W. Kayser, Próba określenia i istoty groteskowości, „Pamiętnik Literacki” 1979

• Na ponadczasowe pojęcie „groteskowości” nie składa się wszystko, co w różnych czasach było tym mianem nazywane.

• Decydujące procesy dokonały się we wczesnej fazie historii tego terminu: aspekt rzeczowy ustąpił wobec znaczenia kategorii estetycznej (która odnosiła się do: treści, struktury, sposobów oddziaływania oraz postawy twórczej np. bajeczności).

• Pojęcie „groteskowości” odnosi się do trzech dziedzin:

• procesu twórczego (stwarzania),

• dzieła

• odbioru (recepcji).

Taki trojaki aspekt jest właściwy każdemu dziełu sztuki, dlatego możemy mówić, że „groteskowość” jest pojęciem estetycznym.

• Groteska jest strukturą obejmującą różne dzieła sztuki.

• Groteskowość jest uchwytna jedynie w odbiorze.

• Przykład 1.: Jeśli ktoś nie zna kultury Inków, będzie uważał niektóre należące do niej posągi za groteskowe (np. ich wykrzywione twarze). Dopóki jesteśmy nieświadomi mamy prawo uznawać coś za groteskowe.

• Przykład 2.: Kayser zastanawia się nad wymową dzieł Hieronima Bosha. Mówi, że być może w intencji twórcy obrazy nie były groteskowe i oddziaływanie tego artysty (o największym najprawdopodobniej wpływie) na ukształtowanie się groteski w sztuce Zachodu, opiera się na nieporozumieniu.

• Odbiór dzieł groteskowych może być nieadekwatny z wolą autora, gdyż poszczególne formy i treści nie są jednoznaczne.

• Najczęstsze groteskowe motywy:

• monstrualność

• zwierzęta o niewiadomym pochodzeniu (są niejawne, budzą wstręt i niepokój) np. węże, sowy, ropuchy, pająki. Najbardziej groteskowy jest nietoperz, który jest nienaturalnym pomieszaniem dziedzin (niem. Fledermaus - latająca mysz). Całości dopełnia jego osobliwy tryb życia (spanie do góry nogami, nieomylne latanie po ciemku itp.).

• rzeczy dwuznaczne pod względem formy czyli np. żyjące narzędzia czy urządzenia o cechach ludzkich

• szaleństwo - do znanego wdziera się pierwiastek obcy, nieludzki. Groteskowość to świat, który stał się obcy.

• raptowność i niespodzianka - nawet przedstawienia plastyczne chwytają przede wszystkim akcję

• Cechą strukturalną groteski jest ujawnienie zawodności naszej orientacji w świecie (niszczenie proporcji, naruszanie równowagi, itp.) - jest to świat wyobcowany czyli absurd.

• Tragedia w splocie niezwykłych okoliczności kryje pewne rozpoznanie, za którym idzie sens - dlatego nie jest groteską.

• Twórca groteski nie powinien podejmować prób usensowienia

• Są dwa rodzaje groteskowości:

• groteska fantastyczna - urojone światy powstające w marzeniu, śnie lub na progu zamroczenia (romantycy i nadrealiści).

• groteska satyryczna - jednolitość perspektywy zapewnia chłodne spojrzenie na bieg wydarzeń jako na pustą bezsensowną grę marionetek (teatri mundi). Proceder maskowy.

• Ukształtowanie czegoś groteskowego jest próbą zaklęcia i okiełznania wszystkiego, co w świecie demoniczne.

• Najważniejsze epoki dla rozwoju groteski:

• XVI w. - średniowieczne (jednolite) interpretacje bytu i świata przestały być aktualne

• romantyzm - sprzeciw oświeceniowym uprawnieniom rozumu

• modernizm - kwestionowanie ważności pojęć antropologicznych i stosowności przyrodniczych

Twory groteskowe są najgłośniejszym protestem przeciwko wszelkiemu racjonalizmowi i systematyzacji myślenia. Surrealistyczna próba stworzenia z tego systemu była sama w sobie absurdalna

Wg Pana S.:

• Funkcją groteski jest odsłanianie czegoś nieokreślonego.

• Termin ten pochodzi od włoskiego słowa la grotta oznaczającego jaskinię/grotę.

Za Wikipedią: Pojawił się on we Włoszech na przełomie XV/XVI w. kiedy w podziemiach odkryto malowidła ścienne Złotego Domu Nerona. Owe późnoantyczne freski charakteryzowały się występowaniem hybryd zwierzęcych i roślinnych. Ponieważ nie zdawano sobie sprawy z tego, co właściwie odkryto, nazwa malowideł została zaczerpnięta od miejsca, w którym je znaleziono. W epoce Renesansu zaczęto interesować się tego typu malarstwem, a powstałe naśladownictwa nazywano "groteskami". Terminu tego zaczęto również używać na określenie nieregularnych ornamentów i fantastycznych malowideł, w tym przedstawiających diabły i maszkary średniowieczne.

• Od XIX/XX w. zaczęto świadomie używać terminu „groteska” w Polsce

Słownik Terminów Literackich, pod. red. Janusza Sławińskiego, Ossolineum, Wrocław 2008

hasło - GROTESKA

---