3. PRZESTRZEŃ I JEJ STRUKTURA
3.1. Pojęcie i podziały przestrzeni
Dla geografii społeczno-ekonomicznej podstawowymi pojęciami są: przestrzeń lub czasoprzestrzeń (Kowalski 1977).
Geografów społeczno-ekonomicznych interesuje rzeczywista przestrzeń trójwymiarowa, w której mieszczą się różne formy działalności społecznej i ekonomicznej człowieka oraz ich uwarunkowania (Kuciński 2002).
W analizach geograficzno-ekonomicznych bierze się pod uwagę cztery zasadnicze typy lub klasy przestrzeni:
geodezyjna,
geograficzna
ekonomiczna (społeczno-ekonomiczna), która sama w sobie stanowi odrębną klasę przestrzeni,
geopolityczna.
3.1.1. Przestrzeń geodezyjna
Przestrzeń geodezyjna wynika z pomiarów wielkości i kształtu kuli ziemskiej. Jest to przestrzeń jednorodna (homogeniczna), nie uwzględniająca występujących w rzeczywistości silnych zróżnicowań jakościowych powierzchni Ziemi.
W analizach geograficzno-ekonomicznych przestrzeń geodezyjna znajduje zastosowanie jako wyjściowa kategoria myślowa do konstruowania teorii i modeli struktur przestrzennych.
Konstruując teorie przyjmuje się na ogół założenie, że przestrzeń geodezyjna jest jednorodna (homogeniczna) i izotropowa, tzn. że we wszystkich kierunkach wykazuje jednakowe właściwości. Założenie takie pozwala na oderwanie się od tysięcznych lokalnych specyfik i zróżnicowań, a tym samym warunkuje wszelkie refleksje teoretyczne na temat zjawisk społeczno-ekonomicznych w przestrzeni (Kuciński 2002).
3.1.2. Przestrzeń geograficzna
Przestrzeń geograficzna - rzeczywista, niejednorodna (heterogeniczna) powierzchnia Ziemi - jest zbiorem punktów (miejsc) o pewnych cechach, a jej części są podzbiorami miejsc o tym samym sposobie, określonego fizycznie, przyrodniczo, kulturowo i instytucjonalnie, zachowania się człowieka. Rzadko jednak zdarza się tak, aby wyodrębnione jednostki przestrzenne były rzeczywiście jednorodne.
Przestrzeń ta jest jakościowo zróżnicowana pod względem fizycznym, biologicznym i geochemicznym. Jest ona zawsze wytyczona, przez mniej lub bardziej wyraźne granice umowne lub fizyczne. Granice mogą mieć przebieg prostoliniowy (południki i równoleżniki), lub krzywoliniowy, gdy biegną wzdłuż elementów fizjograficznych, takich jak: rzeki, pasma górskie, wybrzeża morskie (Kuciński 2002).
Każdą przestrzeń geograficzną charakteryzuje określone:
położenie geograficzne,
cechy fizyczne (wzniesienie nad poziom morza, ukształtowanie poziome, ukształtowanie pionowe)
cechy przyrodnicze (warunki klimatyczne, warunki hydrologiczne, cechy genetyczne gleby, flora i fauna).
Cechy te tworzą kompleksy wzajemnie powiązanych komponentów określających warunki, w których człowiek żyje i pracuje. Wpływają one na zakres, charakter, natężenie i efektywność działalności człowieka (Kuciński 2002).
Niejednorodność przestrzeni geograficznej oraz zróżnicowanie przestrzeni ekonomicznej sprawiają, że ze względów poznawczych, a zwłaszcza dla potrzeb planowania przestrzennego, przestrzeń dzieli się na części o:
jednakowej strukturze komponentów (fizycznych, przyrodniczych, technicznych, społecznych lub ekonomicznych)
jednorodnej naturze procesów przyrodniczych, ekonomicznych lub społecznych (Kuciński 2002).
Chodzi zatem o znalezienie i wyodrębnienie (delimitację) możliwie niewielkich obszarów (jednostek przestrzennych - regionów) wyraźnie jednorodnych i wyraźnie odróżniających się od obszarów sąsiednich.
W rzeczywistości istnieją tylko bardzo małe obszary, które same w sobie stanowią naturalne jednostki przestrzenne charakteryzujące się:
jednorodną strukturą komponentów
i jednorodnością procesów fizycznych, chemicznych, biologicznych, społecznych i ekonomicznych.
Istnieją jednakże zespoły jednostek bardzo podobnych, które w obrębie danego zespołu różnią się między sobą mniej aniżeli w stosunku do jednostek znajdujących się poza tym zespołem. Istnienie i identyfikacja takich zespołów pozwala na dokonanie typologii i przeprowadzenie regionalizacji.
W odniesieniu do przestrzeni geograficznej jest to regionalizacja fizycznogeograficzna, która pozwala na podzielenie badanego obszaru, w zależności od potrzeb, na różnej wielkości jednostki. Podział ten ma zawsze układ hierarchiczny. Punktem wyjścia jest - homogeniczna względem podstawowej cechy diagnostycznej, lub zespołu cech diagnostycznych - jednostka elementarna, którą może być ekosystem (podstawowa jednostka funkcjonalna przyrody stanowiąca układ złożony z biocenozy i jej biotopu, w którym zachodzi obieg materii i przepływ energii).
Jednostki elementarne są taksonami I stopnia. Łącząc je w zespoły otrzymujemy jednostki taksonomiczne II stopnia, te zaś po zagregowaniu dają jednostki III stopnia, itd.
W podziale fizycznogeograficznym zaproponowanym przez J. Kondrackiego (1973-1978) dla Polski posłużono się systemem taksonomicznym, w którym jednostką elementarną jest mikroregion, dający po zgrupowaniu mezoregiony (których w Polsce jest około 300). Tworzą one struktury hierarchiczne, np. mezoregion wysp Uznam i Wolin należy do makroregionu Pobrzeża Zachodniopomorskiego znajdującego się w obrębie podprowincji Pobrzeży Południowobałtyckich, która należy od prowincji Niżu Środkowoeuropejskiego, będącego elementem podobszaru (strefy) Pozaalpejskiej Europy Zachodniej, należącego do obszaru Europy Zachodniej.
3.1.3. Przestrzeń ekonomiczna
Przestrzeń ekonomiczna - część przestrzeni geograficznej, na której człowiek żyje i prowadzi stale (ekumena), lub okresowo (subekumena) swą działalność produkcyjną, usługową, konsumpcyjną i społeczną.
W niektórych obszarach świata, przestrzeń geograficzna nie zamieszkała i nie wykorzystywana bezpośrednio przez człowieka - nosi nazwę anekumeny. Pośrednio ma ona jednak wpływ na działalność ekonomiczną i społeczną człowieka. Obszary niezamieszkałe odgrywają np. istotną rolę w kontaktach między poszczególnymi zamieszkałymi regionami Ziemi, nabierając tym samym znaczenia strategicznego. Istnienie takich obszarów rzutuje na warunki przyrodnicze w niektórych regionach świata, np. rozległy i praktycznie niewykorzystywany obszar Amazonii stanowi swego rodzaju „płuca Ziemi” i przyczynia się w istotny sposób do wyrównywania niedoboru tlenu w atmosferze ziemskiej (Kuciński 2002).
W granicach przestrzeni ekonomicznej rozmieszczone są wszystkie osiedla oraz wszelka działalność produkcyjna i nieprodukcyjna człowieka. Działalność ta może mieć różne formy przestrzenne:
punktową (np. zakłady przemysłowe),
liniową (np. transport)
powierzchniową (np. uprawy rolne) (Kuciński 2002).
Działalność punktowa może występować w formie wyizolowanej, tworzyć pewne zgrupowania punktów jednorodnych lub asocjacje różnorodnych rodzajów działalności człowieka.
Działalność liniowa - wykształcone układy sieciowe lub wiązki różnych rodzajów działalności liniowej, np. linia kolejowa i kilka linii przesyłowych równoległych do drogi bitej. Z przestrzennego punktu widzenia interesujące są tu dwa elementy:
sama linia (droga, szlak komunikacyjny, linia przesyłowa itp.)
jak również ruch odbywający się na tej linii (przemieszczanie ludzi lub towarów, przepływ informacji, przepływ energii, przepływ środków płatniczych itp.) (Kuciński 2002).
Działalność powierzchniowa charakteryzuje się na ogół zwartością występowania, choć może także przybierać formę nieciągłą i występować w postaci rozrzuconych wysp (enklaw).
Rozmieszczenie działalności człowieka w przestrzeni tworzy różne układy o określonej strukturze przestrzennej, ukształtowane historycznie i fizjograficznie oraz uwarunkowane przyrodniczo.
Struktura przestrzenna - realnie istniejące, rozmieszczone w pewien uporządkowany sposób, układy jednostek gospodarczych (produkcyjnych lub nieprodukcyjnych) lub społecznych wraz z różnorodnymi wzajemnymi powiązaniami ekonomiczno-przestrzennymi zachodzącymi w zbiorze jednostek tworzących te układy (Kuciński 2002).
Poszczególne układy przestrzeni ekonomicznej można pogrupować w sfery przestrzennego zagospodarowania i rozpatrywać przestrzeń ekonomiczną w kategoriach modelu cybernetycznego.
Zastosowanie takiego ujęcia umożliwia analizowanie powiązań między poszczególnymi sferami. Okazuje się, że największą liczbą powiązań aktywnych (przewaga liczby „wyjść” nad liczbą „wejść”) charakteryzują się kolejno:
rozmieszczenie majątku trwałego,
środowisko geograficzne
rozmieszczenie ludności.
Świadczy to o roli tych sfer w kształtowaniu i rozwoju przestrzeni ekonomicznej (Kuciński 2002).
Sfery zagospodarowania przestrzennego przenikają się nawzajem, tworząc skomplikowany układ lokalizacji i powiązań działalności ludzkiej zwany strukturą przestrzenną gospodarki narodowej.
Struktura ta bardzo często przybiera kształt:
pasmowo-węzłowy, przy czym
pasma - wiązki dróg i linii komunikacyjnych (infrastruktura techniczna),
węzły - większe skupiska ludności i działalności produkcyjnej oraz nieprodukcyjnej.
Niektóre z węzłów są bardzo duże (aglomeracje miejsko-przemysłowe różnego typu - monocentryczne, policentryczne).
Razem tworzą one układ powiązanych ze sobą i zmieniających się ogniw osadnictwa i gospodarki, pod wpływem rozwoju ekonomicznego (Kuciński 2002).
Wszystkie ogniwa gospodarki, większe i mniejsze, kooperują ze sobą, wymieniają produkty, ludzi i informacje, dlatego są połączone pasmami infrastruktury technicznej, w której najważniejsze są układy:
komunikacyjne,
energetyczne
oraz wymiany informacji.
Rozwijające się ogniwa zajmują coraz większe obszary, przy czym zazwyczaj uprzywilejowanymi kierunkami rozwojowymi są układy pasmowe, wzdłuż których rozszerza się osadnictwo.
Węzły czyli ogniwa, oraz pasma infrastruktury tworzą zasadniczy szkielet, który pozwala na śledzenie dynamiki gospodarki w przestrzeni.
Szkielet ten wypełniają powierzchnie, na których rozwija się gospodarka leśna, rybacka, turystyczna i inne elementy powierzchniowe o znacznych obszarach (Leszczycki 1972).
Stopień rozwoju przestrzeni ekonomicznej jest w konsekwencji niejednorodny, a występujące w procesie jej rozwoju tendencje do koncentracji i rozprzestrzeniania się sprawiają, że można wyróżnić w jej obrębie jakościowo różne strefy środowiska człowieka.
Obserwuje się stały wzrost koncentracji działalności ekonomicznej i społecznej człowieka na obszarach już intensywnie zagospodarowanych i jednocześnie postępujący proces rozszerzania się tych obszarów, jak również całej przestrzeni ekonomicznej.
Przebieg tego procesu jest zróżnicowany co do swej dynamiki i zależy od:
poziomu rozwoju gospodarczego,
tempa rozwoju gospodarki,
sposobu organizowania gospodarki,
uwarunkowań fizjograficznych i przyrodniczych (Kuciński 2002).
W następstwie działania powyższych czynników, przestrzeń ekonomiczna może mieć różny (w poszczególnych krajach lub obszarach) charakter (Kuciński 2002).
Pod względem cech charakterystycznych, można mieć do czynienia z przestrzenią ekonomiczną:
pierwotną lub wtórną (pochodną),
zamkniętą lub otwartą,
kompleksową lub selektywną,
w pełni zagospodarowaną lub nie w pełni zagospodarowaną,
ciągłą lub nieciągłą,
zwartą lub rozczłonkowaną,
zintegrowaną lub niezintegrowaną,
stabilną lub niestabilną,
jednorodną lub zróżnicowaną.
Ta dwubiegunowa ocena jakości przestrzeni odpowiada podziałowi świata na: „kraje silnie rozwinięte - kraje słabo rozwinięte” (Kuciński 2002).
W krajach dynamicznie rozwijających się gospodarczo przestrzeń ekonomiczna:
jest wynikiem procesów społeczno-ekonomicznych tam zachodzących,
służy zaspokojeniu potrzeb społeczeństwa tego kraju,
jest dostosowana do ogólnego poziomu rozwoju tych krajów.
W krajach wysoko rozwiniętych gospodarczo (stare cywilizacje), przestrzeń ekonomiczna jest na ogół zamknięta. Oznacza to, że większość podstawowych jednostek przestrzeni geograficznej została już zagospodarowana, a nowe ich zagospodarowanie wymaga przekształcenia istniejącego sposobu użytkowania i przystosowania go do nowych celów (Kuciński 2002).
W krajach słabo rozwiniętych gospodarczo - przestrzeń:
jest pochodną (wtórną) - funkcją procesów dokonujących się w krajach lub regionach wysoko uprzemysłowionych i dobrze gospodarczo rozwiniętych;
służy na ogół interesom tych regionów i niewiele ma wspólnego z potrzebami miejscowymi;
jest konsekwencją pochodnego charakteru przestrzeni ekonomicznej w krajach słabo rozwiniętych gospodarczo; życie gospodarcze koncentruje się w obszarach najłatwiej dostępnych, np. na wybrzeżach mórz, co sprawia, że przestrzeń ta jest jednocześnie peryferyjna i to zarówno w stosunku do własnego kraju, jak i ośrodka dominacji (Kuciński 2002).
Ponieważ ośrodków dominacji jest często kilka, należą one do różnych systemów ekonomicznych (znajdują się w różnych krajach) i realizują zupełnie różne cele; przestrzeń krajów (regionów) słabo rozwiniętych gospodarczo charakteryzuje się:
dużym zróżnicowaniem, a jednocześnie niestabilnością, gdyż cele których jest funkcją ulegają częstym zmianom, co utrudnia jej integrację;
znaczną otwartością i jej bezpośrednie wykorzystanie jest procesem swobodnej ekspansji;
zintegrowaniem, koncentracją tylko w okolicach wielkich miast i ośrodków przemysłowych, gdzie zarysowuje się dominacja interesów miejscowych (Kuciński 2002).
Niejednorodny poziom zagospodarowania przestrzeni i silne zróżnicowanie warunków ekonomiczno-społecznych sprawia, że podatność przestrzeni na nowe formy zagospodarowania jest - w tych krajach - selektywna. Tylko niektóre rodzaje działalności ekonomicznej mają szansę rozwoju i tylko w niektórych obszarach (Kuciński 2002).
Struktura przestrzeni ekonomicznej ma również charakter hierarchiczny.
Stosując metodę regionalizacji gospodarczej przestrzeń ekonomiczną można podzielić, uwzględniając wszystkie formy działalności społeczno-ekonomicznej człowieka, na regiony typu:
loco (lokalne),
mikro (mikroregiony),
submezo (submezoregiony),
mezo (mezoregiony zwane też regionami podstawowymi)
makro (makroregiony), przy czym najwyższym szczeblem hierarchicznym jest tu na ogół państwo składające się z kilku makroregionów, zaś najniższym jednostka elementarna będąca na ogół podstawowym modułem podziału administracyjnego (np. gmina) [Niekiedy stosuje się także podział przestrzeni na jednostki elementarne uzyskane poprzez nałożenie na dany obszar regularnej siatki kwadratów o boku 10 km2. Unikamy wówczas błędów wynikających z różnej wielkości jednostek przestrzennych rzędu podstawowego typu gmin] (Kuciński 2002).
Regiony ekonomiczne
pokrywają się często z granicami odpowiednich jednostek podziału administracyjnego kraju. Mogą one jednak mieć zupełnie inne uwarunkowane obiektywnie istniejącymi w przestrzeni strukturami, granice (Kuciński 2002).
W zależności od potrzeb planistycznych lub poznawczych można też dokonać podziału przestrzeni ekonomicznej na obszary występowania określonych form działalności gospodarczej człowieka, np. rejony uprawy winorośli lub hodowli owiec bądź też systemy rodzajowe, np. jednostki przestrzenne przemysłu (Fierla 1984).
3.1.4. Geomery
We współczesnej geografii ekonomicznej dąży się coraz częściej do integracji przestrzeni geograficznej i ekonomicznej, ponieważ istnieją silne związki między procesami rozwoju gospodarczego i kształtowaniem się struktur przestrzennych gospodarki i życia człowieka a warunkami geograficznymi.
W związku z tym podejmuje się próby zintegrowanego podziału przestrzeni geograficznej i ekonomicznej na geomery - zwarte jednostki charakteryzujące się jednoznaczną odmiennością i specyfiką cech przyrodniczych, ekonomicznych i społecznych (Kuciński 2002).
Koncepcja geomerów została zaproponowana przez szwajcarskich geografów H. Boescha (1962) i H. Carola (1963). Nawiązuje do klasycznej szkoły geografii niemieckiej związanej z takimi nazwiskami jak Humboldt i Hettner. Wskazują oni, że przedmiotem badań geografii ekonomicznej jest zarówno krajobraz naturalny, jak i kulturowy (antropogeniczny - stworzony przez człowieka). Proponują oni jednak, aby nieprecyzyjny termin „krajobraz” i „powłoka ziemska” zastąpić terminem „geosfera” i rozpatrywać wycinki tej geosfery przebiegające przez wszystkie występujące na danym obszarze sfery, a więc: litosferę, hydrosferę, atmosferę, biosferę, pedosferę oraz antroposferę.
Geomerami proponuje się nazwać wyodrębnione wycinki geosfery, charakteryzujące się zróżnicowaniem przestrzennej działalności społecznej i ekonomicznej człowieka z uwzględnieniem całokształtu jej uwarunkowań i następstw występujących w geosferze.
Geomerem może być zarówno:
kontynent,
jak i państwo,
a także region, miasto, gospodarstwo rolne.
Idea geomerów znalazła swe uściślenie i systematyzację w zyskującej sobie wielu zwolenników koncepcji geosystemów, jako podstawowych jednostek podziału przestrzeni ekonomicznej i geograficznej. Za geosystem uważa się region fizycznogeogeograficzny (na ogół skali mezo według cytowanej klasyfikacji J. Kondrackiego) wraz z istniejącą w nim działalnością ekonomiczną i społeczną człowieka oraz niezbędnym do tego zagospodarowaniem w sferze majątku trwałego (Kuciński 2002).
Wraz ze wzrostem poziomu rozwoju gospodarczego i stopnia ujednolicenia, przestrzeń staje się:
coraz bardziej podatna na przyjmowanie nowych form użytkowania, co nadaje jej walor kompleksowości.
bardziej ciągła, co wyraża się w:
- stopniowej eliminacji obszarów nie wykorzystywanych gospodarczo przez człowieka;
- w niwelowaniu silnego zróżnicowania poziomu i intensywności zagospodarowania poszczególnych jednostek przestrzennych, charakterystycznego dla krajów o niższym poziomie rozwoju gospodarczego (przestrzeń nieciągła) (Kuciński 2002).
Zmiany ciągłości przestrzeni nie mają jedynie charakteru progresywnego; niekiedy pojawiają się zjawiska degresywne, które są na ogół następstwem:
wyczerpywania się lokalnych zasobów,
zbyt wolnej zmiany struktury gospodarki na niektórych obszarach,
postępu technicznego, który stawia zupełnie inne, nowe, wymagania przestrzenne dla rozwoju gospodarczego, a w konsekwencji niektóre dobrze dotychczas rozwinięte tereny podupadają, podczas gdy inne zyskują na znaczeniu (Kuciński 2002).
3.1.5. Przestrzeń geopolityczna
Jest utożsamiana z mapą polityczną świata, która nieustannie się zmienia.
Wynika to z rozwoju cywilizacyjnego społeczeństw i ich politycznej organizacji.
3.2. Ład przestrzenny
Rozmieszczenie różnych form działalności gospodarczej i społecznej człowieka w przestrzeni nie jest przypadkowe i obojętne z punktu widzenia funkcjonowania gospodarki. Prawidłowo funkcjonująca gospodarka musi mieć organizację przestrzenną (rozmieszczenie elementów gospodarczych, technicznych i społecznych w przestrzeni, ich wzajemnych powiązań i zależności oraz relacji ze środowiskiem przyrodniczym) odpowiednią dla osiągniętego poziomu rozwoju i realizowanych celów.
Oznacza to konieczność zachowania ładu przestrzennego rozumianego jako kształtowanie struktur przestrzennych gospodarki pozwalające na:
zrealizowanie celów gospodarowania, przy danych środkach,
zapewnienie wzrostu gospodarczego danej struktury i całego przestrzennego systemu społeczno-ekonomicznego, w którym ta struktura tkwi,
wyeliminowanie konfliktów przestrzennych, społecznych i ekologicznych (Kuciński 2002).
Struktury przestrzenne gospodarki, na każdym szczeblu taksonomicznym przestrzennego systemu społeczno-ekonomicznego, powinny cechować się:
logiką przestrzenną - funkcjonalnością w rozmieszczeniu elementów gospodarczych i społecznych w przestrzeni;
przestrzenną czytelnością - jasnością układu oraz właściwość wywoływania wyraźnych obrazów przestrzennych w świadomości podmiotów gospodarczych działających w przestrzeni;
walorami środowiska przyrodniczego - zdolnością do: utrzymywania równowagi wewnętrznej; regenerowania się; zaspokajania odradzających się potrzeb ludzkich; możliwie niskiego stopnia antropogenizacji;
optymalizacją ruchów (przemieszczeń) osób, towarów, środków pieniężnych i informacji w przestrzeni;
pięknem otoczenia wynikającym z istnienia i zachowania pozytywnych, oddziaływujących na człowieka form przestrzennych (naturalnych, przekształconych i sztucznych) oraz proporcji między nimi i ich lokalizacji względnej;
racjonalnym współczynnikiem ekologicznym - dostosowaniem struktur przestrzennych gospodarki do struktur zachowań przestrzennych człowieka jako jednostki i jako mniej lub bardziej zorganizowanych grup społecznych;
optymalną, sprzyjającą rozwojowi, relacją między centrum a obszarami peryferyjnymi (Kuciński 2002).
Zachowanie ładu przestrzennego jest ważne:
ze względów ogólnogospodarczych,
ze względu na cele i potrzeby gospodarki na różnych szczeblach agregacji i zarządzania,
dla poszczególnych przedsiębiorstw, ponieważ jest ono warunkiem istnienia korzyści zewnętrznych i możliwości ich zdyskontowania oraz gwarantem właściwych warunków lokalizacyjnych (Kuciński 2002).
Brak ładu przestrzennego prowadzi do pojawiania się konfliktów przestrzennych. Rodzą się one na tle rosnącej złożoności struktur przestrzennych gospodarki i społeczeństwa, a przede wszystkim ograniczoności zasobów środowiska geograficznego, a zwłaszcza samej przestrzeni geograficznej.
Przejawem tych kolizji (konfliktów) mogą być:
konkurencja o miejsca lokalizacji,
nadmierne i bezładne zagospodarowywanie przestrzeni,
nieefektywne jej wykorzystywanie,
blokowanie realizacji różnych zadań ekonomicznych i społecznych właściwych poszczególnym obiektom zlokalizowanym w konkretnych miejscach,
dewastowanie przestrzeni i zasobów środowiska geograficznego (Kuciński 2002).
Kolizje te mogą wynikać z:
niefrasobliwego kształtowania przestrzeni,
ujawniających się w przestrzeni sprzeczności między racjami makroekonomicznymi, regionalnymi i lokalnymi
wdrażania postępu technicznego i organizacyjnego,
zachwiania równowagi między realizowanymi na danym obszarze celami ekonomicznymi, społecznymi i ekologicznymi,
samej struktury gospodarki występującej na danym obszarze,
niedogodnego współwystępowania (koincydencji) różnych funkcji, graniczenia ze sobą wykluczających się form użytkowania przestrzeni lub niewłaściwej lokalizacji jakiegoś obiektu (Kuciński 2002).
Problem kolizji pojawia się zwłaszcza wówczas, gdy:
następuje obniżenie odporności środowiska geograficznego, szczególnie zaś jego elementów przyrodniczych, w wyniku wieloletniej intensywnej działalności człowieka
zagrożenia środowiska są związane z jego coraz intensywniejszym i wielokierunkowym użytkowaniem,
obniża się jego zdolność do zaspokajania potrzeb społecznych,
w środowisku geograficznym zaczynają dominować silnie zantropogenizowane układy wtórne niezdolne do samodzielnego funkcjonowania i regeneracji, zwłaszcza wówczas, gdy lokalizacja danej działalności, uzasadniona z punktu widzenia pewnych elementów przestrzeni, naraża inne na zniszczenie lub obniża ich jakość i przydatność dla człowieka; dodatkową komplikację stanowi uzasadniona często ekonomicznie i (lub) technologicznie konieczność rozwijania w danym miejscu rodzajów działalności komplementarnych w stosunku do już istniejących, które są równie niebezpieczne dla przestrzeni geograficznej, jak działalność już istniejąca (Kuciński 2002).
Przyczyny pojawiania się kolizji przestrzennych istnieją zawsze i tworzą mniej lub bardziej groźne, łatwiej lub trudniej rozwiązywalne napięcia i konflikty w funkcjonowaniu gospodarki człowieka w przestrzeni.
Kolizje te nasilają się jednak gdy:
wzrasta poziom rozwoju gospodarczego
w rozwoju gospodarczym doszło do zakłócenia ładu przestrzennego.
Wiąże się to z działaniem procesów kumulacyjnych, które sprawiają, że po przekroczeniu pewnego poziomu nasycenia przestrzeni różnorodnymi formami życia społecznego i gospodarczego, niedostrzegane lub bagatelizowane dotychczas kolizje urastają do rangi barier rozwojowych.
Kolizjom sprzyja także zmiana charakteru przestrzeni, która staje się coraz bardziej spójna funkcjonalnie, otwarta, skomplikowana technicznie, technologicznie i organizacyjnie, a zachodzące w niej procesy ekonomiczne i społeczne stają się coraz intensywniejsze w sensie liczebności, nasycenia oraz szybkości (Kuciński 2002).
Geografia społeczno-ekonomiczna - Wyższa Szkoła Ekonomii i Innowacji
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
16