku to ożywiony rozwój technik videokonferencyjnych, które szeroko wykorzystywane w ośrodkach akademickich, wniosły nową jakość do nauczania w sytuacji rozproszonej lokalizacji uczniów.

Nauczanie to staje się bardzo popularne w dobie szybko rozwijających się technologii telekomunikacyjnych i komputerowych oraz światowej sieci internetowej. Światowe potęgi społeczno-gospodarcze takie jak kraje Dalekiego Wschodu, Europy zachodniej, Australia, USA i Kanada już dostrzegły, że zastosowanie nowoczesnych technologii w komunikacji interpersonalnej znacznie przyspiesza, udoskonala, a także powoduje wzrost efektywności i skuteczności procesu nauczania-uczenia się.

W 2000 r. w USA 75% uczelni wyższych oferowało różnorodne formy edukacji przez Internet.

Z doświadczeń firm amerykańskich wynika, że aby pracownicy kończyli e-szkolenia powinna istnieć odpowiednia kultura organizacyjna promująca i pozwalająca na uczenie się w miejscu pracy. Jeżeli jest przeprowadzona odpowiednia kampania promocyjna rozwiązań e-learningowych, szkolenia są atrakcyjne dla pracowników, technologia dostarczania szkoleń jest dostępna i nie stanowi utrudnienia dla pracowników, istnieje bardzo duże prawdopodobieństwo, że większość pracowników ukończy e-szkolenia i nadal będzie z nich korzystać w przyszłości. W takim przypadku ilość kończących kurs jest równa ilości rozpoczynających. Ta zależność jest identyczna w przypadku szkoleń tradycyjnych. Także w tych szkoleniach, brak organizacyjnego wsparcia może spowodować brak wdrożeń nowej wiedzy i umiejętności w praktyce.
Warto zauważyć, że użytkownicy często rezygnują z e-szkoleń, ponieważ kursy nie są atrakcyjne. Albo są zbyt skomplikowanie albo zbyt trudne. Zdarza się, że pracownik nie może uruchomić kursów.

4. Platforma ILIAS

Systemu kształcenia na odległość ILIAS opracowany został na Uniwersytecie w Kolonii (Niemcy) w ramach oprogramowania typu Open Source. ILIAS (Integriertes Lern-, Informations und Arbeitskooperations System = Integrated Learn, Information, Work and Cooperation System), czyli zintegrowany system nauki, informacji, pracy i współpracy służący do edukacji przez Internet. Należy on do narzędzi typu LMS (Learning Management System), czyli Systemu Zarządzania Nauczaniem.

ILIAS powstał w ramach projektu VIRTUS na Uniwersytecie w Kolonii (Wydział Ekonomiczny, Administracji, Nauk Społecznych). Prace nad nim zaczęły się 2000r. i od tego czasu nieustannie wprowadzane są nowe wersje tej platformy.

Jest ogólnie dostępny jako oprogramowanie typu Open Source na zasadzie General Public License (GPL). Uczelnie, instytucje edukacyjne oraz każda zainteresowana osoba może używać systemu za darmo oraz można go modyfikować.

ILIAS został zaprojektowany w oparciu o język skryptowy PHP w połączeniu z SQL. Używa darmowej bazy danych MySQL oraz serwera Apache. W omawianej wersji (2.4.4) wymaga użycia PHP4, które w idealnym przypadku powinno być skonfigurowane jako moduł Apacha. Również narzędzia, całe dodatkowe oprogramowanie (np. biblioteki) jest dostępne jako Open Source. Docelowym systemem operacyjnym jest Unix oraz Linux. Oczywiście istnieje możliwość zaimplementowania platformy na inne systemy operacyjne, jednak zwykle wiąże się to wtedy z dodatkowymi kosztami. Również baza danych jak i serwer WWW mogą być inne niż podane wcześniej.

Do podstawowych zalet systemu ILIAS należą:

• łatwość obsługi zarówno przez administratora jak i autorów i studentów,

• szybkość działania,

• interfejs użytkownika w wielu językach,

• możliwość personalizacji systemu przez użytkownika,

• prosta i szybka możliwość aktualizacji platformy,

• obsługa dowolnie definiowanych grup użytkowników,

• bezpieczeństwo systemu,

• rozbudowana pomoc dla użytkowników i autorów,

• pełen dostęp do dokumentacji,

• pełen dostęp do kodu źródłowego,

• niewielkie koszty wdrożeniowe.

Do minusów systemu można zaliczyć:

• dość skomplikowana instalacja wymagająca pewnej wiedzy informatycznej,

• obecnie brak możliwości przeprowadzania wideo-konferencji,

• niedopracowana obsługa polskich znaków i pewne braki w polskiej wersji językowej.

5. Podsumowanie

Ee-learning napotyka na wiele przeszkód i barier, których eliminacja zajmie trochę więcej czasu. Do głównych barier zaliczyć można:

• Bariery technologiczne,

• Bariery mentalne i przyzwyczajenia pracowników,

• Bariery dydaktyczne i metodyczne, które w gruncie rzeczy przekładają się na bariery finansowe.

Wykorzystanie technologii do nauczania na dużą skalę, z wykorzystaniem systemów nauczania synchronicznego, rozbudowanych platform i kompleksowych bibliotek kursów, szkoleń, testów i analiz, stało się możliwe, w przypadku dużych i bardzo dobrze rozwiniętych informatycznie firm. Wiele koncernów światowych zainwestowało w te rozwiązania z sukcesem. Dla pozostałych, decyzja o wdrożeniu takiego systemu, oznaczała konieczność wymiany sprzętu komputerowego, zakupu nowych serwerów, nowych stacji dla użytkownika końcowego, poprawy szybkości i przepustowości łącz, słowem - znacznych inwestycji w rozwój infrastruktury. Duże firmy informatyczne, oferujące rozwiązania e-learningowe, są oczywiście zainteresowane takimi wdrożeniami, gdyż najczęściej, te same firmy dostarczają również niezbędny sprzęt do obsługi zainstalowanego oprogramowania. Wdrożenia na mniejszą skalę nie leżą w ich centrum zainteresowania, więc oferta dla mniejszych przedsiębiorstw była bardzo ograniczona.

Przy okazji wdrożeń rozbudowanych systemów e-learningowych, mało kto wycenia koszty, jakie musi podjąć firma, aby nowe rozwiązanie stało się sprawnie funkcjonującym, zintegrowanym w kulturę rozwoju pracowników organizmem. W wielu firmach obserwuje się niechęć do szkolenia pracowników wogóle, tym bardziej kursów e-learningowych.

Wiele oferowanych pod koniec lat dziewięćdziesiątych rozwiązań e-learningowych było tworzonych podobnie do stron internetowych www. Twórcy zapomnieli o tym, że strony służą głównie do promocji i informacji i że zagęszczenie grafiki i multimediów, brak interakcji i porządku związanego z procesem dydaktycznym nie sprzyja skutecznej edukacji. Stworzone w ten sposób szkolenia, są z założenia mniej efektywne, niż uporządkowany proces uczenia się zaproponowany i przeprowadzony przez dobrego szkoleniowca.

Ewolucja procesu nauczania na odległość w najbliższej przyszłości jest zjawiskiem nieuniknionym. Uczelnie, które nie wprowadzą nowości technologicznych będą postrzegane jako archaiczne, przez co stracą wiarygodność wśród potencjalnych klientów. Szkoły wyższe coraz częściej zmuszone są do poszukiwania nowych segmentów rynku i modyfikowania usługi edukacyjnej w taki sposób, aby jak najlepiej pokrywała się z oczekiwaniami klientów.

Spoglądając wstecz na historię kształcenia na odległość widać, iż nie jest to rozwiązanie nowe. Było ono znane i szeroko stosowane w przeszłości. Zmianom podlegają tylko organizacyjne, techniczne i technologiczne możliwości świadczenia usług edukacyjnych. Wobec powyższego, odpowiadając na zadane w tytule pytanie, e-learningu z całą pewnością nie należy oceniać w kategoriach koncepcji, gdyż ta została już wiele lat temu nakreślona i z pewnymi modyfikacjami trwa po dzień dzisiejszy. Do zagadnienia e-learningu raczej powinniśmy podchodzić jako do „metody — technologii edukacyjnej”, gdzie z jednej strony sedno jej wyższości nad innymi metodami polega na przeniesieniu środka ciężkości w nauczaniu z nauczyciela (mistrza, trenera, instytucji szkoleniowej) — na uczącego się, zaś z drugiej metoda ta wprowadza możliwość synchronicznego kontaktu studenta z nauczycielem na większą skalę z niemal każdego miejsca na świecie, co wcześniej nie było nieosiągalne.

We własnych firmach należy zadbać o pełny rozwój pracownika. Dobry manager powinien dbać zarówno o dobry stan ducha jak i ciała swoich pracowników. Spełnienie tych celów wymaga określenia potrzeb firmy. Poniższe pytania ułatwią realizację tego celu.

1. Określ, gdzie jesteś i czego Ci obecnie brakuje w systemach edukacyjnych w Twojej organizacji?

2. Sporządź obszary kompetencji i listę umiejętności, jakie będzie rozwijać Twoja organizacja w krótkim i długim okresie czasu.

3. Określ obszary szkoleniowe: szkolenia IT, szkolenia językowe, szkolenia specjalistyczne/produktowe, szkolenia biznesowe (miękkie).

4. Przeprowadź analizę kosztów: określ ile wydajesz na szkolenia, sale szkoleniowe, diety dla pracowników, zakwaterowanie, transport itp.

5. Zastanów się, które z wymienionych (realizowanych lub planowanych) szkoleń mogą zostać przekazane pracownikom w formie kursów e-learning, i jakie kompetencje mogą być rozwinięte przy pomocy rozwiązań e-learning'owych.

6. Dokonaj wstępnej analizy infrastruktury: określ, jaka jest minimalna pojemność komputerów na stanowiskach, ilu pracowników posiada dostęp do internetu, itd.

7. Stwórz plan oszczędności: Określ, o ile chciałbyś zmniejszyć obecne wydatki szkoleniowe i na co chciałbyś przeznaczyć zaoszczędzone środki.

8. Przeprowadź wstępne badanie zainteresowania rozwiązaniami e-learning. Dowiedz się, jaki jest aktualny stan wiedzy Twoich pracowników na temat rozwiązań e-learning, czy byliby zainteresowani wprowadzeniem takich rozwiązań w Twojej organizacji, jakie obszary szkoleniowe byłyby dla nich najbardziej interesujące, czego najbardziej by się obawiali podczas wprowadzania rozwiązań e-learning do organizacji.

9. Zdobądź akceptację i poparcie kierownictwa i zarządu dla Twoich pomysłów i planów.

Spis treści

1. Internetowa technologia nauczania zdalnego 1

1. Zdalne nauczanie 1

2. Tryby edukacji zdalnej 2

3. Kursy internetowe multimedialne 3

4. Systemy zarządzania procesem zdalnego nauczania 4

2. Aspekty technologiczne e-learningu 6

1. Struktura systemu LMS typu Open Source 6

2. Modułowa struktura systemu Moodle 9

3. Perspektywy zdalnej edukacji w Polsce i na świecie 13

1. Wyzwania zdalnej edukacji dla nauczycieli i słuchaczy 13

2. Kierunki aktywności polskich uczelni w rozwoju zdalnej edukacji 18

3. Rozwój zdalnej edukacji na świecie 21

4. Platforma ILIAS 22

5. Podsumowanie 24

Spis treści 26

Dr Marek Wierzbicki: „Zdalna edukacja przy wykorzystaniu platformy elektronicznej Moodle”

26

Katedra Ekonometrii i Informatyki, Wydział Ekonomiczno-Rolniczy SGGW, Warszawa 2005

Dr Marek Wierzbicki: „Zdalna edukacja przy wykorzystaniu platformy elektronicznej Moodle”

Katedra Ekonometrii i Informatyki SGGW, Warszawa 2005

---