I. ZARZADZANIE RYZYKIEM KREDYTOWYM

1. Niepewność - interpretacja i czynniki kształtujące

Niepewność jest nieodłącznym elementem działań i procesów decyzyjnych, chociaż wydaje się ona kategorią stałą, jednolitą, powszechną i nieskomplikowaną to opisanie jej istoty jest dość trudne.

Termin niepewność pochodzi od angielskiego słowa uncertainty, co oznacza brak stanowczego przeświadczenia, że tak było, jest lub będzie. W stosunku do własnego działania - brak przekonania, że określony sposób doprowadzi do celu.

Takie rozumienie niepewności ma subiektywny charakter, a w literaturze można spotkać inne podejścia, w których niepewność odnosi się do:

• Kontradyktoryjność pewności. W tym sensie mówi się, że wszystkie sytuacje, o których nie można mówić w kategoriach pewności, są niepewne. Ich niepewność wyraża się w nieznajomości lub braku parametrów opisowych.

• Sytuacji o nieznanym rozkładzie prawdopodobieństwa. Z punktu widzenia statystyki niepewność odnosi się do sytuacji o nieznanym rozkładzie prawdopodobieństwa przyszłych warunków gospodarowania.

• Efektów. W tym przypadku często pojęcie niepewności odnosi się do efektów i wyraża, w jakim stopniu zamierzone przedsięwzięcie jest w realizacji wątpliwe - prawdopodobne.

• Niewiedzy. W niektórych ujęciach teorii gier zamiast określenia niepewności używa się słowa niewiedza. Niepewność w tym sensie jest jakąś wartością leżącą w skali wyznaczonej przez krańcową pewność (prawdopodobieństwo równe jedności) i krańcową (prawdopodobieństwo równe zero).

• Zespołu cech. W socjologii niepewność definiuje się jako pewien stan wynikający z tego, że nieokreśloność stała na początku procesu poznania i będzie stać na całej jego drodze. Pojęcie niepewności łączy się z przypadkowością, używa się go w znaczeniu: zawodność, wątpliwość w stosunku do czegoś lub kogoś. Niepewność wynika z rozbieżności między informacją niezbędną do rozwiązania zadania i podjęcia decyzji a informacja posiadaną.

Niepewność dotyczy przyszłego przebiegu zdarzeń. Działalność banków w znacznej części opiera się na przewidywaniu przyszłości. Udzielając pożyczki (kredytu) bank przewiduje, że dłużnik spłaci ją w ustalonym terminie, podobne przewidywanie towarzyszy zakupowi przez bank papieru wartościowego (np. bonu czy obligacji), wystawionego przez jakiegoś emitenta. Lokują swoje środki pieniężne na rachunku depozytowym w innym banku, bank depozytariusz przewiduje, że będzie je mógł wycofać albo w każdej chwili, albo po upływie określonego terminu, w zależności od warunków lokaty itp. Te przewidywania banku mogą nie sprawdzić się: dłużnik może nie spłacić pożyczki w ustalonym terminie, emitent obligacji może zalegać z terminowym jej wykupem a bank przyjmujący lokatę także może popaść w zwłokę w jej terminowym zwrocie. Tak więc zawsze istnieje pewna doza niepewności co do tego, czy przewidywania banku co do przyszłego przebiegu zjawisk gospodarczych potwierdzą się w rzeczywistości, czy też nie, i ta niepewność jest przyczyną ryzyka bankowego.

Sama jednak niepewność co do przyszłego przebiegu zjawisk nie wystarczy do tego, ażeby ryzyko bankowe wystąpiło w rzeczywistości. Ryzyko bankowe zachodzi tylko wtedy, gdy odmienny od przewidywanego przebieg zjawisk powoduje powstanie zysków lub strat, a więc odbija się bądź na rachunku wyników banku, bądź na jego rachunkach bilansowych. Są takie przewidywania, których niespełnienie się w rzeczywistości jest obojętne z punktu widzenia zysków i strat banku.

Tak więc termin „ryzyko bankowe” ma możliwość powstawania zysków lub strat w wyniku niepewności (rozbieżności między rzeczywistością a przewidywaniem) co do przebiegu zjawisk związanych z działalnością bankową.

W podanym znaczeniu terminu ryzyko bankowe, trzeba zwrócić uwagę na to, że obejmuje ono możliwości powstawania nie tylko strat, ale i zysków w rezultacie niepewności co do przyszłego przebiegu zjawisk gospodarczych. Odróżnia to podane określenie ryzyka od spotykanych niekiedy węższych zakresów treściowych tego pojęcia, obejmujących możliwości powstawania wyłącznie strat na skutek niepewności.

2. Charakter i definicja ryzyka

2.1. Istota ryzyka jako kategoria ekonomiczna

Pojęcie „ryzyko” występuje na terenie wielu nauk, od gier po dyscypliny ekonomiczne, politologiczne, technologiczne, medyczne i psychologiczne. W naukach ekonomicznych ma ono rangę pierwszoplanowej kategorii, gdzie indziej natomiast jest tylko narzędziem pomocniczym.

Ryzyko swoje ugruntowane miejsce przede wszystkim w wiedzy potocznej. Należy do kluczowych kategorii potoczności, uobecniając się w praktyce życia codziennego. Patrząc z historycznego punktu widzenia, zauważyć można, że praktyka życia ludzkiego od samego początku po dzisiejszy dzień stanowi pasmo nieustannego ryzyka, stopniowo zmniejszającego się w miarę poznawania poszczególnych obszarów rzeczywistości.

Ryzyko posiada wiele definicji, jednak na ogół wszystkie mówią, że z ryzykiem mamy do czynienia wówczas, kiedy podejmujemy decyzje o niepewnych i niepożądanych skutkach. Nie ma ryzyka wtedy, kiedy nic nam nie grozi. Duże ryzyko pojawia się w sytuacji, gdy tylko tak zwany cud może sprawić pomyślny obrót wydarzeń.

W „Słowniku wyrazów obcych”, pod hasłem „ryzyko” znaleźć możemy wyjaśnienie, że jest to możliwość zysków lub strat towarzysząca jakiejś czynności, niebezpieczna próba, odważenie się na jakiś niebezpieczny krok, czy niebezpieczne przedsięwzięcie. W tym samym źródle można przeczytać, że ryzykować oznacza odważać się na jakiś niebezpieczny krok, próbować pomimo niepewności. Z podanych określeń wynika, że ryzyko w potocznym znaczeniu związane jest z niepewnością i może prowadzić do zysków lub strat w wyniku podejmowania różnych czynności.

Ryzyko z angielskiego risk jest niełatwym do zrozumienia pojęciem i wiele polemik łączy się zarówno z próbami jego określenia, jak i pomiaru. Jest to bowiem pojęcie wieloznaczne i jak twierdzą niektórzy wręcz niemożliwe jest skonstruowanie jednoznacznej, uniwersalnej decyzji. W definiowaniu pojęcia ryzyka, charakterystycznego dla współczesnych warunków gospodarowania, przyjmuje się różne podejścia.

Podejście niemieckie i amerykańskie:

1. niemieckojęzyczni ekonomiści ograniczają treść pojęcia ryzyka. do negatywnego stanu faktycznego, traktując ryzyko jako niebezpieczeństwo - możliwość wystąpienia wydarze­nia szkodzącego. Z takim podejściem można się także spotkać w polskiej literaturze. I tak np. M. Sierpińska i T. Jachna piszą: „Ryzyko definiuje się zazwyczaj jako nie­bezpieczeństwo poniesienia straty. Szerzej ujmując, przez ryzyko możemy rozumieć niebezpieczeństwo niezrealizo­wania celu założonego przy pode określonej de­cyzji. W działalności gospodarczej nie osiągnięcie celu może się bowiem wyrażać nie tylko wystąpieniem straty, lecz rów­nież niższym niż założony wynikiem". Podob­nie A. Matuszewski twierdzi, że „W działalności gospodar­czej ryzyko rozumiane jest jako niebezpieczeństwo niezre­alizowania założonego celu (osiągnięcia niższego wyniku, wystąpienia straty)".

2. Amerykańscy autorzy rozszerzają pojęcie ryzyka, biorąc pod uwagę także jego pozytywne działanie, czyli obok wy­stąpienia straty także i możliwość wystąpienia zysku. Z tej dwudzielności pojęcia ryzyka wyprowadza się dwie kate­gorie ryzyka:

- czyste ryzyko (termin angielski: pure risk, static risk), czyli niebezpieczeństwo strat, np. ryzyko wystąpienia pożaru w przedsiębiorstwie,

- dynamiczne ryzyko (termin angielski: speculative risk, dynamick risk). Ryzyko może tutaj przekształcić się w stra­tę bądź w zysk.

Utożsamianie ryzyka z niebezpieczeństwem trudne jest do przy­jęcia. W naszym rozumieniu ryzyko może stwarzać niebezpieczeń­stwo. Niebezpieczeństwo może być następstwem ryzyka, jed­nym z jego przejawów. Między tymi pojęciami istnieje związek o charakterze przyczynowo skutkowym. Związek ten dostrzega­ny jest w pracach innych autorów, którzy piszą że ryzyko wiąże się z możliwością nieuzyskania zamierzonych efektów lub po­niesienia niezamierzonych nakładów, a nawet i strat. Jest ono funkcją ilości i jakości dostępnych informacji o procesach gospo­darczych i społeczno - politycznych, stopnia zmienności oraz sprzeczności wewnętrznych i zewnętrznych warunków działania. W tym rozumieniu ry­zyko wiąże się, lecz nie jest wspomnianą możliwością. Przyczyną jest ryzyko, zaś skutkiem możliwością. Idąc tą drogą rozumowa­nia trudno byłoby przyjąć, że:

• Ryzyko oznacza możliwość nieuzyskania zamierzo­nych efektów działalności gospodarczej, poniesienia nieza­mierzonych strat lub nakładów wyższych od przewidywa­nych.

• Przez ryzyko rozumie się możliwość powstania odchy­leń od zamierzonych efektów działania, przy czym odchy­lenia te podlegają prawu wielkich liczb i mogą być przewi­dziane za pomocą rachunku prawdopodobieństwa.

Ryzyko stwarza możliwość nieuzyskania zamierzonych efektów, nie zaś ta możliwość jest ryzykiem. Wbrew pozorom nie jest to tylko zwykła gra słów. Definicja bowiem po­winna określać istotę rozważanego pojęcia, w tym przypadku ry­zyka, zaś innym zagadnieniem są jego przejawy, czy skutki. Z prze­jawów ryzyka możemy co najwyżej być niezadowoleni, nie możemy zaś nimi sterować. ­Sterować możemy ryzykiem w rozumie­niu badawczym.

Niezrozumiałym natomiast jest rozumowanie, że mianem ry­zyka określa się przedsięwzięcie, którego wynik jest niezna­ny, niepewny, problematyczny, możliwość, że coś się uda lub nie uda, odważenie się na niebezpieczeństw. W tym ujęciu ryzyko jest przedsięwzięciem, a dalsza część zdania pełni tylko rolę ograniczającą.

Podejście dynamiczne

W podejściu, zwanym tutaj dynamicznym przyjmuje się, że ryzyko można określić jako zmienność oczekiwanych przyszłych wpływów z projektowanego przedsięwzięcia. W tej ogólnej zmien­ności można wyróżnić element systematyczny związany z kierun­kiem działalności. Ten element jest mniejszy w branży piekarni­czej niż, powiedzmy w przetwórstwie kamieni półszlachetnych czy budownictwie okrętowym. Ryzyko wiąże się ze zmiennością lecz nie można utoż­samiać tych pojęć.

Zmienność warunków gospodarowania traktuje się jako źródło ryzyka. Następstwem ryzyka są zaś niebezpieczeń­stwa (szanse) w działalności gospodarczej.

Podejście badawcze

W podejściu badawczym ryzyko definiuje się w kategoriach rozkładu prawdopodobieństwa. Z tego punktu widzenia przyjmu­je się, że:

• ryzyko dotyczy rozkładu zmiennej Losowej, np. wielkości sprzedaży, wielkości kosztów, wielkości zysku, stopa zwrotu,

• miarą ryzyka jest stopień dyspersji (rozproszenia) zmien­nej losowej. Im stopień dyspersji tej zmiennej jest większy tym większe ryzyko,

• im bardziej skupiony rozkład prawdopodobieństwa oczekiwanej stopy dochodu, tym mniejsze ryzyko danej inwestycji,

• określenie: ryzyko wynosi X % oznacza, że dana wielkość, np. stopa zwrotu może się zmieniać w granicach ± X °70 od wyznaczonej wartości. Dodać trzeba, że przy określaniu ryzyka w jednakowy sposób traktuje się zarówno odchyle­nia w górę, jak i w dół od tendencji długookresowej.

Ryzyko oznacza taką sytuację, w której przyszłych warunków gospodarowania nie można przewidzieć z całą pewno­ścią, znany jest natomiast rozkład prawdopodobieństwa wystąpienia tych warunków. W warunkach pewności można dokładnie przewidzieć wyniki podejmowanych działań ze względu na pełną znajomość sytuacji i czynników wpływających na nią. Ryzyko występuje nawet wówczas, gdy tylko jeden z czyn­ników sytuacji nie jest znany, a istnieje prawdopodobieństwo jego i wystąpienia, np. terminowość dostaw materiałowych, warunki po­zyskania kapitałów obcych. W warunkach niepewności nie moż­na określić prawdopodobieństwa wystąpienia niektórych czynni­ków w danej sytuacji.

W określonym powyżej rozumieniu ryzyko jest zjawiskiem:

• Obiektywnym. Dotyczy realnych zjawisk gospodarczych. Wiąże się z istnieniem zagrożenia (niebezpieczeństwa), wy­nikającego ze zmienności (skali i dynamiki zmian) po stro­nie popytu, działalności konkurencji, warunków koopera­cji, działań regulacyjnych państwa (kurs walutowy, opłaty, podatki, preferencje, ulgi),

• Subiektywnym. Uwarunkowane jest stanem wiedzy decy­denta o procesach gospodarczych. Ryzyko występuje wte­dy, gdy zasób informacji o skutkach decyzji nie jest pełny. Na ogół skutki decyzji, a więc zyski lub straty, wystąpią w przyszłości. Dlatego będą one znane z pewnością dopiero po podjęciu decyzji, wydaniu określonej ilości pieniędzy i zrealizowaniu się następstw decyzji. Natomiast w chwili podejmowania decyzji skutki jej nie są znane z pewnością.

• Mierzalnym. Skalę ryzyka można określić apriorycznie, opierając się na empirycznych badaniach statystycznych, charakteryzujących działalność gospodarczym.

Decyzje podejmowane w warunkach ryzyka charakteryzują się tym, że nie można jednoznacznie przewidzieć konsekwencji dokonywanych wyborów. Rozpatrywane warianty działań o różnym poziomie spodziewanego zysku charakteryzują się równocześnie innym prawdopodobieństwem, że zysk ten zostanie osiągnięty w oczekiwanej wysokości. Ryzyko powoduje zatem, zysk staje się zmienną losową, która może być maksymalizowana tylko po uwzględnieniu skłonności do ponoszenia ryzyka.

2.2 Związki między stanem ryzyka a niepewnością

Złożoność zagadnienia ryzyka i niepewności w działalności gospodarczej znajduje odbicie przy określeniu relacji między tymi pojęciami. Relacje te są następujące:

• Ryzyko jest synonimem bądź funkcją (skutkiem, rezultatem) niepewności.

• Niepewność jest immanentną cechą rzeczywistości, zaś ryzyko dotyczy decyzji.

• Niepewność ma charakter statyczny, ryzyko zaś dynamiczny.

• Niepewności nie można zmierzyć, ponieważ nie można zastosować rachunku prawdopodobieństwa, ryzyko natomiast można wyrazić prawdopodobieństwem.

• Różnica między ryzykiem i niepewnością dotyczy stanu wiedzy.

• Niepewność odnosi się do sytuacji o nieznanym rozkładzie prawdopodobieństwa przyszłych warunków gospodarowania.

• Ryzyko oznacza taką sytuację, w której przyszłych warunków gospodarowania nie można przewidzieć z całą pewnością, znany jest natomiast rozkład prawdopodobieństwa wystąpienia tych warunków.

Na mocy powyższych definicji:

• Ryzyko jest pojęciem mierzalnym. Mierzy się je w katego­riach prawdopodobieństwa. Niepewności nie można okre­ślić w tychże kategoriach.

• Ryzyko określa się na podstawie prawdopodobieństwa w sen­sie statystycznym bądź subiektywnym, natomiast niepewność w oparciu o prawdopodobieństwo w sensie subiektywnym.

• Ryzyko i niepewność mogą dotyczyć zarówno długich jak i krótkich okresów, z tym jednakże, że nasilenie się ryzyka czy niepewności jest znamienne dla długich okresów.

• Ryzyko i niepewność są zjawiskami mającymi obiektywny charakter.

Z powyższych rozważań wynika konkluzja o potrzebie rozróż­niania ryzyka od niepewności. Z drugiej jednakże strony zważyć trzeba, że:

• W danej chwili poziom informacji o zjawiskach gospodar­czych może być różny. Istnieje taki poziom, że zjawiska go­spodarcze nie dają się, bądź można je określić w katego­riach prawdopodobieństwa (szansy);

• Można kształtować poziom informacji o zachodzących zja­wiskach w działalności gospodarczej. Innymi słowy można zwiększać poziom nasycenia informacyjnego procesów de­cyzyjnych. Służą temu badania marketingowe, analizy eko­nomiczne, analizy statystyczne;

• Wzrost nasycenia informacyjnego może powodować, że staje się możliwe określenie zjawisk gospodarczych w katego­riach prawdopodobieństwa, podczas gdy przedtem nie było to możliwe,

• zadaniem zarządzania jest zapewnienie takiego nasycenia in­formacyjnego by zapewnić trafność podejmowanych decyzji. Z określonych powyżej względów wprowadzone rozróżnienie.

Zakres informacji dostępnej przy podejmowaniu wszelkich decyzji ekonomicznych jest opisywany w postaci trzech stanów: pewności, ryzyka, niepewności.

Sytuacja pewności występuje wtedy, kiedy wynik decyzji jest znany już wcześniej. Sytuacja ryzyka jest definiowana jako taka, w której na skutek działania lub decyzji może wystąpić każdy z dwóch lub więcej wyników czy przypadków. Przy czym wszystkie wyniki oraz prawdopodobieństwa wystąpienia każdego z nich są znane dla podejmującego decyzje. Jest oczywiste, że każdy osiągnięty wynik nie jest tu znany zawczasu.

W niektórych decyzjach prawdopodobieństwo wystąpienia wyników można wyznaczyć a posteriori na podstawie doświadczeń z przeszłości zaistniałych w podobnych warunkach. I tak, w odniesieniu do decyzji podejmowanych przy zawieraniu transakcji dotyczących np. kredytów konsumpcyjnych, czy kredytowania sprzedaży ratalnej, ryzyko nieuregulowania rat kredytowych jest bardzo małe i straty w bankach z tytułu wystąpienia „złych długów" w zależności od przyjętych procedur kredytowych nie powinny być większe od 0,5 % od kwoty zadłużenia.

Sytuacja niepewności ma miejsce wówczas, gdy w rezultacie działania może za­istnieć jeden lub więcej wyników. Przy czym w odróżnieniu od sytuacji ryzyka, nie może być ściśle określone zaistnienie tych wyników oraz nie mogą być obiektyw­nie wyznaczone prawdopodobieństwa ich wystąpienia. To oznacza, że nie wszystkie możliwe wyniki mogą być dokładnie przewidziane oraz prawdopodobieństwa ich wystą­pienia nie mogą być wydedukowane lub wyznaczone na bazie danych empirycznych z przeszłości.

Inaczej definiuje to Z. Zawadzkiej: „Ryzyko i niepewność. Terminy te, choć w mowie potocznej używane zamiennie, nie są wcale synonimami. Ryzyko odnosi się do zbioru unikalnych konsekwencji danej decyzji, których pojawieniu się można przypisać określone prawdopodobieństwa, podczas gdy niepewność oznacza, iż takich prawdopodobieństw przypisać nie można". A w innym miejscu tak to ujął: „Dyrektor finansowy dużej brytyjskiej firmy samochodowej stwierdził: „Wiemy, że średnio jeden na pięć dużych projektów inwestycyjnych poniesie fiasko. Problem w tym, że zanim to się stanie, nie wiemy który”. Poruszanie się po nieznanych obszarach, a tym w gruncie rzeczy jest podejmowanie decyzji inwestycyjnych oznacza, że błędy pojawią się na pewno. Przedsiębiorcy ponoszą średnio 10 porażek na jeden duży sukces. Również zanim natrafi się na ropę, trzeba wywiercić średnio dziewięć błędnych odwiertów. Innymi słowy, robienie tego źle to część robienia tego dobrze".

Z sytuacją niepewności mamy do czynienia na ogół najczęściej, np. w odniesieniu do transakcji w dziedzinie finansowania projektów inwe­stycyjnych, z kredytobiorcami rozpoczynającymi prowadzenie działalności gospodarczej lub z nowo pozyskanymi kredytobiorcami. Komitet kredytowy i osoba podejmująca de­cyzje, z konieczności, w dużej mierze musi opierać się na intuicji, opiniach, sądach i doświadczeniach oraz wykorzystywać wszelkie dostępne informacje, aby oszacować prawdopodobieństwa wyników możliwych do wystąpienia w różnych warunkach. W sy­tuacji niepewności to szacowanie prawdopodobieństw opiera się na subiektywnych przesłankach dotyczących kredytobiorcy i w znacznym stopniu na obiektywnych podstawach.

Znakomita część decyzji dotyczących transakcji zawieranych z firmami prowadzącymi działalność gospodarczą odbywa się w ramach ryzyka kredytowego w wa­runkach ciągłej niepewności. Dlatego kredyty wysokiego ryzyka i kredyty inwestycyjne o dłuższym okresie spłaty są wyżej oprocentowane na podstawie przeprowadzonej oceny o przewidywanych i szacowanych najbardziej prawdopodobnych wynikach osiągnięcia sukcesu w działalności gospodarczej kredytobiorcy. Uzyskanie dochodu z wyższej mar­ży oprocentowania umożliwia bankowi osiągnięcie wyższego zysku. Zysk z działalności kredytowej jest tu podstawowym usprawiedliwieniem gotowości do podejmowania ryzyka oraz ryzykowania w warunkach niepewności. I z tego względu pewna część do­chodu musi być przeznaczona na pokrycie strat związanych z podejmowaniem ryzyka kredytowego i działaniem w warunkach niepewności.

Rys. 1. Ryzyko i niepewność - zależność

Żródło: S. Nahotko, Ryzyko ekonomiczne w działalności gospodarczej, Bydgoszcz, 1997, s 9.

3. Gotowość banku komercyjnego do podejmowania ryzyka kredytowego.

W działalności banku komercyjnego ryzyko, a w szcze­gólności ryzyko kredytowe jest nie do uniknięcia, gdyż w momencie podejmowania różnorodnych decyzji często nie dysponuje się pełną informacją. Nie zawsze też można trafnie przewidzieć dalszy rozwój wyda­rzeń. Nie da się również wykluczyć błędów, tkwiących w informacjach oraz ich interpretacji. Wynika z tego, iż ryzyko jest nieodłącznym elementem działanie ban­ku. Trzeba jednak przy tym zaznaczyć, że wszystkie działania podejmowane przez bank, szczególnie jeśli chodzi o działalność kredytową, mają służyć ograni­czeniu tego ryzyka. Dlatego też stopień ryzyka, jakie ponosi bank, np., udzielając kredytu, jest jednym z głównych czynników, wpływających na decyzję o jo­go przyznaniu. Im ryzyko jest mniejsze, tym chętniej i na dogodniejszych dla kredytobiorcy warunkach udzielany jest kredyt.

Istota ryzyka w działalności bankowej jest w zasa­dzie, mimo pewnych różnic, taka sama, jak w przypad­ku innych obszarów działalności gospodarczej. We wszystkich tych przypadkach ryzyko można definio­wać jako:

• zagrożenie niezrealizowaniem założonego celu,

• brak pewności, wynikający z tego, że aktywa mogą nie przynieść spodziewanej stopy zysku lub może zdarzyć się strata,

• negatywne odchylenie osiągniętej wielkości ce­lowej od poziomu wcześniej zaplanowanego.

Ryzyko bankowe, jak każde ryzyko związane z działalnością gospodarczą, zdeterminowane jest przez dwie główne grupy czynników:

1) wewnętrzne (endogeniczne), tkwiące w samym banku.

2) zewnętrzne (egzogeniczne) w stosunku do banku.

Czynniki wewnętrzne dotyczą polityki prowadzonej przez bank w stosunku do jego aktywów i pasy­wów. Jej skuteczność zależy od kwalifikacji i doświadczenia kadry kierowniczej, jej możliwości oceny i prze­widywania sytuacji w najbliższej przyszłości.

Czynniki zewnętrzne w dużym stopniu związane są z sytuacją makroekonomiczną zależną od prowadzonej przez państwo polityki ekonomicznej. Z punktu widzenia banku największe znaczenie będą miały tutaj decyzje w zakresie procesów finansowych (podaż pie­niądza, stopy procentowe banku centralnego) oraz po­lityki poprodukcyjnej, proinwestycyjnej czy proek­sportowej.

Mimo wielu podejmowanych prób w literaturze przedmiotu brak jest w dalszym ciągu jednolitej klasyfikacji rodzajów ryzyka bankowego. Część autorów wyróż­nia tylko ryzyko typowo bankowe, nie określając innych rodzajów ryzyka. Druga część próbuje oceniać wszystkie rodzaje ryzyka, oddziałujące na działalność banku.

Klasyfikacja rodzajów ryzyka bankowego jest bardzo trudna, także ze względu na złożone funkcje banków we współczesnej gospodarce. Każdy z możli­wych podziałów ryzyka bankowego ma swoje wady i zalety, dlatego nie można ustalić tej jednej, najlep­szej klasyfikacji. Przykładowy podział ryzyka kredytowego może wyglądać następująco:

1. ryzyko utraty płynności,

2. ryzyko stopy procentowej,

3. ryzyko zmiany wartości składników majątko­wych,

4. ryzyko zmiany kursu walutowego,

5. ryzyko finansowania innowacji gospodarczych,

6. ryzyko polityczne,

7) ryzyko kredytowe.

Każda działalność ma związek z ryzykiem, gdy re­zultatem tego działania jest możliwość wystąpienia kil­ku alternatywnych wyników. Przez ryzyko kredytowe rozumie się możliwość pojawienia się w rezultacie da­nej decyzji kredytowej kilku alternatywnych wyników. Na przykład przy udzieleniu kredytu w wysokości 200.000 zł, istnieje możliwość, że cała kwota kredytu łącznie z odsetkami, zostanie spłacona w terminie lub że zostanie spłacone tylko 100.000 zł, bądź cala kwota kredytu nie zostanie spłacona.

W literaturze przedmiotu można spotkać się z różne po­dejścia do problemu ryzyka kredytowego. Interesujące jest ujęcie tego tematu prezentowane przez B. Gruszkę i Z. Zawadzką. Wyróżniają one mianowicie dwa ro­dzaje ryzyka kredytowego, przyjmując jako kryterium podziału rodzaj operacji wywołujących to ryzyko:

1) ryzyko aktywne,

2) ryzyko pasywne.

Aktywne ryzyko kredytowe wiąże się z udzielaniem kredytów i występuje wówczas, gdy kredytobiorca nie spłaca w ustalonym terminie przypadających rat kapitałowych wraz z uzgodnionymi odsetkami. Każde przesunięcie terminu płatności może stanowić dla ban­ku poważne zagrożenie jego płynności.

Pasywne ryzyko kredytowe wiąże się z refinanso­waniem, tzn. pozyskiwaniem przez bank środków fi­nansowych na prowadzenie swojej działalności. Źródłami refinansowania mogą być:

1. depozyty klientów lub innych banków,

2. środki otrzymane z banku centralnego,

3) emisja papierów wartościowych.

Pasywne ryzyko może wystąpić w sytuacji, gdy bank pozyskuje środki na niekorzystnych warunkach lub gdy depozyty zostały wycofane wcześniej, niż moż­na było tego oczekiwać. Przyczyny takiego rozwoju wy­darzeń mogą być różnorodne, np. zmiany w relacjach ogólnogospodarczych lub utrata zaufania do banku. Skutkiem tego jest pogorszenie efektywności ekono­micznej, a w skrajnych przypadkach (rwała utrata płynności gdy bank nie może pozyskać środków na ryn­kach pieniężnych ani w banku centralnym).

Istotne przy analizie ryzyka kredytowego jest tak­ie odróżnienie ryzyka pojedynczego kredytu od łączne­go ryzyka portfela, wynikającego z działalności kredytowej. Pojedyncze ryzyko zależy od wysokości możliwej straty (równej maksymalnej wartości kredytu) i prawdopodobieństwa jej wystąpienia. Łączne ryzyko kredytowe zależne jest od wysokości pojedynczych kredytów, prawdopodobieństwa ich niespłacenia i współzależności między poszczególnymi pojedynczy­mi kredytami. Im mniejsza jest wzajemna zależności między pojedynczymi kredytami, tym mniejsze jest ry­zyko wystąpienia sytuacji, w której czynniki powodu­jące niespłacenie jednego kredytu będą również wpły­wały na niespłacenie innych, zwiększając w ten spo­sób łączne ryzyko kredytowe.

Czynniki wywołujące ryzyko kredytowe można podzielić na:

1. Ryzyko straty alba wypłacalności - bierze się z niepewności co do przyszłego rozwoju przedsiębior­stwa i obejmuje niebezpieczeństwo, że wynikająca z umowy kredytowej splata kredytu nie zostanie uregu­lowana w całości bądź zostanie uregulowana jedynie częściowo,

2. Ryzyko zabezpieczenia - to niebezpieczeństwo, które płynie z ryzyka samego zabezpieczenia przyjęte­go w celu ograniczenia tego ryzyka

3. Ryzyko zmiany stopy procentowej - ryzyko, że w okresie spłaty kredytu rozpiętość między rynkową stopą procentową a stopą procentową uzgodnioną dla kredytu zmniejszy się bądź nawet procent rynkowy wzrośnie powyżej uzgodnionej stopy procentowej; do­tyczy kredytów o stałym oprocentowaniu.

4. Ryzyko wartości pieniądza oznacza zagrożenie, że realna wartość zwróconego kredytu zmniejszy się wskutek inflacji.

5. Ryzyko kursu walutowego - polega na tym, e wartość spłacanego kredytu zmniejszy się z po­wodu zmiany kursu walutowego: dotyczy kredy­tów dewizowych.

6. Ryzyko płynności - wiąże się z niebezpieczeństwem spłaty niezgodnej z terminem - brak dopasowa­nia terminów zapadalności i wymagalności aktywów i pasywów.

Każde ryzyko kredytowe ma pewne stadia. W literaturze przedmio­tu wyróżnia się cztery zasadnicze stadia ryzyka kredytowego.

1. Ryzyko zerowe. Występuje ono np. w przypad­ku kredytów gwarantowanych przez państwo.

2. Ryzyko ukryte. Pojęcie to opisuje stadium, w którym dane przedsięwzięcie jest już obciążone ry­zykiem, jednakże bank nie polrafi jeszcze ustalić wiel­kości spodziewanych strat. Inna definicja opisuje ryzy­ko ukryte jako stan, w którym prawdopodobieństwo poniesienia strat jest mniejsze niż prawdopodobień­stwo ich nie wystąpienia. Sytuacja ta ma miejsce w przedsiębiorstwach, wykazujących niekorzystne symptomy (up. malejące zyski).

3. Ryzyko jawne. (cechuje ono sytuację odwrotną do podanej powyżej, tj. prawdopodobieństwo strat jest wyższe, aniżeli prawdopodobieństwo ich uniknięcia. Niekorzystny rozwój wydarzeń w firmie ma w tym przypadku charakter procesu trwałego, nie zaś przejściowego. Z tego powodu bank musi się liczyć z utratą przynajmniej części pożyczonych sum.

4. Stan niewypłacalności klienta. Jest to trwała utrata zdolności dłużnika do wywiązywania się ze swoich zobowiązań. Prawdopodobieństwo spłaty całe­go kredytu równe jest zero.

Metodą zabezpieczania się przed ryzykiem w działal­ności kredytowej jest odpowiednio prowadzona polity­ka sterowania ryzykiem zarówno w odniesieniu do po­jedynczego kredytu, jak i łącznego zaangażowania kre­dytowego. Polityka sterownia ryzykiem w odniesieniu do pojedynczego kredytu polega na:

1. badaniu wiarygodności kredytowej przed udzie­leniem kredytu,

2. ograniczeniu wysokości kredytu,

3. zabezpieczeniu kredytu,

4. sprawdzaniu wiarygodności kredytowej po udzieleniu kredytu.

Polityka sterowania ryzykiem w odniesieniu do łącznego zaangażowania kredytowego przeprowadzana jest za pomocą:

1. dywersyfikacji ryzyka,

2. ubezpieczania się przed ryzykiem,

3. transferu ryzyka,

4. przedsięwzięć organizacyjnych i kadrowych.

Dywersyfikacja ryzyka polega na odpowiednim je­go rozproszeniu, co chroni przed sytuacją, w której wielu dłużników będzie miało trudności ze spłatą bądź dotrzymaniem terminu spłaty kredytu. Metoda ta jest oparta na zmożeniu, że im mniej poszczególne kredy­ty są ze sobą powiązane, tym mniejsze (przy pozostałych wielkościach stałych) jest łączne ryzyko.

Transfer ryzyka oznacza przenoszenie go w miarę możliwości na inne instytucje. Polega to przede wszystkim na uzyskiwaniu gwarancji lub poręczeń na udzielane kredyty ze strony innych instytucji, które w przypadku niespłacenia kredytu przez kredytobiorcę są zobowiązane do wypłaty na rzecz kredytodawcy wszystkich zaległych rat.

Przedsięwzięcia organizacyjne i kadrowe mają na celu ograniczenie ponoszonego ryzyka u jego źródeł poprzez, zmniejszenie możliwości popełnienia błędów przed udzieleniem kredytu, po jego udzieleniu oraz przy dywersyfikacji i transferze ryzyka. Do tego typu przedsięwzięć należą:

1. działalność kontroli wewnętrznej,

2. jasne ustalenie odpowiedzialności za podejmo­wane decyzje,

3. wprowadzenie zasady podpisywania wszyst­kich ważnych decyzji przez co najmniej dwóch człon­ków zarządu banku,

4. odpowiedni dobór zatrudnionego personelu oraz jego ciągle szkolenie,

5. nadzór nad elektronicznym systemem przetwa­rzania danych.

II. INIMALIZACJA RYZYKA KREDYTOWEGO W DZIAŁALNOŚCI BANKOWEJ

2.1 Pojęcie i funkcje kredytu.

W ostatnich latach wzrosła rola kredytu bankowego. Wywołane to zostało głównie rozwojem prywatnej przedsiębiorczości, jak również wystąpiły także zmiany w systemie kredytowym. Kredyt stał się istotnym elementem życia gospodarczego i często jest niezbędny do prowadzenia działalności gospodarczej oraz do rozwoju przedsiębiorstwa.

Działalność kredytową normuje prawo bankowe, zarząąąąąąąąąąąąąaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaahjkfjhgfjytfjytrxcb en-q5\nmt-=w4;uitądzenia nadzoru bankowego oraz ogólne normy dotyczące pożyczek, zawarte w kodeksie cywilnym i innych ustawach.

We współczesnej gospodarce rynkowej, w erze „elektronicznego pieniądza”, kredyt odgrywa ważną rolę zarówno jako instrument finansowania bieżącej działalności, jak i sposób pozyskiwania środków na inwestycje.

Kredyt bankowy pełni trzy podstawowe funkcje:

• emisyjną;

• dochodową;

• rozdzielczą;

Funkcja emisyjna kredytu polega na wprowadzeniu do cyrkulacji pieniądza poprzez kredytowy mechanizm emisji pieniądza. Funkcję tę realizuje każdy kredyt bankowy, gdyż każde udzielenie kredytu wprowadza do cyrkulacji nowy pieniądz, a każda spłata kredytu prowadzi do wycofania pieniądza z obiegu.

Funkcja dochodowa kredytu oznacza wykorzystanie go przez kredytobiorcę do antycypacji należnych mu przychodów materialnych i redystrybucyjnych.

Oznacza to, że kredytobiorca może pokryć część swoich wydatków nie dzięki otrzymaniu odpowiednich przychodów wynikających z jego działalności, ale w wyniku otrzymania kredytu.

Kredyt w funkcji dochodowej nie stwarza natomiast możliwości uzupełnienia popytu w skali całej gospodarki narodowej, powstałego w wyniku tworzenia oszczędności pieniężnych przez różne podmioty gospodarujące.

Funkcja rozdzielcza kredytu oznacza wykorzystanie go do stworzenia dodatkowego popytu pieniężnego. Kredyt ten powinien być udzielany w granicach przyrostu oszczędności o trwałym charakterze. Kredyt ten sprzyja realizacji nagromadzonych towarów na cele inwestycyjne i konsumpcyjne, przy zachowaniu równowagi pieniężnej.

Udzielanie kredytu może się odbywać w różnych formach prawnych. W związku z tym można mówić o czynnościach kredytowych w różnym znaczeniu:

Najszerszym - rozumiejąc przez kredyt wszystkie czynności, w których termin spełnia świadczenia przez jedną ze stron jest wcześniejszy niż termin spełnienia świadczenia przez drugą stronę.

Węższym - obejmującym czynności, których cel sprowadza się do udzielenia drugiej stronie (kredytobiorcy) zwrotnej pomocy finansowej.

Najwęższym - dotyczącym czynności prawnych, których elementy szczególne zakładają udzielanie drugiej stronie przez bank kredytu.

Według N. Gail, „przez kredyt rozumieć należy stosunek ekonomiczny, powstający przy przeniesieniu wartości przez jeden podmiot (zwykle jednostkę bankową) na rzecz drugiego podmiotu w czasowe użytkowanie, na warunkach zwrotności i z reguły z obowiązkiem zapłaty procentu”.

„Z pewnego punktu widzenia kredyt bankowy stanowi formę czasowego prawa do dysponowania określonymi środkami pieniężnymi, dokonywanego za pośrednictwem banku”.

Natomiast Z. Federowicz określa kredyt jako stosunek ekonomiczny, wynikający ze świadczenia przez jedną ze stron (wierzyciela) na rzecz drugiej strony (dłużnika) określonej wartości w towarze lub pieniądzu na warunkach zwrotu równowartości w późniejszym terminie.

Podsumowując w bardzo syntetycznej definicji można powiedzieć, że kredyt bankowy wyraża stosunek ekonomiczny wynikający z odstąpienia przez bank (wierzyciela) dłużnikowi określonej wartości pieniężnej na warunkach zwrotu tej wartości w określonym terminie wraz z wynagrodzeniem (odsetki, prowizje).

2.2 Cechy kredytu bankowego

Na podstawie przedstawionych określeń kredytu bankowego możemy wyróżnić kilka wspólnych cech charakteryzujących kredyty. Należą do nich:

• zwrotność

• oprocentowanie

• zabezpieczenie kredytu

• bezpośredniość

• celowość

• terminowość

Jedną z wspólnych cech kredytu jest zwrotność, która stanowi immanentną formę konstrukcyjną instytucji kredytu. Cecha zwrotności wyraźnie określa pojęcie kredytu i oddziela go innych bezzwrotnych form finansowania.

Kolejną immanentną cechą jest oprocentowanie kredytu. Wszystkie kredyty są oprocentowane - stanowi to dla banku zysk, a dla kredytobiorcy „koszt” zaciągniętego kredytu.

Następną cechą wspólną kredytu, która musi przestrzegana w polityce kredytowej banku, jest zabezpieczenie kredytu.

Cecha bezpośredniości kredytu oznacza, że kredyt jest udzielany na rzecz kredytobiorcy, z wyłączeniem kredytu wekslowego.

Wśród charakterystycznych cech kredytu należy wyróżniać jego celowość. Określenie celu, na który mają być zużyte środki pieniężne, należy do istotnych elementów umowy o kredyt bankowy. Obowiązkiem kredytobiorcy jest zwrot kredytu w terminie określonym umową. Termin zwrotu kredytu jest zwykle określony przez strony w umowie lub wynika wprost z przepisów prawnych.

2.3 Kredyty dyskontowe jako jeden z rodzajów kredytów udzielanych przez banki

Klasyfikacja kredytów rodzaje kredytów

W obecnym krajowym systemie bankowym nie istnieje kompleksowy, jednolity podział i nazewnictwo kredytów, udzielanych przez banki. Wyjątkiem w tym zakresie są ustalane przez nadzór bankowy NBP wzory zestawień kredytów, do sporządzania których obowiązane są wszystkie banki. W zasadzie każdy bank komercyjny dokonuje podziałów swoich należności kredytowych przede wszystkim pod kątem własnych potrzeb.

Obserwuje się w bankach dość wyraźnie tendencje do rozszerzania oferty kredytowej o nowe produkty. Pociąga to za sobą stałe pojawianie się kredytów o nowej nazwie i klasyfikacji. W świetle istniejącej konkurencji oraz trwających procesów dostosowawczych - należy przyjąć, że trend ten będzie się nadal rozwijać. Dlatego też coraz trudniej jest o całościowe przedstawienie problemu klasyfikacji kredytów, funkcjonujących w naszych bankach.

Kredytobiorca staje obecnie przed coraz trudniejszym problemem wyboru form kredytu. Od właściwego wyboru zależy w znacznej mierze opłacalność prowadzonej operacji finansowej.

Klasyfikacji kredytów bankowych można dokonać według następujących kryteriów:

1. okresu kredytowania

2. przedmiotu kredytu

3. waluty kredytu

4. sposobu jego zabezpieczenia

5. formy kredytu

Banki przyjmując do klasyfikacji kryterium czasowe, rozróżniają w swych regulaminach, przykładowo - następujące kredyty:

• Krótkoterminowe - udzielane na okres do 1 roku, na sfinansowanie krótkotrwałych potrzeb kredytowych

• Średnioterminowe - z terminem spłaty od 1 roku do 3 lat, najczęściej udzielane na uzupełnienie niedoboru kapitału obrotowego związanego z poszerzaniem działalności gospodarczej, na sfinansowanie zakupu dóbr konsumpcyjnych trwałego użytku, itp.

• Długoterminowe - z terminem spłaty powyżej 3 lat, najczęściej przeznaczane na sfinansowanie przedsięwzięć rozwojowych o charakterze inwestycyjnym.

Kredyty krótkoterminowe w krajach zachodnich przyznawane są na okres do roku, kredyty średnioterminowe na okres od 1 roku do 5 (w niektórych krajach do 7 lat), a kredyty sługo terminowe na ponad 5 lat (ewentualnie 7).

Banki wykorzystują kryterium czasowe również dla celów płynności.

W związku z tym między innymi ustala się zapadalność udzielonych kredytów, to znaczy określa się, na jak długi okres środki pieniężne banku zostały zaangażowane w umowach kredytu.

Dokonując podziału kredytu według przedmiotu rozróżnia się trzy podstawowe typy kredytów:

1. kredyty obrotowe

2. kredyty inwestycyjne

3. kredyty konsumpcyjne

Kredyty obrotowe udzielane są na sfinansowanie bieżących potrzeb

działalności gospodarczej (eksploatacyjnej), związanych z zaopatrzeniem, produkcją i sprzedażą oraz z procesem rozliczeń pieniężnych. Przedmiotem tych kredytów mogą być np. zapasy towarów, produkcji w toku, wyrobów gotowych, nakłady przyszłych okresów oraz należności z tytułu rozliczeń z odbiorcami.

Ta kategoria kredytu gospodarczego zdecydowanie dominuje w działalności kredytowej banków. Z uwagi na czasokres ich udzielania są to z reguły kredyty krótkoterminowe i średnioterminowe.

W zależności od sposobu uruchomienia kredytu obrotowego może on funkcjonować jako:

1. kredyt w rachunku bieżącym

2. kredyt w rachunku kredytowym

Kredyt w rachunku bieżącym wiąże się z powstaniem debetu w rachunku bieżącym kredytobiorcy. W związku z tym krąg kredytobiorców mogących korzystać z tego typu kredytów ogranicza się wyłącznie do podmiotów posiadających w banku udzielającym kredyt rachunek bieżący.

W tej grupie mogą wystąpić dwa rodzaje kredytów:

1. kredyt otwarty (conto corrente)

2. kredyt kasowy

Kredyt otwarty jest często stosowaną w bankach europejskich formą

kredytowania. Ta technika kredytowania cieszy się popularnością, zwłaszcza w Anglii, gdzie występuje pod nazwą overdraft. Także polskie banki udzielają tego kredytu.

Poprzez udzielenie kredytu otwartego bank daje kredytobiorcy upoważnienie do spowodowania salda debetowego na jego rachunku bankowym, przyjmując jednocześnie na siebie zobowiązanie do zapłaty dokumentów płatniczych, na których bank jest wskazany jako domicyliat (czyli osoba, u której dokument ma być płatny), choćby na koncie kredytobiorcy nie było pokrycia. Wysokość tego kredytu, czyli określony limit, do jakiego kredytobiorca może się zadłużyć, ustalony jest najczęściej w zależności od wysokości obecnych i przewidywanych w okresie kredytowania wpływów na rachunek bieżący. Kredyt otwarty jest kredytem krótkoterminowym i odnawialnym.

W szczegółowych warunkach umowy kredytowej zazwyczaj przewiduje się, że banki mogą pobierać podwyższone oprocentowanie od ewentualnego przekroczenia przyznanego limitu kredytowego oraz prowizję od przyznanego kredytu niezależną od jego wykorzystania. Kredytowanie w rachunku otwartym jest operacją korzystną zarówno dla banku jak i kredytobiorcy. Korzystanie z tego kredytu pozwala z jednej strony na uproszczenie prac manipulacyjnych w banku, z drugiej zaś na elastyczne kredytowanie w zależności od sytuacji płatniczej kredytobiorcy. Oszczędza on na odsetkach, bo wpływy na rachunek zmniejszają automatycznie jego zadłużenie.

Omawiany kredyt jest wykorzystywany do finansowania działalności eksploatacyjnej przedsiębiorstw. Sposób jego udzielania powoduje, że nie może on być powiązany z określonym celem, lecz służy utrzymaniu bieżącej płynności. Dlatego też kredyty w rachunku otwartym są zaliczane do kredytów o podwyższonym ryzyku.

Drugi rodzaj kredyty udzielanego w rachunku bieżącym to kredyt kasowy. Nazywamy jest często kredytem płatniczym lub przejściowym. Przeznaczony jest na pokrycie przejściowego braku środków na rachunku bieżącym. Umożliwia on regulowanie bieżących płatności, wywołując przejściowe powstanie salda debetowego rachunku bieżącego, ale zadłużenie powinno być automatycznie zlikwidowane w najbliższych dniach z bieżących wpływów. Kredyt kasowy łagodzi skutki nierównomiernego wpływu należności w stosunku do terminów płatności, bez potrzeby ubiegania się każdorazowo o przyznanie kredytu niezbędnego do opłacania bieżących zobowiązań. W umowie o ten kredyt banki ustalają nie tylko górny pułap zadłużenia, ale często także maksymalny (od kilku do 14 dni) okres ciągłego występowania zadłużenia powstałego w takiej formie. Widzimy więc, że jest to kredyt krótkoterminowy.

W interesie kredytobiorcy leży, aby był to kredyt udzielany w bardzo krótkim czasie, niemal „od ręki”. Jest to jednakże możliwe wyłącznie w sytuacji, gdy kredytobiorca jest stałym klientem banku (tj. posiada w banku rachunek bieżący minimum od roku) o znanym bankowi standingu finansowym. Rok jest to minimalny okres, który pozwoli bankowi na ocenę sytuacji finansowej i gospodarczej kredytobiorcy, jego rzetelności w terminowym realizowaniu zobowiązań wobec banku oraz jego zdolności do wywiązywania się ze zobowiązań finansowych.

Ogólnie można stwierdzić, że kredytowanie w rachunku bieżącym jest usługą korzystną dla przedsiębiorstwa, bowiem uproszczenie prac manipulacyjnych w banku (co ma w tym przypadku miejsce), pozwala na elastycznie kredytowanie w zależności od sytuacji płatniczej kredytobiorcy.

Kredyt w rachunku kredytowym jest to kredyt, którego uruchomienie następuje poprzez otwarcie dla kredytobiorcy wydzielonego rachunku kredytowego otwartego specjalnie w celu ewidencjonowania wykorzystania i spłaty kredytu. Kredyty funkcjonujące w rachunku kredytowym mogą zostać udzielone jako krótko - i średnioterminowe.

Poprzez rachunek kredytowy następuje realizacja wszystkich pozostałych kredytów bankowych. Kredytobiorca może posiadać kilka rachunków kredytowych w zależności od ilości kredytów, z których korzysta. Każdy realizowany kredyt jest ewidencjonowany na oddzielnym rachunku.

Kredyt w rachunku kredytowym może zostać udzielony jako:

1. Kredyt docelowy - jest kredytem przeznaczonym na finansowanie określonej transakcjo np. sezonowe zakupy surowców do produkcji. Kredyt taki nie powinien być kredytem odnawialnym, tj. każda wpłata dokonana w ciężar rachunku kredytowego zmniejsza kwotę kredytu pozostającą do dyspozycji kredytobiorcy.

2. Kredyt na pokrycie wymagalnych zobowiązań - jest to kredyt krótkoterminowy, kilkumiesięczny. Jest przyznawany w przypadku krótkotrwałych trudności płatniczych, spowodowanych np. przejściowym wzrostem stanu zobowiązań, zakłóceniami w sprzedaży itp. Kredyt taki nie powinien być kredytem odnawialnym.

3. Kredyt kasowy - jest to kredyt udzielany w związku z chwilowym brakiem gotówki w kasie. Od kredytu kasowego w rachunku bieżącym różni się on jedynie tym, że jego uruchomienie następuje poprzez otwarcie rachunku kredytowego, w ciężar którego następuje wykorzystanie kredytu.

4. Kredyt sezonowy - jest przeznaczony na finansowanie potrzeb powstałych w związku z przesunięciem wpływów i nakładów eksploatacyjnych spowodowanych specyfiką produkcji lub świadczonych usług. Wysokość kredytu i okres korzystania z niego uzależnione są od cyklu wytwarzania, magazynowania i sprzedaży. Kredyt takie nie powinien być przyznawany na okres dłuższy niż dwa lata. Przykładem kredytu sezonowego jest np. kredyt na skup płodów rolnych. Kredyty te nie są odnawialne.

5. Linia kredytowa - jest kredytem, którym w ramach określonego w umowie limitu kredytowego można sfinansować w okresie obowiązywania umowy wiele transakcji, których przedmiotem są sukcesywne i powtarzalne dostawy określonego typu towarów, materiałów, surowców oraz usługi świadczone kredytobiorcy.

Widzimy więc, że linia kredytowa udzielana jest w przypadkach uzasadnionych charakterem i częstotliwością transakcji, bez określenia w umowie obowiązujących terminów i kwot wykorzystania kredytu w postaci transz.

Kredyt w postaci linii kredytowej może być udzielony jako:

• kredyt nieodnawialny, gdy każda wypłata dokonana w ciężar rachunku kredytowego powoduje zmniejszenie limitu kredytu, do wysokości którego kredytobiorca może się zadłużyć

• kredyt odnawialny, gdy każda spłata całości lub części kredytu powoduje, że odnawia się on o spłaconą kwotę kredytu i może być wielokrotnie wykorzystywany aż do wygaśnięcia umowy.

Linia kredytowa jest usługą bardzo korzystną dla przedsiębiorstwa. W

praktyce spotyka się duże zainteresowanie przedsiębiorstw tą formą kredytowania działalności, z czym wiążą się następujące korzyści:

• większa swoboda dostępu do pieniądza bezgotówkowego, co znacznie poprawia płynność finansową jednostki.

• Przedsiębiorstwo spłaca bankowi odsetki tylko od wykorzystanej kwoty, w ramach przyznanego limitu.

Należy wziąć jednak pod uwagę fakt, że kredyt ten jest oferowany przez banki jedynie wybranej grupie klientów. Najczęściej udzielany jest on kredytobiorcom wiarygodnym, korzystającym uprzednio z usług finansowych banku, wywiązujących się wcześniej bez zastrzeżeń z przyjętych zobowiązań.

Kredyty inwestycyjne to kolejny typ kredytów biorąc pod uwagę podział kredytów według przedmiotu. Są one przeznaczone na finansowanie nakładów gospodarczych, których celem jest stworzenie nowych lub powiększenie już istniejących środków trwałych.

Kredytem inwestycyjnym mogą być finansowane inwestycje:

1. Materialne, np. zakup sprzętu, maszyn, nieruchomości, środków transportu

2. Niematerialne, np. zakup papierów wartościowych, patentów

3. Finansowe, np. zakup udziałów lub akcji w spółce.

Generalnie wyróżnia się trzy rodzaje kredytów inwestycyjnych:

1. Kredyty na wyposażenie - przeznaczone są na zakup lub modernizację sprzętu, nabywanie bądź budowę majątku trwałego; są to kredyty krótko- i średnioterminowe

2. Kredyty na restrukturyzację - przeznaczone na przebudowę struktury gospodarczej kredytobiorcy, mającą na celu odzyskanie jego równowagi finansowej

3. Kredyty przeznaczone na zakup lub budowę całych obiektów przemysłowych i rolnych

Kredyty wymienione w pkt. 2 i 3 są z reguły udzielane jako średnio - i długoterminowe. Zasadą jest, aby termin spłaty kredytu nie przekraczał okresu amortyzacji obiektu będącego przedmiotem kredytowania.

Trzeci typ kredytów dzieląc je według przedmiotu to kredyty konsumpcyjne. Są udzielane osobom fizycznym (gospodarstwom domowym).

Cieszą się one coraz większą popularnością wśród społeczeństwa. Potocznie mówi się, że kredyty konsumpcyjne są często sposobem na spełnienie marzeń, których nie można by zrealizować bez pomocy kredytowej.

Kredyty konsumpcyjne, z uwagi na ich znaczne rozproszenie i wysokość, obarczone są stosunkowo niższym ryzykiem. Praktyka pokazuje, że kredyty te odznaczają się dużo lepszą spłacalnością, niż np. kredyty gospodarcze. Aktualnie w obrębie tego rynku kredytowego obserwuje się ożywioną działalność promocyjną i marketingową banków.

Z myślą o indywidualnym kliencie, banki wzbogacają swoje oferty o nowe produkty: kredyty świąteczne, wakacyjne, na nabycie papierów wartościowych, kredyty dla wolnych zawodów (wyposażenie gabinetów lekarskich i stomatologicznych), kredyty edukacyjne dla studentów itp.

W zależności od waluty kredytu wyróżnia się:

• kredyty złotówkowe

• kredyty dewizowe

Kredyty dewizowe są udzielane przez niektóre banki bądź ze środków własnych, bądź w ramach pożyczek przyznawanych przez zagraniczne instytucje finansowe na finansowanie importu. Kredyty dewizowe mogą być kredytami obrotowymi bądź inwestycyjnymi.

Zasady udzielania tych kredytów zawarte są w regulaminach kredytowych poszczególnych banków udzielających takich kredytów. Do wniosku o udzielenie kredytu dewizowego kredytobiorca dołącza, oprócz dokumentów składanych przy wniosku o udzielenie kredytu złotowego, dokument potwierdzający import.

W przypadku kredytów dewizowych przyznawanych ze środków zagranicznych instytucji finansowych warunki ich udzielania ustalone są przez te instytucje.

Biorąc pod uwagę prawną formę zabezpieczenia kredyty możemy podzielić na :

Kredyty lombardowe - są to kredyty zabezpieczone zastawem z tym, że przedmiot zastawu jest w posiadaniu banku. Bank, przyjmując zastaw, nabywa prawo jego sprzedaży w przypadku niespłacenia kredytu.

Dla ograniczenia ryzyka banki udzielają kredytu lombardowego w niższych kwotach niż łatwości jego zbycia na rynku. Stąd najchętniej przyjmują jako zastaw łatwe do zbycia papiery wartościowe, czy weksle odpowiadające warunkom dyskonta. Mają one dodatkowo i tę zaletę, że są łatwe do przechowywania.

W zależności od przedmiotu zastawu można wyróżnić następujące rodzaje kredytu lombardowego:

• pod zastaw papierów wartościowych, są to przede wszystkim obligacje o stałym oprocentowaniu (jest udzielany do 90% ich wartości) oraz akcje notowane na giełdzie (do 70% ich wartości)

• pod zastaw towarów (udzielany do 60% ich wartości), na podstawie odpowiednich dokumentów składowych czy transportowych (konosamentów)

• pod zastaw weksli

• pod zastaw należności, np. z tytułu ubezpieczeń

Kredyty hipoteczne - są to kredyty zabezpieczone hipoteką ustanowioną na nieruchomości stanowiącej własność kredytobiorcy lub osoby trzeciej.

Kredyt hipoteczny może być udzielany przez każdy bank. Niektóre banki specjalizują się w jego udzielaniu. Na podstawie przyjętych do zabezpieczenia nieruchomości emitują one listy zastawne. W ten sposób zdobywają środki na udzielanie kredytu hipotecznego. Kredyty hipoteczne są z reguły udzielane na zasadach spłaty annuitetowej. Roczna suma spłaty kapitału i odsetek pozostaje stała podczas całego okresu spłaty. Ponieważ oprocentowanie jest naliczane w stosunku do aktualnie nie spłaconej części kapitału, znaczy to, iż udział odsetek w rocznych ratach maleje, a rośnie udział spłat kapitału.

Efektywne oprocentowanie ustala się dokładnie zwykle poprzez uzgodnienie wysokości disagio, tj. naliczanie rat spłaty kapitału i odsetek dokonuje się na podstawie nominalnej wysokości kredyty, który jest jednak wypłacany z pewnym pomniejszeniem.

Dodatkowo są w ten sposób uwzględnione koszty opłat i prowizji. Kredytobiorca ponosi również koszty związane z przygotowaniem zabezpieczenia kredytu (np. kosztu wpisu do księgi wieczystej).

Jeśli nie dysponuje się dodatkowymi źródłami uzupełniającymi brakujące środki, zmusza to do zwiększenia minimalnej sumy kredytu, aby jego wielkość - już po uwzględnieniu disagio - zaspokoiła potrzeby kredytobiorcy. Innym rozwiązaniem może być zaciągnięcie tzw. Pożyczki na disagio (swoistego rodzaju kredytu pomostowego) w jego wysokości. W tym przypadku pierwotny kredyt hipoteczny nie jest w pierwszym roku obciążony spłatą, a jest naliczane tylko oprocentowanie. W tym czasie jest spłacana pożyczka na pokrycie disagio. Oprocentowanie kredytów hipotecznych jest zazwyczaj ustalane na okresy krótsze niż cały okres spłaty kredytu. Obecnie stosowane okresy ustalonej wielkości oprocentowania wynoszą 5 - 10 lat, ale spotyka się również okresy krótsze (2 lub 4 lata) i swobodnie zmieniającą się stopą procentową.⁴⁰

Przyjmując za kryterium formę kredytu można je podzielić na:

• kredyt w rachunku bieżącym

• kredyt w rachunku kredytowym

• kredyty dyskontowe

• kredyty akcentacyjne.

Oprócz wymienionych wcześniej różnych rodzajów kredytów w literaturze możemy spotkać także klasyfikację kredytów według kategorii ryzyka.

Dokonywana jest ona w układzie i według wskazówek nadzoru bankowego (w okresach kwartalnych). Analizą i przeglądem banki obejmują całość swych należności (w tym z tytułu udzielonych kredytów i gwarancji). Wyniki tych przeglądów winny być udokumentowanie i przesłane do nadzoru bankowego w formie specjalnego sprawozdania.

Przy ustalaniu ryzyka bankowego wykorzystuje się dwa niezależne od siebie kryteria:

1. terminowość spłaty kapitału i odsetek

2. sytuację ekonomiczno-finansową dłużnika.

Kierując się powyższymi kryteriami - banki dokonują klasyfikacji kredytów (bez odsetek) na następujące kategorie:

1. należności (kredyty) normalne - obejmujące te kredyty , w odniesieniu do których nie występowały poważniejsze nieprawidłowości w spłatach kapitału i odsetek, a sytuacja ekonomiczno-finansowa nie budzi szczególnych obaw

2. należności (kredyty) poniżej standardu - opóźnienie w spłacie kapitału lub odsetek wynosi powyżej jednego miesiąca i nie dłużej niż 3 miesiące, a sytuacja ekonomiczno-finansowa dłużnika ulega wyraźnemu pogorszeniu (zwłaszcza gdy po noszone straty utrzymują się dłużej niż 3 miesiące)

3. należności (kredyty wątpliwe - opóźnienia w spłacie kapitału lub odsetek wynoszą ponad 3 miesiące i nie dłużej niż 6 miesięcy, a sytuacja ekonomiczno-finansowa kredytobiorcy ulega znacznemu pogorszeniu (zwłaszcza gdy ponoszone straty naruszają fundusze własne).

4. należności (kredyty) stracone - opóźnienie w spłacie kapitału lub odsetek wynosi więcej niż 6 miesięcy. Nastąpiło nieodwracalne pogorszenie sytuacji ekonomiczno-finansowej, uniemożliwiające spłatę długu; dłużnik postawiony w stan upadłości lub likwidacji, nieznane jest miejsce pobytu dłużnika, wszczęto postępowanie egzekucyjne wobec dłużnika itp.

Poszczególnym kategoriom należności przypisuje się obowiązek tworzenia rezerw celowych w wysokości nie mniejszej niż:

• 20% w odniesieniu do należności poniżej standardów;

• 50% w odniesieniu do należności wątpliwych;

• 100% w odniesieniu do należności straconych;

Banki tworzą rezerwy celowe w ciężar kosztów. Są one sukcesywnie

zmniejszane odpowiednio do odzyskania należności przez bank lub po przekwalifikowaniu określonych należności do kategorii o niższym ryzyku. Rozwiązanie (likwidacja) rezerw następuje po całkowitym wygaśnięciu przyczyn jej utworzenia lub spisaniu należności na straty.

Konieczność tworzenia rezerw na należności w sytuacji nieregularnej

(„złe kredyty”) jest poważnym obciążeniem finansowym. Pieniądze utrzymywane jako rezerwa mogą być inwestowane tylko w płynne papiery wartościowe, o charakterze określonym przez bank, który ponosi więc podwójny koszt związany ze „złym kredytem”:

1. koszt nie spłaconej części kredytu,

2. koszt utrzymania rezerw na „złe kredyty”

Różnorodność rodzajów i form udzielonych kredytów może świadczyć o

dużym zainteresowaniu banków obsługą kredytową przedsiębiorstwa, z drugiej jednak strony należy pamiętać o istnieniu szeregu uwarunkowań (często znacznie ograniczających możliwości uzyskaniu kredytu), wynikających z wewnętrznych przepisów, ma to - w opinii banków - zabezpieczyć je przed niebezpieczeństwem nie wywiązywania się jednostek gospodarczych z przyjętych w umowie kredytowej zobowiązań.

2.4 Ryzyko w działalności bankowej

Istota ryzyka

Działalność bankowa jest bardzo mocno związana z ryzykiem. Bank działa w warunkach niepewności przyszłych zdarzeń, a nadto jego służby nie zawsze działają bezbłędnie. Informacje posiadane podczas podejmowania decyzji zazwyczaj nie są pełne i dokładne, dalszy rozwój wydarzeń też nie zawsze można trafnie przewidzieć. Ryzyka nie można uniknąć, jest bowiem wiele różnych czynników powodujących stan niepewności.

Zewnętrzne względem banku są czynniki wynikające z polityki gospodarczej państwa i stanu gospodarki. Jest to np. wzrost lub regres gospodarczy, zmiany poziomu inflacji, istotne zmiany w polityce banku centralnego. Czynniki polityczne, polegające na zmianie układów i orientacji działalności gospodarczej państwa też mają wpływ na gospodarkę i jej efektywność. Działają także czynniki społeczne, jak np.,. zmiana skłonności do oszczędzania, skala istniejącego bezrobocia.

W obszarze decyzji dotyczących działalności bankowej mają znaczenie również czynniki wewnętrzne. Wpływ na jakość decyzji podejmowanych przez szefów i pracowników banku ma stan ich przygotowania do tej roli i stopień zaangażowania w sprawy banku.

Ryzyko kredytowe

Ryzyko kredytowe ma w praktyce największe znacznie kwotowe i wpływ na finanse banku. W literaturze rozróżnia się aktywne i pasywne ryzyko kredytowe.

Aktywne ryzyko kredytowe - jest związane z postępowaniem banku w fazie udzielania kredytu - sformułowaniem umowy kredytowej i zabezpieczeniem wykorzystanego kredytu.

Aktywne ryzyko kredytowe to niebezpieczeństwo, że udzielone kredyty i należne odsetki okażą się nieściągalne.

Ryzyko dotyczy kredytów udzielonych podmiotom krajowym i zagranicznym. Istnienie tego ryzyka jest łatwo sprawdzalne, bo jego praktyczne skutki polegające na niespłaceniu kredytów i odsetki są wymierne.

Źródłowe przyczyny niespłacalności kredytu mogą być różne. Mogą to być powody natury makroekonomicznej wynikające ze zmian zachodzących w gospodarce kraju i powody wynikające z działań kredytowanego podmiotu. Ryzyko dotyczy kredytów udzielanych na cele gospodarcze - dużych i małych oraz kredytów i pożyczek dla ludności, niezależnie od formy w jakiej są udzielane.

Mierzenie ryzyka kredytowego jest trudne, a precyzja nawet nie jest możliwa ze względu na charakter czynników, które je powodują. Przyjęto uproszczony system oceny ryzyka kredytowego, wprowadzony przez nadzór bankowy. Ustalono pięć klas ryzyka, do których zalicza się wierzytelności kredytowe. Ustalono również odpowiednie wagi ryzyka z tytułu narażenia banku na niespłacenie kredytu, mianowicie: 0, 10, 20, 50, 100 procent.

Nadzór bankowy zaleca polskim bankom, by przy ustalaniu ryzyka na jakie narażony jest bank wykorzystywać dwa niezależne od siebie kryteria oceny, mianowicie terminowość spłacania przez klienta kapitału i odsetek oraz ogólną sytuację ekonomiczno-finansową dłużnika. Trzeba stosować te kryteria obiektywnie do wszystkich dłużników.

Pasywne ryzyko kredytowe nie ma związku z jakością decyzji kredytowej lecz występuje po stronie źródeł finansowania.

Pasywne ryzyko kredytowe to niepewność przyszłego kosztu pozyskiwania środków na tę działalność i ich wielkość.

Jeśli koszt pozyskania środków na finansowanie działalności kredytowej zwiększy się, to pogorsz się efektywność działalności kredytowej.

Gdyby zaś nastąpiło zmniejszenie stanu depozytów pieniężnych klientów lub powstały kłopoty z zasilaniem z innych źródeł, mogą pojawić się również kłopoty z utrzymaniem płynności płatniczej. Skutki mogą być wtedy dotkliwe dla banku.

Ryzyko stopy procentowej

Ryzyko stopy procentowej wynika ze zmienności rynkowej stopy oprocentowania i powodowanej tym potrzeby dostosowania do tej wielkości stóp oprocentowania w danym banku. Wielkość takich zmian w unormowanej sytuacji gospodarczej nie jest zwykle duża, ale kierunek jest trudny do przewidywania. Zmiana wewnętrznych stóp oprocentowania ma zróżnicowany wpływ na dochody banku z wcześniej zawartych umów, ponieważ stopa oprocentowania ustalana jest w umowach jako stała lub zmienna.

Trzeba więc wyróżnić dwie sytuacje i odpowiednie do tego działania dostosowawcze.

Ryzyko kursowe, ryzyko kraju i transferu

Ryzyko kursowe, zwane także walutowym, występuje w związku z transakcjami dokonywanymi w walutach obcych. Należności i zobowiązania banku wyrażone w walutach obcych są przeliczane na walutę krajową według kursu właściwej waluty obowiązującego w danym dniu.

Kursy walut zmieniają się, zmienia się więc także równowartość istniejących należności i zobowiązań walutowych wyrażona w walucie krajowej. Różnice między nową równowartością pozycji walutowych i poprzednią nazywa się różnicami kursowymi.

Ryzyko kraju i transferu występuje w związku z prowadzeniem działalności zagranicznej. Istotą tego ryzyka jest możliwość zaprzestania albo opóźnienia przez dłużników spłaty zobowiązań na skutek wydarzeń politycznych lub zaburzeń w gospodarce - zmian ustrojowych, zmiany rządów, możliwość wydania ogólnego zakazu transferu należności do innych państw.

Ryzyko związane z transakcjami zagranicznymi jest generalnie wyższe niż krajowe.

Omawiane ryzyko nie występuje w krajach wysoko rozwiniętych, o ustabilizowanej sytuacji politycznej i gospodarczej.

Polska była krajem o wysokim stopniu omawianego ryzyka. Dopiero w miarę postępu reform i polepszania sytuacji gospodarczej, to ryzyko było oceniane jako coraz mniejsze.

Ryzyko techniczno-organizacyjne

Ryzyko techniczno-organizacyjne występuje w sferze działań rzeczowych i personalnych. Powody tego rodzaju ryzyka mogą być bardzo różne - błędy, opóźnienia, pomyłki personelu, wadliwe działanie systemów informatycznych, napady, rabunki, wewnętrzne działania przestępcze, klęski żywiołowe. Jest to ryzyko, które nie występuje w działalności finansowej banku, ale powoduje skutki w tej sferze.

Systemowe zabezpieczenia od ryzyka

Systemowe zabezpieczenia banków przed nadmiernym ryzykiem są zawarte w ustawie Prawo bankowe i w regulacjach wydawanych przez nadzór bankowy na podstawie delegacji ustawowej. Banki są zobowiązane do przestrzegania tych regulacji po rygorami, które wynikają z uprawnień organu nadzoru bankowego. Uchylanie się od tego obowiązku jest zagrożone konsekwencjami dla banku oraz personalnie dla członków jego władz.

Obowiązujące regulacje bardzo dokładnie precyzują kryteria ocen i decyzji podejmowanych w tych sprawach. Ustawodawca chce zapewnić jednakowe postępowanie wszystkich banków, zgodnie z intencją regulacji. Przedstawione zostaną intencję i zasady postępowania, które mają eliminować lub minimalizować ryzyko albo możliwe jego skutki. Te sprawy omówione będą jednak bez wnikania w szczegóły i niuanse, a tylko w zakresie umożliwiającym zrozumienie problemu.

Systemowe zabezpieczenia od ryzyka:

1. Ustalenie ograniczające wielkość ryzyka:

1. suma wierzytelności banku u jednego podmiotu;

2. suma wierzytelności banku u „dużych” klientów;

3. kwota nabywanych akcji, udziałów itp.;

4. zadłużenie członków organów banku;

5. normy (wskaźniki) płynności;

6. normy równoważenia pozycji walutowych;

7. dodatkowe ustalenia w Prawie bankowym;

2. Ustalenia zmniejszające skutki ryzyka:

8. wymagania dotyczące wyposażenia kapitałowego;

9. wysokość współczynnika wypłacalności;

10. tworzenie rezerw na pokrycie skutków ryzyka;

11. utrzymywanie rezerw obowiązkowych w NBP

Wewnętrzne działania ograniczające ryzyko

Z opisu różnych rodzajów ryzyka wynika, że ryzyko związane jest albo ze sposobem przeprowadzenia poszczególnych transakcji, np. ryzyko kredytowe, albo jest uzależnione od ukształtowania pewnych pasywów i aktywów bilansu banku, np. ryzyko płynności. Logiczne jest, że w pierwszym przypadku oddziaływanie na ryzyko musi odnosić się do sposobu przeprowadzenia transakcji, natomiast w drugim powinno polegać na odpowiednim kształtowaniu struktury aktywów i pasywów.

Zarządzanie ryzykiem jest określeniem powszechnie używanym w praktyce bankowej. W szerokim rozumieniu obejmuje wszystkie rodzaje działań mających na celu eliminowanie albo ograniczanie każdego ryzyka jakie występuje lub może wystąpić; oznacza to ogół działań prewencyjnych w sprawach ryzyka bankowego. W rozumieniu wąskim oznacza działania dotyczące określonego rodzaju ryzyka, podejmowane w celu zapobiegania jego powstania lub ograniczenia możliwych skutków.

Wewnętrzne działania podejmowane w celu ograniczenia ryzyka są wielorakie. W szerokim zakresie występują ponadto powiązania różnego rodzaju uregulowań, działań i decyzji ze sprawami ryzyka. Dotyczy to również licznych spraw organizacyjnych i personalnych w centrali i oddziałach banku.

Jako najważniejsze należy wymienić działania ujęte poniżej.

Wewnętrzne zabezpieczenia od ryzyka:

1. dobór ludzi na odpowiednie stanowiska;

2. wydawanie regulaminów i instrukcji;

3. podział kompetencji decyzyjnych;

4. limitowanie wielkości ryzyka;

5. procedury postępowania;

6. system księgowości, także epd;

7. system informacji zarządczej

8. kontrola wewnętrzna i nadzór

Zarządzanie ryzykiem kredytowym

Jako zarządzanie ryzykiem kredytowym rozumie się w praktyce ogół działań związanych z załatwianiem spraw kredytowych. Są to sprawy występujące na wszystkich etapach procesu kredytowania, poczynając od przyjęcia i załatwiania wniosku kredytowego. Proces ten kończy spłata udzielonego kredytu i pożyczki, wykup weksla zdyskontowanego przez bank, a w przypadku poręczeń i gwarancji upływ terminu jej ważności, względnie zwrot przez klienta kwoty odszkodowania wypłaconego beneficjantowi zobowiązania banku.

Zarządzanie ryzykiem kredytowym, a dokładniej stopień jego skuteczności, przesądza w wielu przypadkach o sytuacji finansowej banku komercyjnego. Straty ponoszone na skutek nieściągalności udzielonych kredytów, poręczeń i gwarancji w licznych przypadkach powodowały nawet niewypłacalność i upadłość banku. Zarządzanie ryzykiem kredytowym ma zapobiegać takim stratom.

Zakres spraw i działań zaliczanych do zarządzania ryzykiem kredytowym nie jest w żaden sposób unormowany. Można wobec tego rozumieć to określenie w wąskim zakresie lub rozszerzająco. Do zarządzania ryzykiem kredytowym należy zaliczyć elementy procesu kredytowania ujęte poniżej.

Elementy zarządzania ryzykiem kredytowym:

1. badanie zdolności kredytowej i stopnia ryzyka przed udzieleniem kredytu;

2. ustalanie prawnych zabezpieczeń kredytu.

3. podział uprawnień do podejmowania decyzji kredytowych;

4. monitorowanie sytuacji finansowo-gospodarczej i działań kredytobiorcy w okresie kredytowania;

5. przechowanie ważnych dokumentów, ewidencjonowanie zaszłości i ocena sytuacji;

6. reagowanie na ujawniane negatywne zjawiska;

7. negocjowanie ugody w sprawach spłaty zadłużenia albo jego restrukturyzacji;

8. postępowanie podczas przymusowej windykacji kredytu.

Zabezpieczenie kredytu

• weksel własny in blanco

• poręczenie osoby fizycznej lub prawnej - jeśli osoba proponowana jako poręczyciel kredytu pozostaje w związku małżeńskim, a pomiędzy nią a współmałżonkiem występuje wspólność majątkowa, do zawarcia umowy poręczenia wymagana jest zgoda współmałżonka

• cesja wierzytelności z rachunku bankowego posiadanego w innym banku

• blokada środków pieniężnych zgromadzonych na rachunku lokaty terminowej w Banku

• zastaw rejestrowy

• hipoteka

• przewłaszczenie na zabezpieczenie

• cesja praw z polisy ubezpieczeniowej : AC, od kradzieży, od nieszczęśliwych wypadków, na życie

• inne zabezpieczenia przewidziane w Kodeksie cywilnym i prawie wekslowym

Dobór prawnego zabezpieczenia zależy od rodzaju kredytu i oceny zdolności kredytowej Wnioskodawcy.

Bank może zastosować więcej niż jedno zabezpieczenie kredytu w zależności od oceny zdolności kredytowej Kredytobiorcy.

2.4 Najczęstsze zabezpieczenia kredytów gotówkowych stosowane przez banki

Szereg instytucji prawnych może być wykorzystanych jako środki zabezpieczające zwrot kredytu i związanych z nim należności. Instytucje te są osadzone przede wszystkim w prawie cywilnym. Zależnie od szczegółowości przyjętego kryterium można ułożyć dłuższą lub krótszą listę tych środków. Z punktu widzenia ich znaczenia prawnego oraz praktycznej przydatności wyróżnia się następujące najczęściej stosowane środki zabezpieczenia kredytów:

1. Zastaw (zwykły, rejestrowy).

Z prawnego punktu widzenia zestaw jest tzw. ograniczonym prawem rzeczowym. Jego gospodarczym celem jest zabezpieczenie wierzytelności, a więc stworzenie gwarancji, bądź przynajmniej większego prawdopodobieństwa, że bank otrzyma swoją należność. Z tego względu zestaw może odgrywa znaczącą rolę w działalności kredytowej.

Najczęściej zestaw zabezpiecza wierzytelność powstającą jednocześnie z ustanowieniem zastawu, jaki i zabezpiecza również wierzytelność przyszłą lub wierzytelność warunkową, to znaczy taką, co do powstania której nie ma pewności.

Wypełniając swoją funkcję, zestaw jest czymś wtórnym w stosunku do wierzytelności. Ma to ten skutek, że wygaśnięcie wierzytelności wobec zapłacenia należności przez dłużnika lub z innych przyczyn, pociąga za sobą automatycznie wygaśnięcie prawa zestawu. Zastawca ( oddający rzecz w zastaw) może wówczas domagać się od zastawnika (przyjmującego rzecz w zastaw) - bank zwrotu zastawionej rzeczy. Poza samą wierzytelnością zastaw zabezpiecza również dodatkowe roszczenia banku, związane z wierzytelnością: roszczenie o nie przedawnione odsetki, roszczenie o odszkodowanie z powodu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązań, roszczenie o zwrot ewentualnych nakładów na rzeczy oraz roszczenie o przyznane koszty (opłaty sądowe, koszty zastępstwa procesowego itp.).

Istota zestawu stosowanego w bankach polega na tym, że bank może dochodzić zaspokojenia swojej wierzytelności z nastawionej rzeczy, bez względy na to, czyją ona w danej chwili jest własnością, a ponadto w pierwszej kolejności przed innymi wierzycielami właściciela rzeczy (z wyjątkiem tych, którym przysługuje pierwszeństwo szczególne, np. z tytułu podatków). Przedmiotem zastawy są tylko rzeczy ruchome, to znaczy te wszystkie, które nie są nieruchomościami.

2. Poręczenie.

Poręczenie jest umową między poręczeniem a bankiem, w której poręczyciel zobowiązuje się do wykonania zobowiązania dłużnika w przypadku, gdyby dłużnik sam zobowiązania nie wykonał. Poręczenie jest, jak wiadomo, umową, a nie jednostronną czynnością prawną. Dlatego do jego powstania konieczne jest nie tylko oświadczenie poręczyciela, ale również jego przyjęcie przez bank.

Umowa poręczenia nie wymaga żadnej kwalifikowanej formy, jest więc być zawarta ustnie, a nawet per facta concludentia - jednak z wyjątkiem oświadczenia poręczyciela, które pod rygorem nieważności jest złożone w formie pisemnej. Jako forma zabezpieczenia cudzej wierzytelności poręczenie jest wtórne wobec istniejącego między bank a kredytobiorcą stosunku zobowiązaniowego. Zobowiązanie poręczyciela i jego zakres zależy od zobowiązania dłużnika głównego. Wraz ze spłatą kredytu lub wygaśnięcia zobowiązania głównego z innych przyczyn, gaśnie także zobowiązanie wynikające z udzielonego poręczenia.

3. Weksel wraz z poręczeniem wekslowym.

Zaletą weksla jako środka zabezpieczenia wierzytelności przez bank jest:

1. abstrakcyjny charakter zobowiązania wekslowego,

2. ułatwiony tryb dochodzenia należności z weksla.

W pierwszym przypadku chodzi o to, że samoistnym źródłem obowiązku zapłacenia sumy wekslowej jest złożenie na wekslu podpisu (a nie przyczyna, która to spowodowała, np. udzielenie kredytu). W ewentualnym sporze dłużnik wekslowy nie może więc podnosić praktycznie żadnych zarzutów poza formalnymi (np. sfałszowanie jego podpisu na wekslu).

Druga zaleta polega na tym, że należność wekslowych dochodzi się w tzw. postępowaniu nakazowym, a więc bez rozprawy, szybko i skutecznie. Jednakże w przypadku udzielenia kredytu obie zalety są wątpliwe. Zobowiązanie ma charakter pieniężny i zawsze jest należycie udokumentowane, możliwość podnoszenia zarzutów jest więc ograniczona i dotyczy takich przypadków, w których wystąpienie w praktyce jest mało prawdopodobne (np. przedawnienie roszczenia banku).

Co się tyczy ułatwienia dochodzenia należności, to należy przypominać, że bank sam może wystawić tytuły wykonawcze i w ogóle nie kierować spraw o zwrot kredytu na drogę sądową. Poza wspomnianymi walorami weksel jest jednak tylko kawałkiem papieru. Wartość weksla jako zabezpieczenia kredytu zależy więc nie tyle od niego, ile od majątku dłużnika wekslowego, który za nim stoi i realnej możliwości uzyskania zaspokojenia w drodze egzekucji z tego majątku. Przy podejmowaniu decyzji o udzielenie kredytu z zabezpieczeniem wekslowym należy to mieć na uwadze. Awal (poręczenie wekslowe) oceniać trzeba podobnie: jego wartość zależy od możliwości płatniczych awalisty i realnej możliwości wyegzekwowania od niego sumy wekslowej.

S. Nahotko, Ryzyko ekonomiczne w działalności gospodarczej, OPO, Bydgoszcz 1999, s. 79.

Tamże, s. 82.

Z. Zawadzka, Ryzyko bankowe, Poltex, Warszawa 1995, s. 4.

Tamże, s. 5.

A. Jędzrzejczak, Ryzyko kredytowe, GAB, Gdańsk 1998, s. 45-46.

Tamże, s. 48.

Słownik wyrazów obcych, wyd. 9, PIW, Warszawa 1963 r.

S. Nahotko, Ryzyko ekonomiczne w działalności gospodarczej, Wydaw. Ośrodka Postępu Organizacyjnego, Bydgoszcz 1997, s. 83.

Tamże, s. 84.

R. Azembski, Ryzyko będzie zawsze, Rzeczpospolita nr 29 z 3 lutego 1995, s. 8.

S. Nahotko, Ryzyko ekonomiczne w działalności gospodarczej, op. cit., s. 89.

Tamże, s. 90.

Tamże, s. 92.

A. Jędzrzejczak, Ryzyko kredutowe, op. cit., s. 7.

Tamże, s. 8-9.

E. Nowak, Decyzje inwestycyjne w warunkach niepewności i ryzyka, Bank i Kredyt, nr 7-8. 1998, s. 34.

Z. Zawadzka, Ryzyko bankowe, op. cit., s. 12.

Tamże, s. 14.

W. Rogowski, Zastosowanie metody wzorca do tworzenia klas ryzyka kredytowego, Bank i Kredyt, nr 7-8, 1997, s. 92.

Tamże, s. 94.

R. Chudzik, Kategorie ryzyka bankowego - próba klasyfikacji zjawiska, Bank i Kredyt, nr 1, 1998, s. 14.

Tamże, s. 16.

Z. Zawadzka, Ryzyko bankowe, op. cit., s. 23.

Tamże, s. 25.

I. Heropolitańska, E. Borowska, Kredyty i gwarancje bankowe, Poltext, Warszawa 1996r., s. 17.

Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997r. Prawo bankowe „Dziennik Ustaw” nr. 140, 1977, poz. 939 oraz Praca zbiorowa pod redakcją C. Becka, K. Pietrzykowskiego, Kodeks Cywilny. Komentarze, C. H. Beck, Warszawa 1998.

Praca zbiorowa pod red. K. Opolskiego, ABC Bankowości, Olympus CE i RB, Warszawa 1998, s. 150

Praca pod red. K. Opolskiego, ABC Bankowości, op. cit. s. 150-151

R. Warchoł, Kredytowanie działalności gospodarczej spółek kapitałowych przez banki, Lege Artis, Kraków 1998, s.23

N. Gail, Finanse i prawo finansowe, PWN, Warszawa 1986, s. 353. Za B. Kołosowską, Obsługa bankowa przedsiębiorstw, Pixel, Toruń 1996, s. 15.

K. Piotrowska - Marczak, Finanse ogólne, Zeszyty Naukowe WSI nr 4, Radom 1993, s.111.

Z. Fedorowicz: Leksykon finansowo bankowy, PWN, Warszawa 1991, s. 190.

T. Wyszomirski, Kredyty bankowe. Poradnik praktyczny klienta, CIM, Warszawa 1993, s. 15.

T. Wyszomirski, Kredyty bankowe. Poradnik praktyczny klienta, CIM, Warszawa 1993r., s. 189-191

R. Warchoł, Kredytowanie w działalności gospodarczej spółek kapitałowych przez banki, op. cit. s. 46

W. Otta: Działalność kredytowa banku, PWE, Warszawa 1998, s. 13.

Tamże, s. 13.

W. Otta: Działalność kredytowa banku. op. cit. 13-14

R. Warchoł: „Kredytowanie działalności gospodarczej spółek kapitałowych przez banki” op. cit. s. 24

W. Otta: Działalność kredytowa banku. op. cit., s. 20.

I. Heropolitańska, E. Borowska: Kredyty i gwarancje bankowe. op. cit. s. 40.

Z. Krzyżkiewicz: Podręcznik do nauki bankowości. Biblioteka Menadżera i Bankowca,Warszawa 1997, s. 86

I. Heropolitańska, E. Borowska: Kredyty i gwarancje bankowe. op. cit. s. 40-41.

Z. Krzyżakiewicz: Podręcznik do nauki bankowości op. cit. s. 86.

Tamże, s.87.

I. Heropolitańska:, E. Borowska: Kredyty i gwarancje bankowe op. cit. s 41-42.

Tamże, s. 43.

B. Kłosowska: Obsługa bankowa przedsiębiorstw. op. cit. s. 74.

I. Heropolitańska:, E. Borowska: Kredyty i gwarancje bankowe. op. cit. s. 43-44 J. 24.

Grzywacz: Współpraca przedsiębiorstwa z bankiem. op. cit. s. 1

I. Heropolitańska:, E. Borowska: Kredyty i gwarancje bankowe. op. cit. s. 45.

W. Otta: Działalność kredytowa banku. op. cit. s. 25-26

I. Heropolitańska:, E. Borowska: Kredyty i gwarancje bankowe. op. cit. s. 63-64

Z. Krzyżkiewicz: Podręcznik do nauki bankowości. op. cit. s. 101.

W. L. Jaworski: Bankowość - podstawowe założenia. op. cit. s. 145

. W. Otta, Działalność kredytowa banku. op. cit. s. 38

Tamże, 39-41.

Z. Dobosiewicz, Podstawy bankowości. op. cit. s. 111-112.

Praca zbiorowa pod redakcją K. Znanieckiej, Finanse w procesie urynkowienia gospodarki, AE Katowice 1993r. s.9.

Z. Fedorowicz, Podstawy teorii finansów, Poltext Warszawa 1995r. s. 19

Tamże, s. 20-21.

Z. Zawadzka, Ryzyko bankowe, op. cit., s. 22-25.

Tamże, s. 26-27.

R. Warchoł, Kredytowanie działalności gospodarczej spółek kapitałowych przez banki, op. cit., s. 28-29.

Tamże, s. 30.

R. Chudzik, Kategorie ryzyka bankowego - próba klasyfikacji zjawiska, op. cit, s.15-16.

Tamże, s. 18.

Tamże, s. 19.

B. Kosiński, Bank komercyjny, Poltex, Warszawa 1995, s. 13-14.

Tamże, s. 14.

Tamże, s. 15-16.

B. Kosiński, Bank komercyjny, op. cit, s. 17-18.

47

podmiotowa

strukturalna

przedmiotowa

Osobowość System wartości

Aspiracje Struktura poznawcza

Kultura Kompetencje

Podmiot decyzyjny

Sytuacje (szanse i zagrożenia)

Zachowania

reaktywne

adaptacyjne

innowacyjne

Ryzyko

Sukces (zysk)

Niepowodzenie (strata)

Niepewność

Złożoność (różnorodność), nieokreśloność, nieciągłość zjawisk społeczno-ekonomicznych

---