Przestrzeń - rzeczywista przestrzeń trójwymiarowa w której mieszczą się różne formy działalności społecznej i ekonomicznej człowieka oraz ich uwarunkowania. Podział przestrzeni: geodezyjna (jednorodna, homogeniczna, nie uwzględnia silnych zróżnicowań powierzchni ziemi. Znajduje zastosowanie jako wyjściowa kategoria myślowa do konstruowania modeli i teorii struktur przestrzeni. Jest izotropowa tzn. we wszystkich kierunkach wykazuje takie same właściwości); geograficzna (jakościowo zróżnicowana pod względem fizycznym, geologicznym, geochemicznym. Powierzchnia ziemi jest ograniczona mniej lub bardziej wyraźnie umownymi granicami. Granice te mogą mieć przebieg prostolinijny, krzywolinijny (pasma górskie), określone położenie (geograficzne), cechy fizyczne - rzeźba, ukształtowanie terenu, cechy przyrodnicze - klimat, gleby, flora, fauna). 3 typy przestrzeni: anekumena (niezamieszkana); subekumena (okresowo zamieszkana przez ludzi lub okresowo wykorzystywana gospodarczo); ekumena (obszar zamieszkany na stałe przez ludzi i wykorzystywany gospodarczo) Przestrzeń ekonomiczna - część przestrzeni geograficznej, w której człowiek żyje stale i okresowo i w której prowadzi wszelką działalność produkcyjną, konsumpcyjną, usługową i społeczną. W obrębie przestrzeni ekonomicznej znajdują się: wszelkie osiedla ludzkie; prowadzona jest wszelka działalność produkcyjna i pozaprodukcyjna. Może przybierać różne formy: forma punktowa - budynek(SGH, PKiN); forma liniowa - sieć komunikacyjna; forma powierzchniowa - np.: pole ziemniaków Podział uwzględniając działalność na regiony typu: loco (locoregiony) - wieś; mikro - gmina; submezo - powiat; mezo - (podstawowy); województwo; makro - kilka województw; kilka makroregionów - państwo Typy środowiska: A -> miejsce zamieszkania; B -> strefa aglomeracji, gęstość zaludnienia ponad 600 osób/km2, duża koncentracja usług produkcyjnych oraz materialnych i niematerialnych, środowisko zniszczone, dominuje środowisko sztuczne. Troska o warunki życia, troska o ochronę środowiska; C -> strefa intensywnej działalności produkcyjnej i pozaprodukcyjnej, gęstość zaludnienia pow. 100 osób/km2, regionalne centra koncentracji ludzkości, troska o zasoby i walory środowiska, racjonalne metody eksploatacji; D -> strefa przyrodnicza - poniżej 1 osoby/km2, działalność człowieka sporadyczna, ekstensywna, bardzo rzadko intensywna, strefa trudno dostępna (góry, pustynie, oceany), przyszłe tereny penetrowane przez człowieka. System - zbiór elementów tworzący funkcjonalną całość, gdzie zmiana jednego elementu lub podelementu wpływa na funkcjonowanie całego systemu łącznie z rozpadem. Każdy z elementów ma: strukturę - klimat, woda, gleby, szata roślinna, gospodarka, ludzie - struktura demograficzna, zawodowa; potencjał - powierzchnia, PKB, liczba ludności; dynamika; określone funkcje Środowisko: obszary naturalne - nieużytki, obszary trudno dostępne; obszary przekształcone - tereny rolnicze, leśne, rekreacyjne; obszary sztuczne - obszary zabudowane Ludność: liczba; przyrost naturalny; migracje; struktura zawodowa, demograficzna; warunki życia; pracy, mieszkania, odpoczynku rozmieszczenie miast, osiedli Gospodarka: działalność produkcyjna (przemysł, rolnictwo); działalność pozaprodukcyjna (kultura oświata służba zdrowia) Interakcje w systemie człowiek - środowisko: (środowisko tworzy otoczenie fizyczne, środowisko geograficzne to układ przyrodniczych jak i społeczno - technicznych warunków, w których żyje i pracuje człowiek) Relacje - jak środowisko wpływa na człowieka (klimat, gleby, woda) Oddziaływanie człowieka na środowisko: Ludzi przybywa, ziemi nie. Ubytek terenów; Degradacja środowiska; Degradacja przez cywilizację - efekt cieplarniany; Erozja wodna i wietrzna; Nadmierny wypad bydła - niszczenie korzeni; Zmniejszanie powierzchni użytków rolnych i gruntów ornych na 1 mieszkańca Poziomy oddziaływania człowieka na środowisko: poziom osobniczy - 1 człowiek oddziaływuje na środowisko - rzucanie śmieci w lesie; poziom populacyjny - grupa lokalna oddziaływuje na środowisko - oddziaływanie na gleby i las; poziom społeczny - cała ludność na świecie Skutki oddziaływania człowieka na środowisko: supletywne - zwiększenie pojemności, wydajności środowiska, nawożenie, melioracja; kompensacyjne - wyrównywanie braków, likwidacja nieprawidłowości z niewłaściwego lub nadmiernego eksploatowania środowiska, np. sadzenie lasów; redukcyjne - eliminuje zbędne elementy ze środowiska - chwasty, stonka ziemniaczana; destrukcyjne - całkowite zniszczenie środowiska przez położenie asfaltu, betonu Oddziaływanie gospodarki na środowisko: przemysł - większe zanieczyszczenie; rolnictwo - uprawy, nawozy; komunikacja - wzrost spalin; gospodarka komunalna - np.: ścieki; rybołówstwo||skutki lokalne - np.: hałdy; skutki regionalne - np.: zanieczyszczenie rzeki; skutki światowe - np.: zanieczyszczenie morza, powietrza Oddziaływanie gospodarki na ludzi: zmiana struktury zatrudnienia (produkcja spada, usługi rosną); zmiana wykształcenia Determinizm geograficzny - środowisko ma zasadniczy wpływ na rozwój społeczny i jest to warunek bezwzględny Indeterminizm geograficzny środowisko nie ma wpływu na rozwój przestrzennego układu społeczno-ekonomicznego. Zasoby - elementy środowiska geograficznego, które człowiek wykorzystuje bezpośrednio
|
Baza zasobów: zasoby naturalne - powstałe w procesach przyrodniczych elementy środowiska geograficznego, które człowiek uznaje za użyteczne w określonych warunkach, miejscu i czasie. Na zasoby naturalne składają się minerały, źródła energii, klimat, woda, gleba, flora, fauna, krajobraz, przestrzeń i jej położenie geograficzne. Zasoby naturalne są kategorię stałą; zasoby kapitałowe (kulturalne) - antropogeniczne czyli stworzone przez człowieka elementy środowiska geograficznego. Składają się one na istniejący na danym obszarze majątek trwały, który stanowi techniczne środowisko procesów produkcji i konsumpcji. Jest to majątek trwały i dostępne środki finansowe; zasoby ludzkie - ludność zamieszkała na danym obszarze. Bez odpowiednich zasobów (ilość, jakość, rozmieszczenie, struktura) nie ma produkcji. Uniemożliwiają wydobycie naturalnych i uruchomienie kulturalnych; zasoby wiedzy - są to umiejętności do przyswajania informacji Podział zasobów: I. Kryterium odnawialności: a) Niewyczerpywalne: - Niezmienialne (energia słoneczna, energia geotermalna, siła wiatru, pływy morskie) - Zmienialne w wyniku użytkowania (powietrze, woda) b) Wyczerpywalne: - Nieodnawialne (surowce energetyczne, surowce metaliczne, surowce chemiczne) - Odnawialne (świat roślinny, świat zwierzęcy) c) Zmienialne (klimat, walory krajobrazu) II. Kryterium rozpoznania: a) sprawdzone - są to udokumentowane zasoby, góra 20% błędu pomiarowego; b) przewidywane - są to zasoby obliczone na podstawie informacji z odwiertów geologicznych; c) prawdopodobne - szacowane na podstawie pojedynczych odwiertów, małe prawdopodobieństwo wydobycia R/P - statystyczny wskaźnik rezerw; R/P = ilość zasobów sprawdzonych / roczne wydobycie (stosunek tych dwóch wartości); 2 Warunki: (ilość zasobów jest stała, roczne wydobycie jest stałe) Funkcje zasobów: lokalizacyjna (fizyczna lokalizacja zakładu w przestrzeni), produkcyjna, turystyczno-rekreacyjna, ekologiczna, strategiczno-wojskowa Zasoby naturalne a wzrost gospodarczy: Czynniki, które determinują efekty, możliwości efekty, możliwości wzrostu gospodarczego - jakość, koszty, dostępność 3 wybitni ekonomiści: (Tomasz Malthus, David Ricardo, John Stuart Mill) Na wyczerpywalność zasobów możemy rozróżnić 2 podejścia: statyczne - pesymistyczno-katastroficzna (teoria Tomasza Malthusa) - badał relacje żywności i wzrostu ludności w czasie rewolucji przemysłowej. Teorię wygłosił w 1870 roku. Oszacował że nie starczy żywności przy tak szybkim wzroście liczby ludności, gdyż ludności przybywa w tempie geometrycznym, a żywności w tempie arytmetycznym. Bariera żywnościowa: brak żywności -> niedożywienie -> głód -> epidemie -> wojny ->zmniejszenie liczby ludności Ludziom grozi zagłada w związku z wyczerpywaniem się podstawowych zasobów wraz ze wzrostem ich zapotrzebowania. Malthus nie uwzględnił postępu technicznego, jakości gleb, trendów demograficznych. Statyczna teoria zasobów - ilość zasobów jest stała, a kwestia ich wyczerpania i pojawienia się w związku z tym pewnej bariery wzrostu jest uzależniona tylko od tempa eksploatacji zasobów. Neomaltuzjanizm - zbiór pesymistycznych wizji na temat wzrostu gospodarczego, wprowadzonych w latach 60. I 70. XX wieku Wzrost gospodarczy: lata: 1600-1700 -> 0,1%; 1700-1800 -> 0,6%; 1800-1900 -> 0,8%; 1900-1936 -> 1,6%; 1960-1970 -> 2,1%; 1970-1980 -> 2,0%; 1980-1990 -> 1,9% UThant w latach 62-71 sekretarz generalny ONZ poruszał kwestie degradacji środowiska wygłosił w raporcie klubu Rzymskiego (zabraknie żywności, zabraknie surowców, będzie degradacja środowiska) Wielka krytyka, gdyż świat nie rozwija się równomiernie i doprowadzenie do równego rozwoju we wszystkich państwach jest niemożliwe. Świat jest zróżnicowany a bariery występują tylko lokalnie, nie rozważono jednak sytuacji poszczególnych rejonów i kontynentów ziemi. Są różne tendencje jeżeli chodzi demografię, rozwój gospodarczy, do tego wszystkiego nie uwzględniono postępu technicznego. Teoria dynamiczna - optymistyczna: Zasoby nie są stałe, ale są ograniczone. Nie ma bariery zasobowej. Zasoby są funkcją naszej wiedzy, ich ilość zwiększa się wraz z poziomem naszej wiedzy. Tak więc bariera zasobowa jest zależna od wiedzy. Nowe zastosowanie istniejących już zasobów, np.: granit z Vermontu, kiedyś wykorzystywany w budownictwie, dziś okazuje się że zawiera on uran. Należy wykorzystywać nieużywane elementy przyrody takie jak np.: energia geotermalna. Należy też lepiej wykorzystać zasoby występujące obok innych zasobów. Wyznaczniki teorii: Reprodukcja zasobów prosta -kontynuowanie produkcji w niezmienionej formie; Reprodukcja rozszerzona - przez akumulacje produkcji wzrost jej rozmiarów; Substytucja zasobów - zastępowanie jednych zasobów innymi; Dzięki postępowi technicznemu zmniejsza się zużycie surowca na jednostkę. Nie powinno rozpatrywać się oddzielnie surowców, powinno się je łączyć w zależności od pełnionej funkcji. Ważny jest brak energii a nie ropy. Dużą rolę przykłada się do recyklingu - nowe surowce będą tylko uzupełnienie. Zamknięty obieg surowca. Nie powinno się zadawać pytanie kiedy skończy się ropa, tylko kiedy skończy się możliwość uzyskiwania energii. Bariery: okresowa - dopóki nie nastąpi przyrost wiedzy; lokalna - nie w skali globalnej; cząstkowa - mogą się wyczerpać surowce lub część surowców zaspokajających daną potrzebę (np. ropa), ale nigdy nie wyczerpią się wszystkie surowce danego sektora) David Ricardo - twórca teorii malejących przychodów . Jego zdaniem zasoby nie są ograniczone, natomiast ograniczona jest nasza wiedza nt. ich pozyskania i wykorzystania. Jego zdaniem nie ma bariery zasobowej w sensie ilościowym, natomiast jest bariera w sensie jakościowym. Prawo malejących przychodów: im głębiej tym gorsze zasoby ->tym większe koszty -> tym mniejszy przychód -> wtedy brak kapitału. John Stuart Mill: niemożliwe jest wyczerpanie wszystkich zasobów w tym samym czasie istnieje jedynie bariera lokalna, |
Teoria dynamiczna (istnieją możliwości odkrycia nowych złóż znanych zasobów, istnieje możliwość zwiększenia ekonomicznej eksploatacji złóż już odkrytych, wzrost liczby ludności i wzrost gospodarczy wcale nie musi powodować wzrostu zapotrzebowania wzrostu zapotrzebowania na surowce, bo zmieniają się potrzeby i możliwości zaspokojenia potrzeb, co powoduje, że rozwój gospodarczy może być bardziej zasobooszczędny). Teoria funkcjonalna (Istnieją możliwości odkrycia nowych zasobów, które będą zaspokajać przyszłe potrzeby, Istnieje możliwość innego zastosowania znanych już zasobów, Dużą wagę przywiązuję się do substytucji zasobów). Thomas Malthus - statyczna teoria zasobów; David Ricardo - dynamiczna teoria zasobów Pierwotne źródła energii (węgiel kamienny, węgiel brunatny, ropa i gaz ziemny, drewno, torf) Wtórne źródła energii (Koks, Gaz koksowniczy, Alternatywne źródła energii, Woda, Energia słoneczna, Wiatr, Energia geotermalna) Do lat 50. XX była era w. kamiennego. Jego udział w energetyce wtedy to 62%, ropa 25% W latach 60. i 70. XX wieku nastąpił gwałtowny zwrot w zużyciu surowców energetycznych. Ropa 45%, w. kamienny 32%, gaz ziemny 25% Węgiel staje się nieopłacalny -kapitałochłonny, kosztochłonne wydobycie, terenochłonny, nieekologiczny, niskokaloryczny, jest zasiarczony, trudny w przewozie Ropa naftowa (+): (krótki okres pożyczenia kapitału, mało pracochłonny proces produkcji, łatwa w przewozie, nie jest terenochłonna, jest ekologiczna, nie prowadzi do degradacji środowiska, jest bardziej kaloryczna) Państwa produkujące ropę zaczęły się zrzeszać - OPEC lata 60. Kraje OPEC zrzeszyły się i dyktowały ceny ropy. W 1973r. kryzys naftowy. Bojkot egipsko-izraelski. Izrael poparty przez USA i Europę. Egipt poparty przez Arabów. Cena baryłki podskoczyła z 3$ do 12$. (wzrost kosztów produkcji, zmalała produkcja przemysłowa, pojawiła się bariera zasobowa, przy cenie 12$ nie opłacało się prowadzić gospodarki) Przeciwdziałanie: Zaczęto wydobywać ropę z Morza Północnego, USA z Alaski, Meksyk zwiększył intensywność wydobycia; USA, Chiny, RPA zaczęły wydobywać węgiel metodą odkrywkową; Zainteresowanie energią jądrową, energią alternatywną; Wprowadzono silniki małolitrażowe; Nowe wynalazki w przemyśle RTV i AGD; Zmniejszono oświetlenie ulic; Zmiana w produkcji żelaza - zmniejszenie zużycia energii surowca; Hutnictwo aluminium - w Japonii wyeliminowano praktycznie do zera zużycie boksytów; Zaczęto interesować się gazem - tani w eksploatacji i transporcie; Gaz ma uniwersalne zastosowanie - mieszkanie, samochód, Huta żelaza, jest ekologiczny, tani w transporcie To wszystko spowodowało spadek popytu na ropę i jej cenę. Bariera okazała się cząstkowa (do czasu przyrostu wiedzy - unowocześnianie wydobycia, zastąpienie ropy innymi surowcami). 1979r. rewolucja islamska w Iranie - cena z 13$ do 30$ - II kryzys naftowy, z którym jednak bardzo szybko się uporano, bo wiedziano jak; 1980r. Wojna irańsko-iracka; 1990r. Wojna Irak - Kuwejt; 1991r. Atak USA na Irak; 2003r. inwazja wojsk koalicyjnych na Irak; Każdy konflikt zbrojny na Wschodzie powodował zwyżki cen ropy. Kapitał ludzki - zasób wiedzy, umiejętności, zdrowia i witalności zawarty w danym społeczeństwie. Jest kołem napędowym współczesnej gospodarki światowej. Może pełnić funkcję: (produkcyjną - jest czynnikiem produkcji, konsumpcyjną - stanowi rynek zbytu) Wysoka jakość kapitału ludzkiego jest charakterystyczna dla krajów wysoko rozwiniętych. Osiągane dochody przez obywateli tych krajów powodują, że jest duży popyt, dlatego rynek jest głęboki i chłonny. W krajach o niskim rozwoju gospodarczy jakość kapitału ludzkiego jest niska. Dochody są małe. Traktując kapitał ludzki jako czynnik produkcji problem stanowi sposób w jaki można zmierzyć i dokonać wyceny tego kapitału. Kapitał ludzki składa się z 2 elementów: (ilościowego - wiek, wydajność pracy, liczba ludności, jakościowego - kreatywność, wiedza) Poziom KL może kształcić państwo poprzez procentowy udział wydatków PKB na naukę i szkolnictwo. Prawo Pearla - prawo wykładniczego wzrostu liczby ludności, co oznacza, że wzrost liczby ludności na świecie ma charakter wykładniczy, co potwierdzają badania. Szybki wzrost liczby ludności. Jest mało prawdopodobne, że w dłuższym czasie wzrost liczby ludności będzie miał charakter wykładniczy. Dwa czynniki o tym decydują: baza żywnościowa oraz przeludnienie planety. Prawdopodobnie funkcja wykładnicza przejdzie w funkcję logarytmiczną. W Europie w latach 1920-1990 tylko 1.5 raza wzrosła liczba ludności. W Afryce 4.5 x. Teoria Pearla znajduje zastosowanie w krajach słabo rozwiniętych gospodarczo, położonych na rozległych obszarach. Migracje - ruchy wędrówkowe ludności mają większe znaczenie niż ruchy wewnętrzne. Trwała lub półtrwała zmiana miejsca zamieszkania (odległość nie ma znaczenia). Miarą migracji jest saldo migracji - różnica między napływem ludzi na dany teren a odpływem z danego terenu. Przyrost rzeczywisty = przyrost naturalny + saldo migracj Przyczyny migracji: ekonomiczne - przestrzenne zróżnicowanie rynku pracy, uzyskanie pracy, uzyskanie ziemi, uzyskanie mieszkania, zmiana zawodu, poszukiwanie lepiej płatnej pracy, pozaekonomiczne czynniki religijne (przez Anglię w latach 50. z Indii powstały: Pakistan, Bangladesz), czynniki społeczne (małżeństwo, nauka) ze względów przymusowych: wojny, prześladowania, konflikt ekouchodźctwo (Sahel) - zmiana miejsca na lepsze pod względem klimatycznym Podział migracji ze względu na czas trwania (stała - wyjazd, bez zamiaru powrotu okresowe (czasowe) - związane z podejmowaniem nauki(studia), pracy czasowej, sezonowej, wakacje, wahadłowe (codzienne) - codzienne dojazdy do pracy, szkoły); ze względu na zasięg; ze względu na odległość (wewnątrz krajowe, lokalne, wewnątrz regionalne, międzyregionalne, międzypaństwowe, międzykontynentalne) ze względu na kierunek (ze wzgl. na jednostkę ostadniczą) wieś -> miasto - dominu |
|||
Siły wypychające:(brak miejsc pracy, brak szkolnictwa, skażenie środowiska, presja środowiska lokalnego) Siły przyciągające: (miejsca pracy, możliwości edukacyjne, kulturalne, nowe złoża surowców) Siły powstrzymujące: (lęk przed utratą kontaktów z rodziną) Przeszkody(bariery), na które natrafiają migranci: fizyczne (lasy, góry)ekonomiczne (koszty) psychologiczne (lęk przez nieznanym) społeczne (niechęć do imigrantów) polityczne (administracyjne) Prawa migracji (Ernest George Raffelstein) dotyczą: zasięgu struktury częstotliwości charakterystyki społeczno-demograficznej migrantów Założenia: 1. Większość ludzi migruje na małe odległości, ludzie migrują na znane tereny, nie tracą kontakty, mniejsze koszty. 2. Liczba migrantów maleje wprost proporcjonalnie do odległości. 3. Częściej migruje ludność wiejska niż miejska, ale na krótsze odległości (ludzie słabiej wykształcona, gorsze kontakty) 4. Częściej emigrują kobiety, niż mężczyźni, ale na krótsze odległości. 5. Jeśli mężczyźni emigrują, to na dłuższe odległości. 6. Części emigrują osoby bez potomstwa, niż osoby w związku małżeńskim. 7. Częściej emigrują osoby bezdzietne, niż posiadające potomstwo 8. Sukcesja migracji - migracje są etapowe; wieś (1000) małe miasto (10tys.) średnie miasto (50 tys.) duże miasto (100 tys. 9. Migracje są selektywne (nie dotyczą wszystkich grup społecznych) - nie wszyscy emigrują. Ludzie emigrują w zależności od: a) wieku najczęściej emigrują osoby w wieku 18-25 lat, bonie są to osoby związane związkiem małżeńskim, nie są związane umową o pracę, emigracja wymuszona (w wieku 0-5 lat) wraz z rodzicami, wzrasta emigracja ludzi w wieku 55+ lat np.: ze względów klimatycznych - Skandynawie zmieniają na Florydę, albo do własnej ojczyzny b) wykształcenia częściej migrują osoby z wyższym wykształceniem - znajomość języków, kontakty, informacje nt. miejsca docelowego. c) zawodu - najczęściej wolne zawody i ludzie przedsiębiorczy 10. Migracje mają związek z rozwojem gospodarczym - nasilają się, gdy zaczyna się rozwój gospodarczy (duża podaż miejsc pracy) 11. Migracje mają związek z rozwojem sieci transportowych - linie komunikacyjne wydłużają odległość migracji. 12. W KWR migracje na duże odległości, w KSR na małe odległości. W krajach dobrze rozwiniętych dominują migracje z miasta do miasta. Obserwuje się również zjawisko migracji z miasta do wsi. W krajach słabo rozwiniętych ze wsi do miasta. Skutki migracji: (-) deficyt siły roboczej drenaż mózgów- rząd ponosi koszty związane ze szkolnictwem a wykształceni ludzi uciekają do lepiej rozwiniętych krajów, maskulinizacja, zaburzenie wieku w strukturze demograficznej - społeczeństwo się starzeje (+) emigranci przysyłają pieniądze do rodziny, można uzupełnić siłę roboczą Infrastruktura - Zespół urządzeń, obiektów, instytucji obsługujących działania podstawowych układów przestrzennych umożliwiających zaspokojenie potrzeb społecznych. Służy obsłudze jednostek wchodzących w skład systemu społeczno-ekonomicznego(zakłady usługowe, produkcyjne, jednostki osadnicze). Infrastruktura nie produkuje dóbr materialnych, ale ułatwia ich wytwarzanie, przemieszczanie i konsumowanie. Rola infrastruktury wzrasta wraz ze wzrostem gospodarczym. Cechy infrastruktury służebny charakter - Infrastruktura nie może funkcjonować sama dla siebie, ponieważ nie przynosiłaby wówczas żadnych korzyści, musi świadczyć usług z zakresu obsługi sfery produkcyjnej i konsumpcyjnej, innymi słowy służy produkcji i konsumpcji. Dostarcza odbiorcy gotowy produkt; bryłowatość - niepodzielność, kompleksowość. Oznacza to że ze względu na ekonomię i wymogi techniczne należy tworzyć pewne minimalne wielkości obiektów niezależne od istniejącego popytu na daną infrastrukturę. Należy budować całe obiekty od razu, nie należy budować ich etapami, np. budowa wodociągów połączona z kanalizacją i oczyszczalnią ścieków; wysoka kapitałochłonność - budowa i funkcjonowanie infrastruktury, zwłaszcza technicznej wymaga ponoszenia dużych nakładów o długim okresie zamrożenia kapitału, co wiąże się z bryłowatością infrastruktury. Oznacza to też, że pewne nakłady musimy ponosić na wyrost. Zwrot z nakładów na infrastrukturę zwraca się po kilku, kilkunastu latach.skokowy charakter narastania kosztów - koszty infrastruktury rosną co pewien czas w sposób skokowy, co związane jest z bryłowatością infrastruktury, przy czym każdy kolejny skok wyraża się w postaci pewnych progów, każdy kolejny próg jest z reguły większy od poprzedniego.; długowieczność - urządzenia i obiekty infrastruktury mają bardzo długi okres użytkowania i raz utworzone obiekty i urządzenia determinują rozwój przestrzennych układów produkcyjnych i ludnościowych, np. sieci osadniczej w długim okresie czasu; immobilność - urządzenia i obiekty infrastruktury są nieprzesuwalne, bezwładne, trwale związane z danym obszarem; komplementarność - urządzenia infrastruktury nie są substytucyjne, czyli zastępowalne, natomiast są komplementarne, czyli wzajemnie się uzupełniające. Warunkiem pełnego wykorzystana infrastruktury jest budowa infrastruktury uzupełniającej, np.: stacje benzynowe wzdłuż autostrad.; Odpowiedni poziom rozwoju infrastruktury jest warunkiem efektywności rozwoju gospodarczego. Infrastruktura powinna wyprzedzać rozwój gospodarczy. Funkcje infrastruktury: transferowa - przepływ, przekaz w przestrzeni ludzi, dóbr, energii, środków finansowych usługowa - infrastruktura świadczy usługi zgłaszane przez sferę produkcji i sferę konsumpcji integracyjna - infrastruktura tworzy niezbędne powiązania przestrzenne oraz gwarantuje więzi społeczne, ekonomiczne, informacyjne, w układach regionalnych, inaczej nazywa się ta funkcja funkcją łączącą - umożliwia kontakt między podmiotami gospodarczymi a ludźmi. lokalizacyjna - sama infrastruktura traktowana jest jako czynnik lokalizacji, ponieważ odpowiedni poziom zagospodarowanie infrastrukturalnego i układ przestrzenny infrastruktury określają: dostępność do sieci Ekstensywne tradycyjne(prymitywne) niska produktywność ziemi, niska produktywność pracy niska towarowość,niska mechanizacja, niska kultura rolna, wykorzystuje słabe warunki naturalne, występowanie: strefa Sahelu w Afryce, Rolnictwo pośrednie,średnia towarowość, średnia mechanizacja, średnia energochłonność Ukraina, Węgry, Afryka rejon warecki-grójecki - intensywne nowoczesne, wysoka produktywność ziemi i pracy Podkarpacie, Polska poł-wsch - intensywne prymitywne, wysoka produktywność ziemi, niska produktywność pracy Polska północno-zach. - rolnictwo ekstensywne zmechanizowane, niska produktywność ziemi, wysoka produktywność pracy Rolnictwo plantacyjne - enklawy rolnictwa intensywnego w krajach słabo rozwiniętych gospodarczo (banany, kakao, kawa). Cała produkcja idzie na eksport. Ameryka Południowa, Zatoka Gwinejska w Afryce. Alternatywne - wykorzystuje zdobycze rolnictwa konwencjonalnego i postęp w nauce: Ekologiczne - odrzuca środki chemiczne, duża jakość Transgeniczne - modyfikowane genetycznie Zmodyfikowane - intensywne + ekologiczne Zrównoważone - system gospodarowania, który łączy cele społeczne z bezpieczeństwem ekologicznym Cechy przemysłu bardzo dynamiczny rozwój przemysłuw przemyśle ciągle zachodzą głębokie zmiany, rozwój przemysłu ściśle się splata z burzliwym rozwojem nauki i techniki, rozwój przemysłu kraju w dużym stopniu zależy od rozwoju gospodarki, towarzyszy mu stałe wyczerpywanie nieodnawialnych zasobów surowcowych ziemi, rozwija się w postaci wielkich kompleksów przemysłowych, stanowi poważne zagrożenie dla naturalnego środowiska człowieka Teoria lokalizacji działalności przemysłowej Alfreda Webera 1909 r. Zwracał uwagę na koszty produkcji i transportu. Na tej podstawie wyznaczył 3 czynniki lokalizacji: koszty transportu - największe znaczenie ok.40%, siła robocza, korzyści aglomeracjikoszty transportu - funkcja masy surowców i wyrobów gotowych oraz odległości na które są przewożone Lokalizacja optymalna tam gdzie koszty produkcji są najniższe Istnieją dwa rodzaje lokalizacji - blisko rynku zbytu albo blisko surowców. Zależy od indexu materiałowego (Im): Index materiałowy - stosunek wagi surowca do produktu finalnego:Im > 1 - lokalizacja surowcowa Im < 1 - lokalizacja rynkowa Im = 1 - lokalizacja obojętna(np.: miejsce przeładunku) Jednakże są też gałęzie przemysłu dla których koszty transportu nie są głównym czynnikiem, wtedy działają inne czynniki:Koszty siły roboczej: Czynnik pracy ma większe znaczenie niż koszty transportuGałęzie gdzie jest duże zatrudnienie w stosunku do produktu finalnego, np.: przemysł włókienniczyKorzyści aglomeracji:dostęp do infrastrukturywyższa jakoś infrastrukturyolbrzymi rynek zbytudostęp do siły roboczej zaplecze obsługi Mimo to nadal istnieją niekorzyści aglomeracji:duża konkurencja na rynku pracy, duża mobilność pracowników(częste zmiany miejsca pracy i zamieszkania) wysokie zarobki z punktu widzenia pracodawcy przeciążenie infrastruktury zanieczyszczenie środowiska Teoria Webera dziś: Koszty transportu dziś to 10% lokalizacji, bo: postęp techniczny, obniżenie stawek przewozowych, zanikają gałęzie transportochłonne Teoria Webera jest niejako kontynuacją Thunena. Gdyż teoria Thunena dotyczy powierzchni, a Webera punktów w niej zawartych. Lokalizacja przemysłu: ogólne - kraj i region, szczegółowe - działka z infrastrukturą, korzyści sąsiedztwa, czynna - wybieramy nowe miejsce działalności, bierna - zmieniamy przeznaczenie istniejących obiektów, rozbudowa, inwestycje modernizacyjno-tworzeniowe Czynniki lokalizacyjne przemysłu przyrodnicze - baza surowcowa baz energetyczna, teren i jego cechy, bariery ekologiczne, ekonomiczno-techniczne - rynek zbytu, siła robocza, korzyści aglomeracji, postęp naukowo-techniczny, społeczno-polityczno - czynniki społeczne, czynniki polityczne, strategiczno-wojskowe, czynniki behawioralne Czynniki lokalizacyjne przemysłu(podział alternatywny), organizacyjne - specjalizacja i kooperacja, dystrybucyjne - rynek zbytu, produkcyjne - surowce, siła robocza, kapitał, transport Omówienie czynników lokalizacji przemysłu: Surowce(baza surowcowa) - gałęzie takie jak górnictwo, hutnictwo, cementownie, cukrownie. Rola surowca jako czynnik maleje: postęp techniczny, substytucja zasobów, zmniejszenie zużycia surowca na jednostkę produkcji, zastępowanie surowców surowcami sztucznymi, wykorzystuje się złom(recycling) obniżenie stawek w transporcie zmiany w strukturze przemysłu, maleje udział przemysłu ciężkiego Siła robocza - rola tego czynnika systematycznie wzrasta, rozptruje się ją z 3 punktow widzenia: ilość, jakość, dynamizm - czyli że brak ludzi wykształconych może być bardzo szybko zrekompensowany, bo tacy ludzie na pewno się pojawią, Rynek zbytu - każdy produkt musi tu trafić. Jego znaczenie kiedyś było małe, obecnie jest jednym z najważniejszych czynników lokalizacji. Należą do niego takie gałęzie jak np.: przemysł piekarniczy, spożywczy, odzieżowy, maszynowy Rynki zbytu można podzielić na: rynek lokalny - najbliższe otoczenie np.: gmina, rynki regionalne - np.: Polska północno -wschodnia, rynek krajowy, rynek międzynarodowy - produkcja pod inny rynek krajowy, Transport(czynnik) - istnieją gałęzie transportochłonne - hutnictwo, przemysł mineralny, niektóre gałęzie spożywczego; jak również mało transportochłonne, np.: elektromaszynowy, lekki, chemiczny, Koszty transportu zależą od: odległości, środka transportu, stopnia przetworzenia ładunku(im bardziej przetworzony, tym większe koszty transportu) Postęp naukowo techniczny- czynnik mogący wpłynąć zarówno pozytywnie jak i negatywnie. Mierniki poziomu społeczno-gospodarczego: syntetyczne PKB - produkt krajowy brutto, PNB - produkt narodowy brutto, DNB - dochód narodowy brutto, HDI - miernik rozwoju społecznego cząstkowe mierniki poziomu rozwoju społecznego mierniki poziomu rozwoju gospodarczego miernik rozwoju przemysłu miernik rozwoju rolnictwa miernik rozwoju zagospodarowania komunikacyjnego miernik rozwoju handlu zagranicznego PKB - wartość nowo wytworzona w każdym z działów gospodarki narodowej w przeciągu roku na terenie kraju pomniejszona o tzw. zużycie pośrednie (energia, surowce). Podawane w walucie narodowej lub w dolarach amerykańskich per capita. parytet siły nabywczej - wartość waluty w danym kraju PNB - wartość nowo wytworzona w każdym z działów gospodarki narodowej w przeciągu roku przez przedsiębiorstwa narodowe zarówno w kraju jak i poza jego granicami pomniejszone o zużycie pośrednie Podział PKB na: konsumpcję akumulację Najwyższy PKB na mieszkańca mają Norwegia i Islandia. Podobne PKB mają Niemcy i Kuwejt, ale nie oznacza to, iż są jednakowo dobrze rozwinięte. Według priorytetu siły nabywczej proporcje te się zmienią. Kraje rozwinięte mają podobny przyrost PKB, różnica jest wśród krajów gorzej rozwiniętych. HDI dzieli się na: a) warunki życia b) edukacja (alfabetyzacja, scholaryzacja) c) długowieczność 0-0.500 -> kraj słabo rozwinięty 0.501 - 0.800 -> kraj średnio rozwinięty 0.801 + -> kraj wysoko rozwinięty Najwyższe HDI w 2005 roku: 1. Islandia (0.968) 2. Norwegia (0.968) 3. Australia (0.962) 4. Kanada (0.961) Polska jest 37. ze wskaźnikiem 0.870 Na końcu jest Sierra Leone (0.336) Struktura ekonomiczna - liczba zatrudnionych w poszczególnych sektorach gospodarki narodowej. Mierniki cząstkowe: Miernik poziomu rozwoju społecznego zgony niemowląt na 1000 urodzeń żywych, zgony dzieci do lat 5 na 1000 urodzeń żywych, przeciętna długość życia, procent ludzi żyjących za mniej niż poziom rozwoju służby zdrowia, liczba lekarzy na 10 tys. mieszkańców Miernik poziomu rozwoju gospodarczego (uprzemysłowienie, rozwój rolnictwa, łączność, transport, gęstość kolei), ilość produktu na 1 mieszkańca, rezultaty produkcji rolnej, handel. zagospodarowanie komunikacyjne, handel zagraniczny Czynniki rozwoju transportu: historyczne - znaczenie w momencie zmiany granic, przyrodnicze - ukształtowanie terenu, klimatyczne - temperatura, odczuwalne podczas budowy rurociągów (Syberia, Grenlandia, Alaska), ekonomiczne - związane z zamożnością społeczeństwa, tam gdzie silnie rozwinięty przemysł, tam dobrze rozwinięta infrastruktura, społeczne - rozmieszczenie ludności (osadnictwo) względy obronne, polityka państw i ugrupowań Sieć transportowa - sieć powiązanych ze sobą dróg, linii transportowych i punktów (miejsca załadunku, wyładunku i przeładunku). Obecny kształt przestrzenny sieci transportowych jest wynikiem zmiennych w czasie iż różnicowanych w przestrzeni czynników: historiograficznych, politycznych, ekonomicznych, społecznych. W formowaniu Si przestrzennych sieci transportowych dąży się do zachowania pewnych zasad, ciągłości - każdy punkt połączony był z każdym punktem siecią transportową, brachidykcji - tworzenie jak najkrótszych połączeń,, konsolidacji - tworzenie kilku połączeń w jedno, hierarchizacji - nadawanie charakteru połączeniom, załamań - pod jakim kątem powinny łączyć się lnie o większym znaczeniu z liniami o mniejszym znaczeniu, paralelizacji - nowobudowane drogi buduje się podkontem prostym, Odległość w transporcie faktyczna (przestrzenna, geograficzna) - od przystanku, czasowa, obie uzależnione są od gęstości sieci transportowej, od rozmieszczenia przystanków, od częstotliwości kursowania środków transportu, ekonomiczna - zastosowanie taryf przewozowych Obszary odległe można łatwiej pokonać dzięki komunikacji niż bliższe bez komunikacji. Czasami nie opłaca się korzystać z pewnych środków transportu, jeżeli czas dojazdu do/z lotniska jest dłuższy niż czas lotu. Występuje tu substytucja czasowa na ekonomiczną. |
transportowych i rezerwy ich przepustowości, możliwości poboru energii możliwości dostępu do zasobów wodnych, określa możliwości odprowadzania ścieków i odpadów przemysłowych, akceleracyjna - przyspieszająca działanie. Może zainicjować lub przyspieszyć rozwój na danym terenie. jeśli istnieją gdzieś nadwyżki infrastruktury to może to spowodować rozwój gospodarczy. Infrastruktura musi być niezawodna i musi spełniać jakiś standard. Tam gdzie istnieje infrastruktura tam inwestorzy lokalizują swoją działalność. Podstawowe 2 elementy infrastruktury : dostęp do wody i do energii. Infrastruktura jest pierwszym elementem zagospodarowania przestrzeni, ale w miarę rozwoju gospodarczego zwiększa się ilość elementów potrzebnych do prowadzenia biznesu. Dla lokalizacji przemysłu ważniejsze są punktowe elementy infrastruktury a nie liniowe. Podział infrastruktury Ogólny: ekonomiczna, techniczna, społeczna, organizacyjna (administracyjna), gospodarcza, gastronomiczna, towarzysząca, specjalnego przeznaczenia, turystyczna, komunikacyjna, ekologiczna - urządzenia i jednostki zaspakajające potrzeby w relacji człowiek - środowisko (oczyszczalnia ścieków) biznesowa(banki, firmy konsultingowe itp.) z punktu widzenia jednostki osadniczej: wewnętrzna i zewnętrzna; wew: w obrębie danej jednostki osadniczej; zew - poza granicami jednostki osadniczej, może mieć zasięg regionalny, krajowy, może mieć formę punktową lub liniową; ze względu na czas powstania ex ante - rozwój infrastruktury wyprzedza rozwój gospodarczy; ex post - rozwój gospodarczy wyprzedza rozwój infrastruktury; ex aequo - równocześnieNa szczególną uwagę zasługuje infrastruktura techniczna a) wyraźny podział na 3 systemy: komunikacyjny - (miernik - czas, w którym można pokonać odległość między dwoma największymi miastami Polski); energetyczny - (mierniki - cena i jakość; straty przy przesyłaniu); wodny - (miernik - cena i jakość dostarczanej wody) b) trwała lokalizacja na danym obszarze(w przestrzeni) c) ogólnodostępność d) funkcjonalność(służy przemieszczaniu dóbr, ludzi) e) otwartość(służy ludności); Do infrastruktury ekonomicznej (ekonomiczno-finansowej) należą : punkty skupu zaopatrzenia, zakłady obsługowe i rzemieślnicze, magazyny i składy, handel i gastronomia, finanse, administracja gospodarcza; Infrastruktura podstawowa (bazowa) wyodrębniona z inf. technicznej - urządzenia i instytucje spełniające służebną rolę w stosunku do ludności i jednostek gospodarczych w skład jej wchodzi: komunikacyjna (transport), energetyczna, wodna (wodno-ściekowa), każda mierzona miernikiem; Infrastruktura społeczna - zaspokajają potrzeby społeczeństwa w zakresie oświaty; służba zdrowia; kultura; turystyka, rekreacyjna; organizacje społeczne, polityczne, religijne Infrastruktura informacyjna (technologiczna) - urządzenia służące do przesyłania informacji oraz instytucje usługowe świadczące tego typu działalność(telekomunikacja, teleinformatyka) Infrastruktura innowacyjna związana z tworzeniem, przyswajaniem i wdrażaniem nowych produktów i sposobów ich wytarzania. Została wyodrębniona z infrastruktury podstawowej ze względu na dynamiczny jej rozwój i wzrastającą rolę w gospodarce światowej. Jest w coraz większym stopniu zarządzana przez kapitał prywatny o ponadnarodowym charakterze. Rolnictwo - podstawowy dział gospodarki narodowej, zaspokaja elementarne potrzeby człowieka, dostarcza żywność i inne artykuły, stanowi źródło utrzymania, kształtuje styl życia ludności wiejskiej. Rola rolnictwa we współczesnym świecie maleje ,bo: udział rolnictwa w zatrudnieniu spada w KWR poniżej 10 %, udział rolnictwa w tworzeniu PKB (patrz tabela); wydatki gospodarstw na żywność spadają poniżej 30 % Kraje wysoko rozwinięte spadek zatrudnienia w rolnictwie, gdyż duża mechanizacja, rolnictwo intensywne, procesy koncentracje ziemi, społeczny podział pracy Słabo rozwinięte, gdzie rolnictwo wciąż ma duże znaczenie, jego cechy charakterystyczne to: duże zatrudnienie w gospodarstwie, ew. duże w turystyce duże rozdrobnienie gospodarstw brak mechanizacji; brak środków finansowych na rozwój pozarolniczych działów gospodarki rolnictwo pracochłonne (tam gdzie dominuje hodowla i uprawy mało pracochłonne wtedy jest małe zatrudnienie w rolnictwie) Rolnictwo jest tym działem gospodarki narodowej, który w największym stopniu uzależniony jest od warunków naturalnych, co oznacza że dynamika produkcji rolnej jest większa niż dynamika pozarolniczych działów gospodarki narodowej. Czynniki wpływające na rozwój rolnictwa (warunki naturalne, temperatura klimat, gleby (podłoże skalne, klimat, szata roślinna - wpływają na jakość gleb, okres wegetacji, opady, warunki społeczno-ekonomiczne) struktura własnościowa - na świecie bardzo zróżnicowana: (plemienna (czarna Afryka), rodowa (Azja), prywatna (Europa, USA), prywatna - latyfundia (Ameryka Południowa, Meksyk) siła robocza okolicznych chłopów państwowa i spółdzielcza (zanika) - kraje socjalistyczne struktura agrarna - wielkość gospodarstw kraje słabo rozwinięte - proces dzielenia gospodarstw, duże gospodarstwa feudalne - latyfundia ponad 1000ha, gospodarstwa mało produktywne, plantacje - wysoko towarowe, wyspecjalizowane, nastawione na eksport; małe gospodarstwa, małe gospodarstwa gospodarstwa w po reformach rolniczych np.: Indie, Meksyk kraje dobrze rozwinięte - proces łączenia gospodarstw (duże gospodarstwa potrafią lepiej wykorzystać ziemię) - średnia gospodarstw 10-20 ha Nakłady w gospodarstwach dużych i małych są inne, i równocześnie zależne od: wydajności (niska wydajność na Podkarpaciu, przeludnienie agrarne, utajone bezrobocie) towarowości - małe gospodarstwa są nisko towarowe lub w ogóle nietowarowe kosztów produkcji mechanizacji- małe słabiej zmechanizowane wykorzystania warunków naturalnych - w małych gospodarstwach nie wykorzystuje się wszystkich warunków specjalizacji - w małych gospodarstwach brak specjalizacji = wyższe koszty produkcji polityka państwa - interwencjonizm
Czynniki behawioralne: dostep do informacji, jakość informacji, umiejętność wykorzystania informacji, Czynniki społeczne odgrywają dużą rolę w krajach gdzie działa dużo związków zawodowych, Czynnik polityczny ogranicza się do możliwości i władzy rządu. Dobrym przykładem jest Białoruś. Czynniki twarde i miękkie lokalizacji: 1. Twarde(wpływ bezpośredni na przedsiębiorstwo) a. Rynek zbytu, b. Położenie komunikacyjne, c. Bliskość dostawców, d. Podaż powierzchni biurowych, e. Podatki, f. Ośrodki szkoleniowe, g. Podaż siły roboczej, h. Poziom administracji, 2. Miękkie(wpływ pośredni), a. Nastawienie władz, b. Wizerunek miejsca, c. Mentalność ludzi, d. Klimat społeczny, e. Możliwość spędzania czasu wolnego, f. Atrakcyjność miasta, g. Korzyści mieszkaniowe, h. Oferta kulturowa, Okręgi przemysłowe: Surowcowe Stołeczne Nadmorskie W oparciu o przemysł włókienniczy Przemysłu hi-tech Okręgi surowcowe - koncentracja wokół węgla kamiennego, brunatnego, ropy, rud żelaza, rozwój następujących gałęzi przemysłu: Górnictwo(za wyjątkiem opartych na rudach żelaza) Energetyczny Hutnictwo żelaza Hutnictwo metali kolorowych Metalowy Maszynowy Zbrojeniowy Samochodowy Spożywczy Węgiel traci na znaczeniu tracą okręgi surowcowe: Energetyka opiera się na energii jądrowej Gaz ziemny wypiera węgiel z hut Rozwój przemysłu hi-tech Rozwój usług, okręgi stołeczne zyskują na tym Następuje restrukturyzacja: Hałdy- stoki narciarskie Stare zakłady centra handlowe i rozrywkowe Zamknięte huty, itp.: kluby kasyna Nadmorskie okręgi - portowe z rozwiniętym przemysłem rybnym i gospodarką wodną, rozwijają się dzięki przeładunkom w portach Przemysł włókienniczy - kiedyś obecne tam były duże zakłady produkujące odzież, obecnie zwykłe miasta: Łódź, Lyon, Manchester Stołeczne - miasta-stolice Okręgi hi tech - Dolina Krzemowa, Okręg Przyjezierny w USA, Tokio - Yokohama w Japonii, Półksiężyc Europejski Urbanizacja - rozwój miast, wzrost liczby ludności miejskiej. Wielopłaszczyznowy proces przekształcania się ludności wiejskiej na ludność miejską. Polega to na zmianie miejsca zamieszkania - zmiana terenów wiejskich w tereny miejskie i zmiana źródła utrzymania z rolniczego na pozarolnicze. Formy miejskie na świecie: Konurbacja - specyficzny przykład aglomeracji, nie ma miasta dominującego, wszystkie miasta są równorzędne. Jedno miasto może dominować, ale pod względem administracyjnym. Są to ośrodki wydobycia węgla kamiennego - GOP, Dombas (Zagłębie Donieckie) Zagłębie Ruhry. Aglomeracja - jedno miasto dominuje, a pozostałe miasta są mu podległe. (Warszawa 1,6mln - rdzeń + miasta satelitarne (miasta sypialnie), dostarczają terenów rekreacyjnych, siły roboczej. Aglomeracja bicentryczna - Trójmiasto, Megalopolis - Forma wydłużona, teren gęsto zaludniony, silnie zabudowany, zacierają się granice pomiędzy miastami, nie można wydzielić granic - Waszyngton - Boston, Chicago - Pittsburgh, Los Angeles - San Francisco, Tokyo - Yokoha, (błękitny banan) Londyn - Ren - Piemont. Do urbanizacji można podchodzić z 2 punktów widzenia - badać tereny miejskie, badać tereny wiejskie. Wraz ze wzrostem rozwoju poziomu gospodarczego państwa zacierają się granice między miastem a wsią. proces taki nazywa się suburbanizacją (w granicach miasta) i semiurbanizacja (urbanizacja wsi). Proces taki zaczyna się w fazie przemysłowej i trwa w fazie poprzemysłowej (postindustrialnej). Proces taki najsilniej jest obserwowany przy rozwijających się dużych miastach. Aspekt krajobrazowy - upodabnianie się terenów wiejskich do terenów miejskich pod względem zabudowy (zwarta, wielokondygnacyjna, typu willowego) - urbanizacja architektoniczna. Wzrasta standard domów powstających na wsi (wodociągi, kanalizacja, sieć gazowa). Pojawiają się budynki charakterystyczne dla miast (apteka, żłobek, biblioteka, przedszkole) Aspekt ekonomiczny - wzrasta odsetek ludności, który mieszka na wsi, ale utrzymuje się z zawodów pozarolniczych, ludzie Ci dojeżdżają do pracy do miast - urbanizacja zawodowa. Nie występuje w słabo rozwiniętych państwach - nie istnieje sieć transportowa. Aspekt socjologiczny - zmiana sposobu życia, ludność zaczyna preferować miejski styl życia - sposób ubierania się, odżywiania, wykształcenie, wzrasta czytelnictwo, przyrost naturalny ujemny - urbanizacja kulturowa. Miasta duże w aglomeracji rozwijają się szybciej niż miasta małe i średnie, szybciej przybywa w nich ludności niż w państwie (przyrost rzeczywisty - napływ imigrantów, ale przyrost naturalny ujemny). Mega miasta - Miasta powyżej 10 mln ludzi, zajmują ogromne obszary (Kair, Szanghaj, Rio de Janeiro, Pekin, Tokio) minusy życia w mieście: gnicie rdzenia miasta przemysł zabiera tereny podmiejskie, wyższe koszty życia, prowadzenia miasta, niedorozwój infrastruktury, plusy, wykwalifikowana kadra, jest „jakaś” infrastruktura 100% urbanizacji miasta - Singapur, Hong Kong, 92,5% Urugwaj63% Polska10% Burundi 7,7% Timor Wschodni Jednostka, punkt osadniczy - skupienie, koncentracja budynków mieszkalnych i niemieszkalnych wraz z ludźmi, którzy tam mieszkają (wieś i miasto). Samo skupienie kilku budynków nie jest wystarczającym warunkiem byśmy mogli mówić o jednostce osadniczej. Niezamieszkałe budynki tworzą martwe struktury. Warunkiem osadniczym jest skupienie w danym miejscu ludności, która tworzy społeczność lokalną oraz wspólnych urządzeń służących do zaspokojenia tej społeczności Sieć osadnicza - zbiory jednostek osadniczych na określonym obszarze, rozmieszczenie jednostek osadniczych w przestrzeni System osadniczy - zbiór różnej wielkości punktów osadniczych współpracujących ze sobą i współzależnych od siebie. Tworzą one funkcjonalną całość, przy czym każdy I. Faza wysokostacjonarna - (wysokich zmian) Jest to faza wysokiej dynamiki demograficznej. a. stopa urodzeń jest bardzo wysoka, bliska maksimum fizjologicznego, ok. 50‰ b. stopa zgonów 45‰ uwarunkowana wyłącznie czynnikami biologicznymi - trudne warunki życia, brak higieny, wyniszczenie organizmu trudną pracą fizyczną. Wysoka stopa urodzeń jest odpowiedzią na wysoką stopę zgonów, ponieważ by utrzymać żywotność gatunku musi być duża liczba urodzeń. To powoduje, że przyrost naturalny w tej fazie jest mały, poniżej 10‰ a nawet 5‰. Duża liczba zgonów niemowląt, powyżej 500 na 1000 urodzeń żywych. Krótkie trwanie życia w tej fazie - ok. 25-30 lat, dlatego społeczeństwa nie są w stanie rozwijać, bo jest szybka wymiana pokoleń. Występują wahania stopy urodzeń i zgonów uwarunkowane czynnikami naturalnymi - epidemie, głód, konflikty etniczne, wojny. Jest to era zbieractwa, początek ery agrarnej. Faza przed rewolucją przemysłową, do XVIII wieku włącznie. Nie ma już żadnego państwa na świecie w tej fazie, co świadczy o rozwoju gospodarczym, możemy mówić o społecznościach lokalnych ale nie o krajach, np. w Oceanii wyspy, Indianie w dorzeczach Amazonii, ludy w Afryce. II. Faza wczesnego wzrostu a. stopa urodzeń jest ok. 40-50‰ b. maleje stopa zgonów, wynosi ok. 15-20‰ - Pomoc Międzynarodowego Czerwonego Krzyża i półksiężyca, szczepienia, opieka lekarska, poprawa higieny, wyeliminowanie chorób (dżumy, cholery) c. zmniejszenie śmiertelności niemowląt - 50-200 na 1000 urodzeń żywych d. wydłuża się średnia długość życia 45-55 lat e. przyrost naturalny wynosi powyżej 20‰, mówimy o eksplozji demograficznej f. przejście z I do II fazy to rewolucja demograficzna, ponieważ dokonała się w szybkim tempie i przyniosła wzrost liczby ludności, w niektórych krajach występuje tzw. wtórna eksplozja demograficzna (stopa urodzeń jest powyżej 30‰, ale stopa zgonów jest poniżej 10‰). Wtórna eksplozja zatrzymuje przejście do następnej fazy. g. zmniejszenie zgonów niemowląt, zwłaszcza małych dziewczynek h. występuje w: Afryce (Angola, Etiopia, Erytrea, DRK, Burkina Fasso, Gwinea, Gwinea Bissau, Nigeria), Oceanii (Papua Nowa Gwinea),Ameryka: Haiti, Gwatemala, Paragwaj, Salwador, Azja (Arabia Saudyjska, Iran, Afganistan, Bangladesz, Pakistan) III. Faza późnego wzrostu a. maleje stopa urodzeń 20-25‰, bo aktywność zawodowa kobiet, polityka demograficzna państwa, model rodziny, antykoncepcja, większy dostęp do szkolnictwa, rozwój do usług (miejsca pracy dla kobiet) b. przyrost naturalny 10-20‰ c. stopa zgonów ok. 10‰ d. wydłuża się średnia długość życia - 55-66 lat e. zgony niemowląt zmniejszają się, ok. 20-50 na 1000 urodzeń żywych f. Indie, Brazylia (III/IV faza), Meksyk, Turcja, Egipt - kraje które przyspieszyły rozwój gospodarczy IV. Faza niskostacjonarna a. stopa urodzeń kształtuje się ok. 10-15‰ b. stopa zgonów ok. 10‰ c. przyrost naturalny wynosi 0-10‰ d. wydłuża się długość życia 65-75 lat e. maleją zgony niemowląt poniżej 20 na 1000 urodzeń żywych f. kraje wysoko rozwinięte (Szwecja, Japonia, Dania, Belgia, USA, Kanada, Australia, Nowa Zelandia, Chiny, Polska jest na pograniczu IV i V fazy Przejście z I do IV fazy to proces transformacji demograficznej, czyli przekształcenie się społeczeństwa młodego w społeczeństwo stare (Kraje dobrze rozwinięte gospodarczo zakończyły proces transformacji demograficznej, a ich społeczeństwo przekształciło się ze społeczeństwa wiejsko-rolniczego w społeczeństwo miejsko-przemysłowe) Faza V (starości demograficznej) stopa urodzeń ok. 10‰; wzrasta stopa zgonów (ok. 10-15‰); powoduje to ujemny przyrost naturalny; długość życia 75+ lat; zgony niemowląt poniżej 5 na 1000 urodzeń żywych Kraje dobrze rozwinięte (Włochy, Niemcy, Austria, kraje bloku socjalistycznego - Litwa, Łotwa, Estonia, Bułgaria, Rumunia, Ukraina, Rosja; Czechy, Węgry, Chorwacja Przejście z I do IV - pierwsze przejście demograficzne, altruistyczne - związane z rozwojem gospodarczym, troska o rodzinę, potomstwo. Przejście z fazy IV do V to drugie przejście demograficzne (indywidualistyczne), czyli prawo jednostki do samo decydowania i kariery. Okładanie decyzji o zawieranie małżeństwa i posiadane potomstwa, kochabitacja - związki nieformalne, bez ślubu, poczęcie dla samorealizacji, świadoma bezdzietność, ostry spadek płodności, era pary królewskiej z dzieckiem, a nie dziecka z rodzicami Eksplozja demograficzna - b.duży wzrost przyrostu naturalnego > 20‰. Skutkiem tego jest podwojenie się liczby ludności w ciągu 20-30 lat. Wystepuje w niektórych krajach Afryki(Benin, Nigeria), Azji, ameryki łacińskiej. Spowodowane przez poprawę warunkow życia, wzrost opieki lekarskiej, wyeliminowanie masowej śmiertelności. W konsekwencji wydłuża się śr. Długość życia, wyeliminowany zostaje głód, zmniejsza się liczba zgonów niemowląt. Skutki eksplozji demograficznej: (Migracje, Pseudourbanizacja (niedoludnienie jednych terenów, brakuje ludzi), Rolnictwo nie jest w stanie wyżywić ludności, Brak pieniędzy na budowę szkół(rosnący analfabetyzm), Nadmierna presja na przestrzeń, Przeludnienie agrarne, Przyrost PKB) |
reforma rolna - podział ziemi lub łączenie zielona rewolucja - dążenie do zwiększenia liczby plonów, wyhodowanie odmian wysoko urodzajnych nasion (podwójne nasienie) + nawadnianie + melioracja. Rewolucja zapoczątkowana w latach 60. w Meksyku w odniesieniu do pszenicy (100q z hektara). Indie przestały być krajem głodu. Jednak barierą było niskie wykształcenie rolników, słaba kultura rolna i nieodpowiednia struktura agrarna. Interwencjonizm w krajach wysokorozwiniętych Japonia - rolnictwo pod szczególną ochroną państwa - zazwyczaj stosuje się wszelkie możliwe metody interwencjonizmu (udzielanie kredytu na preferencyjnych warunkach, finansowanie infrastruktury na terenach wiejskich, cła zaporowe na importowany ryż, wspieranie przemysłu, który przetwarza produkty rolne). USA - rola państwa jest ograniczona do minimum, państwo interweniuje wtedy, gdy jest duży urodzaj na świecie, wszystko jest regulowane przez rynek. Unia Europejska - nadprodukcja, wysokie koszty robocizny, nakłada się kontyngenty na dobra ściągane spoza UE, ustala się limity na produkcję poszczególnych dóbr, dotowanie produkcji promowanej przez UE w zamian za odpowiednią ilość jakość. Teoria produkcji rolnej J.H. Thuenena 1826r. On stwierdził, że zasadnicze znaczenie dla wyboru najkorzystniejszego rodzaju i miejsca produkcji ma rynek zbytu a w zasadzie odległość od niego, a co za tym idzie koszty transportu. Thuenena interesowała odległość od rynku zbytu na rejonizację produkcji rolnej przy innych czynnikach stałych, np.: gleby. Thuenen stworzył pewien model izałożenia tego modelu: 1. przestrzeń jest izotropowa - na całym obszarze są jednakowo urodzajne gleby.2. Istnieje izolowany, samowystarczalny ekonomicznie obszar(brak wymiany między regionami)3. W środku tego obszaru występuje miasto, czyli rynek zbytu, na którym rolnicy sprzedają swoje produkty.4. Na rynku rolnicy sprzedają produkty, zakupują artykuły przemysłowe. Poza rynkiem rolnicy nie wymieniają między sobą produktów.5. Rolnicy dążą do maksymalizacji zysków6. Transport jest w linii prostej Po spełnieniu tych założeń dzieje się następująco:1. Rolnictwo w strefie podmiejskiej tworzyć będzie pewne pierścienie, kręgi różniące się sposobem użytkowania ziemi.2. Surowce czy produkty transportochłonne szybko psujące się będą najbliżej rynku zbytu (mleko, warzywa, owoce), natomiast produkty, które wymagają dużej powierzchni, łatwe w przewozie, które nie ulegają szybko zepsuciu będą z dala od rynku zbytu. 3. Rolnictwo w strefie podmiejskiej tworzy 4 pierścienie. rolnictwo intensywne + ogrodnictwo gospodarka leśna rolnictwo ekstensywne z trzema podtypami: produkcja zbożowo-ziemniaczana zbożowa zbożowo-hodowlana pas hodowli wraz z uprawą zboża na własne potrzeby Oprócz warunków naturalnych na rejonizację wpływ ma renta położenia (rynek zbytu) rynek zbytu dużych aglomeracji miejskich - duże, zwarte w rejonie których w strefie podmiejskiej utworzyła się strefa żywicielska. Rolnictwo intensywne, dochodowe, głównie szklarniowe, produkuje bo: w rejonie aglomeracji są wysokie ceny ziemi i należy je efektywnie wykorzystać rolnictwo w strefie podmiejskiej musi konkurować z innymi działami gospodarki Strefa żywicielska jest związana z rozwojem ekonomicznym kraju rynki lokalne - renta położenia traci na znaczeniu kiedy działa polityka państwa (interwencjonizm - budowa w danej lokalizacji zakładów przemysłu spożywczego). Powstają lokalne punktowe rynki zbytu. Transport niweluje znaczenie renty położenia. Pojawiają się nowe teorie na temat lokalizacji produkcji rolnej. Następuje odwrócenie kręgów Thunena. Rolnictwo intensywne zanika w rejonie aglomeracji i pojawia się dalej ze względu na zanieczyszczenia środowiska w rejonie miast, produkt jest gorszej jakości, przeniesiony z dla od miasta jest zdrowszy, lepszej jakości. Renta położenia jest zastępowana przez rentę ekologiczną. Wraz ze wzrostem odległości zwiększa się wydajność i jakość produkcji. Model Thuenena sprawdza się w krajach słabo rozwiniętych gospodarczych i średnio rozwiniętych. Odwrócenie kręgów w krajach dobrze rozwiniętych gospodarczo.Typy rolnictwa konwencjonalne intensywnenowoczesne (kapitałochłonne) rolnictwo pośrednie prymitywne (pracochłonne) plantacyjne ekstensywne zmechanizowane (nowoczesne) tradycyjne (prymitywne) alternatywne Rolnictwo intensywne - duże zaangażowanie pracy żywej i pracy uprzedmiotowionej (nawożenie, mechanizacja). To powoduje dużą wydajność produkcji roślinnej i wysoką produktywność zwierząt gospodarskich. Intensywne nowoczesne (kapitałochłonne) - pseudo nowoczesne z punktu widzenia ochrony środowiska. Charakterystyka: wysoka produktywność ziemi, wysoka produktywność pracy, wysoka towarowość, wysoka mechanizacja, wysoka energochłonność, duża specjalizacja produkcji, nieefektywne jednostki są usuwane, szybki przyrost zwierząt na wadze - szkodliwe dla środowiska duża koncentracja stada - szkodliwe dla środowiska, przewaga produkcji zwierzęcej nad produkcją roślinną (zwierzęca droższa), niska strawność energetyczna, ziemia i siła robocza zastępowana jest kapitałem, dostarcza najmniej zdrowych produktów, występuje w Europie Zachodniej, Japonia, Północno-wschodnie wybrzeże USA, rejon przyjezierny w USA, południowo-wschodnia Australia, Intensywne prymitywne (pracochłonne) wysoka produktywność ziemi, ponieważ jest duże zaangażowanie siły roboczej, nieskażone środowisko, nowe odmiany czy gatunki roślin, mała produktywność pracy (1 rolnik - pokarm dla 30 osób), niska towarowość, niska energochłonność, wysoka strawność energetyczna, przewaga produkcji roślinnej nad zwierzęcą, dostarcza zdrową żywność, występuje na Nizinie Chińskiej, Dolina Gangesu, Dolina Tygrysu i Eufratu
społecznie. Powiązania powstają dzięki infrastrukturze, zwłaszcza transportowej. System osadniczy jest hierarchiczny, są jednostki nadrzędne i podrzędne. Tej hierarchii można dokonywać podziałów przy pomocy różnych kryteriów wielkośćpołożenie funkcja System osadniczy powstał w wyniku długotrwałego, historycznego procesu. Złożoność jednostek osadniczych ze względu na złożoność można podzielić na: elementarne - wykształcone w oparciu o jedno miejsce pracy (ferma) proste - związane z wieloma miejscami pracy złożone - (aglomeracja) - związane z wieloma miejscami pracy położonymi w różnych punktacji, przy czym jeden z tych punktów ma charakter dominujący wielokrotnie złożone - (konurbacja) związane z wieloma miejscami pracy położonymi w różnych punktacji, przy czym żaden z tych punktów nie ma charakteru dominującego Jednostki osadnicze można rozpatrywać z punktu widzenia wsi i miast. Nie ma takiej definicji, która mówiłaby jaka jednostka stanowiłoby miasto. W Polsce miastem jest jednostka z prawami miejskimi - kryterium administracyjne, prawne. Najmniejsze miasto - Wyśnierzyce 900 mieszkańców Największa wieś ma 11 tys. mieszkańców. Miasto ma pewien punkt centralny - rynek, ratusz, kościół. Miasto ma budowę wielokondygnacyjną, zwięzłą. Miasta wykształciły się w wyniku podziału pracy. Jednostki osadnicze charakteryzujące się znacznym skupieniem ludności. Znaczne skupienie mieszkań i ludzi na niewielkiej powierzchni położonej na skrzyżowaniu dróg handlowych. Kryterium uznawania jednostki osadniczej za miasto: Administracyjne: miastem jest ta jednostka osadnicza, która ma nadane prawa miejskie przez odpowiednie władze Demograficzne lub statystyczne - miastem jest ta jednostka osadnicza, która ma określoną liczbę ludności: 2, 5, 10 tys. mieszkańców Morfologiczne - miastem jest ta jednostka osadnicza, która ma wielokondygnacyjną, zwartą zabudowę o charakterze nierolniczym i wyposażona jest w miejskie urządzenia komunalne Społeczne - miastem jest ta jednostka osadnicza, której ludność preferuje miejski styl życia. Funkcjonalne - miastem jest ta jednostka osadnicza, w której przeważa jednostka pozarolnicza, dużo miejsc pracy Właściwości punktów osadniczych określony potencjał - miara siły; ekologiczny; demograficzny; ekonomiczny; intelektualny; dynamikę - element czasu ; strukturę - układ urbanistyczny; pełni określone funkcje(wielofunkcyjne lub monofunkcyjne) Teoria baz ekonomicznych - w syntetycznej charakterystyce miast ich funkcje można podzielić na 2 grupy: endogeniczne - inaczej funkcja wewnętrzna, obsługowa, uzupełniająca, wtórna, lokalna. Jest bardzo istotna dla działalności miast. Jest skierowana do wewnątrz, ma więc charakter lokalny. Funkcja ta zaspokaja wewnętrzne potrzeby miasta. Są to dobra i usługi jakie miasto produkuje i świadczy na rzecz mieszkańców. Wyznacznikiem tej funkcji jest zatrudnienie w komunikacji wewnętrznej, wodociągach, kanalizacji, żłobkach, szkołach, przychodniach - lokalnej infrastrukturze. Funkcja ta decyduje o warunkach życia ludności w mieście. Jest wynikiem koncentracji ludności w mieście, nie stanowi bazy ekonomicznej miasta. Formy tej działalności nie stanowią racji istnienia miasta. egzogeniczne - inaczej funkcja zewnętrzna, miastotwórcza, bazowa, eksportowa, ponadlokalna, pierwotna. Im miasto ma lepiej rozwiniętą tę funkcję tym wyżej stoi w hierarchii osadniczej. Nastawiona jest na zewnątrz, ma charakter ponadlokalny. Jest podstawowym czynnikiem rozwoju miast, regionów, państw. Są to dobra i usługi, jakie miasto produkuje i świadczy na rzecz mieszkańców innych jednostek osadniczych(świata zewnętrznego). Zatrudnienie w infrastrukturze ponadlokalnej np.: Szpital, wojewoda. Funkcja egzogeniczna stanowi bazę ekonomiczną miasta. Funkcja egzogeniczna przez którą miasto połączone jest ze światem świadczy o jego otwartości, natomiast funkcja endogeniczna skierowana do wewnątrz świadczy o jego domknięciu. Stopień otwarcia uzależniony jest od wielkości obszaru i od liczby ludności. Im większa powierzchnia i większa liczba mieszkańców tym jest bardziej domknięty. Im mniejsza tym i im mniej ludzi tym bardziej otwarta. Funkcje miast (administracyjna, przemysłowa, uzdrowiskowa, obronna, transportowe, górnicze, handlowe) Teoria progowa rozwoju miast Pokazuje jakie są koszty rozwoju miast. Miasta w swoim rozwoju napotykają na pewne ograniczenia, które powodują pewne bariery, a te powodują pewne koszty. Ograniczenia te mogą mieć różny charakter i mogą to być bariery: przestrzenne (fizyczne) - miasto w swoim rozwoju bierze najpierw najlepsze tereny pod budownictwo, ale wraz z rozwojem miasto wchodzi na gorsze tereny (podmokłe, pagórkowate) - powoduje to koszty. strukturalne - miasta rozwijają się i wchodzą na tereny podmiejskie ilościowe (infrastrukturalne) - w pewnym momencie wyczerpują się możliwości rozwoju miasta przy obecnej infrastrukturze (kanalizacja, wyczerpują się zasoby wodne) funkcjonalne Teoria Waltera Christallera teoria ośrodków centralnych Przyjął, że elementarną formą porządku jest układ centralny. Ośrodkami centralnymi są te miasta, w których produkowane są dobra centralne i świadczone są usługi centralne. Dobra centralne podzielił na: dobra i usługi centralne niższego rzędu - dobra powszechne, elementarne, które są zaspokajane codziennie (pieczywo, nabiał, prasa, fryzjer, pralnia). Odległość gospodarcza i ekonomiczna (czas i koszty) nie może być duża(max 5 km i max 1h). Dobra te muszą być zaspokajane w ośrodkach niższego rzędu. dobra i usługi centralne wyższego rzędu - dobra, które nabywamy rzadziej - kino, teatr, szpital, meble. Dobra nabywane sporadycznie - samochód, wycieczki zagraniczne. Dobra wyższego stopnia nie mogą być dostępne wszędzie. Wraz ze wzrostem odległości jednostek osadniczych wzrasta dostępność dóbr wyższego rzędu. Każdy ośrodek centralny ma pewien ośrodek uzupełniający, tzw. obszar obsługiwany czyli rynek danego ośrodka. S |
|
||