Racjonalne planowanie posiłków dla młodzieży licealnej (założenia i zalecenia)
ZBIGNIEW JASICA
4 ROK
TZIZCZ STUDIA NIESTACJONARNE
Prawidłowe żywienie jest jednym z najważniejszych czynników środowiskowych warunkujących dobry stan zdrowia dziecka, jego zdolność uczenia się aktywność ruchową psychiczną oraz zachowania emocjonalne
Przez prawidłowe żywienie należy rozumieć dostarczenie dziecku w codziennych posiłkach odpowiedniej ilości energii, składników pokarmowych i regulujących oraz prawidłowe rozłożenie posiłków w ciągu dnia.
Populacja dzieci i młodzieży stanowi blisko 20% społeczeństwa w Polsce. Jest to grupa ludności najbardziej narażona na skutki nieprawidłowego żywienia. Szczególnie silnie ujawniają się niekorzystne zmiany w rozwoju somatycznym, spowodowane niedoborem lub wadliwie zbilansowanym żywieniem. Najnowsze badania wykazują niezbicie ścisły związek między stanem odżywiania dziecka a jego kondycją fizyczną i psychiczną w szkole. Zbyt długie przerwy pomiędzy posiłkami powodują uczucie głodu, które:
obniża zdolność do koncentracji uwagi,
ogranicza aktywność,
pogarsza nastrój i samopoczucie.
Głód i niedobór płynów zwiększają drażliwość uczniów, sprzyjając często powstawaniu konfliktów z rówieśnikami i nauczycielami. Uczniowie niespożywający regularnie posiłków, częściej niż inni odczuwają osłabienie skarżą się na bóle głowy i inne niedyspozycje, zwykle wykazują gorsze wyniki w nauce i w sprawdzianach sprawności fizycznej.
Badania nad samooceną stanu zdrowia dzieci w wieku szkolnym od10do 19 r. życia, wykazały, że około 3% badanych ocenia swoje zdrowie jako złe lub bardzo złe, około 13% jako słabe; około 66% jako dobre i tylko 23% jako bardzo dobre.
Wynika z nich, że ponad 600 tysięcy dziewcząt i chłopców w wieku od 10 do19 lat ocenia swój stan zdrowia jako słaby lub zły.
Pobyt większości uczniów poza domem, w szkole lub w drodze do szkoły wynosi ok.6-8 godzin, a u uczniów dojeżdżających nawet 8-12 godzin. Bardzo ważne jest zapewnienie w tym czasie przynajmniej jednego racjonalnego posiłku.
Problematyka żywienia dzieci i młodzieży w wieku szkolnym była przedmiotem badań przeprowadzonych przez p. dr Annę Kołłajtis -Dołowy z Zakładu Podstaw Żywienia Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie.
Najczęściej popełniane błędy żywieniowe polskiego społeczeństwa, w tym również te dotyczące żywienia dzieci i młodzieży wyszczególnione są w Narodowym Programie Zdrowia na lata 1996-2005 opracowanym pod kierunkiem Ministerstwa Zdrowia i Opieki i Społecznej.
Z powyższego programu oraz w/w badań wynika, że najczęściej popełniane błędy żywieniowe to:
nadmierne spożywanie tłuszczów, zwłaszcza zwierzęcych,
zbyt małe spożycie ryb
nadmiar soli kuchennej w pożywieniu ( 15g. zamiast 5-6g. dziennie),
zbyt niskie spożycie mleka i jego przetworów,
-- | | -- warzyw i owoców,
-- | | -- ciemnego pieczywa,
za mała liczba posiłków spożywanych w ciągu dnia, w tym nie spożywanie I śniadania - szczególnie groźne dla zdrowia dzieci i młodzieży,
częste nie karmienie niemowląt piersią zwłaszcza w pierwszych 6 miesiącach życia.
Większość badanych dzieci w wieku szkolnym spożywa 3 lub 4 posiłki dziennie. Najczęściej jedzą I śniadania, obiady i kolacje. Opuszczają zwykle II śniadania i podwieczorki, piją za mało mleka lub spożywają je zbyt rzadko. Mały jest udział w pożywieniu ziemniaków i roślin strączkowych oraz produktów zbożowych pochodzących z grubego przemiału. U dzieci mieszkających w miastach notuje się nadmierne spożywanie tłuszczów, mięsa i przetworów mięsnych oraz cukru i słodyczy; chłopcy starsi spożywają za dużo jaj i masła ( prawdopodobnie wynika to z naśladownictwa mężczyzn dorosłych, którzy preferują te produkty).
Konsekwencją tego jest spożywanie nadmiernej ilości energii a także żelaza i fosforu (mięso, wędliny, jaja. Jednocześnie notowano niedobory witamin A, C, E, kwasu foliowego, wapnia i magnezu, a u niektórych dzieci również białka.
Spory odsetek dzieci na wsi miał wzrost i masę ciała poniżej przyjętych norm dla wieku natomiast, aż u 25% dzieci ( zwłaszcza miejskich) stwierdzono tendencje do otyłości. Niepokojącym doniesieniem jest stwierdzenie u około 25% badanych dzieci znacznie podwyższonego poziomu cholesterolu.
Często popełnianym błędem było nieregularne spożywanie lub nie spożywanie w ogóle kolacji. Notowano również kolacje zbyt obfite lub spożywane tuż przed snem.
Rozpowszechnionym zjawiskiem jest dojadanie - o tyle niebezpieczne, że przekąskami są przeważnie mało wartościowe i jednocześnie wysoko kaloryczne produkty takie, jak: chipsy, chrupki, frytki, pizza, zapiekanki, ciastka i słodycze. Większość badanej młodzieży (90%) potwierdziła „dojadanie”, aż 85% z nich stwierdziła u siebie wzrost masy ciała.
Młodzież ta preferuje również najmniej pożądaną (ze względu na promiażdżycowe działanie) technikę kulinarną, jaką jest smażenie.
30% badanej młodzieży przyznało, że stosowało diety specjalne, w tym aż 2/3 diety odchudzające. Problem ten dotyczy w większości dziewcząt 14-15letnich i starszych, które pokrywały 75% lub mniej dziennego zapotrzebowania na energię i pozostałe składniki pokarmowe. Jest to wynik przesadnej i nierozsądnej dbałości o „linię” i szczupłą sylwetkę.
Stanowi to problem o tyle poważny, że stosowanym dietom na ogół nie towarzyszy wiedza na temat zasad racjonalnego żywienia.
Zjawiskiem bardzo niekorzystnym jest malejąca liczba szkół organizujących dożywianie. Jest to szczególnie niepokojące, że nie maleje, lecz wzrasta liczba dzieci i młodzieży przychodzącej do szkoły na czczo i niespożywających potem żadnego posiłku.
Pełny obiad w szkole jadło tylko 15% uczniów miejskich i zaledwie nieco ponad 5% dzieci wiejskich. Badane posiłki szkolne były na ogół znacznie niższe od norm, zarówno w odniesieniu do energii jak i białka, witamin A,C,B2 oraz składników mineralnych—żelaza i wapnia.
Główne wytyczne do realizacji żywienia dzieci i młodzieży w wieku szkolnym
Zgodnie z zasadami racjonalnego żywienia, posiłki dla dzieci i młodzieży powinny być urozmaicone, niezbyt obfite, o wysokiej wartości odżywczej, podawane regularnie i atrakcyjne pod względem organoleptycznym. Ważna jest również estetyka podawania posiłków oraz komfort psychiczny przy ich spożywaniu.
Potrzeby żywieniowe dzieci i młodzieży w wieku szkolnym nie są jednoznacznie określone. Zapotrzebowanie na energię i składniki pokarmowe zależą od rozwoju osobniczego i tempa wzrastania. Przyrosty wysokości ciała są w dużej mierze odbiciem pokrycia tego zapotrzebowania.
Przy planowaniu żywienia dla tej grupy wiekowej należy brać pod uwagę tzw. „młodzieńczy skok wzrostowy”.
U dziewcząt „skok wzrostowy” obserwuje się między 10 - 12 rokiem życia, u chłopców około 12- 14 roku życia. U dziewcząt największy przyrost wysokości i wagi ciała obserwuje się około 1 roku przed pierwszą miesiączką. Przyrost wagi ciała trwa u nich do około 20 roku życia. Przyrost wysokości między 7, a 10 rokiem życia wynosi około 5cm/rok, gwałtownie wzrasta na początku okresu młodzieńczego tj. między 10 -12 roku życia.
Stopniowy wzrost wysokości ciała obserwuje się u dziewcząt jeszcze do około 17 roku życia.
U chłopców przyrost wysokości ciała w okresie 7 - 12 lat, wynosi podobnie jak u dziewcząt około 5cm/rok, gwałtowny skok wysokości obserwuje się zwykle dwa lata później, tj. między 12 - 14 rokiem życia, dalsze, stopniowe przyrosty wysokości notuje się u nich do 18 - 19 roku życia.
Zarówno u dziewcząt jak i u chłopców, w omawianym okresie życia najbardziej wzrasta waga ciała i może ona ulec podwojeniu. Daje to wyobrażenie o zapotrzebowaniu na energię i składniki pokarmowe, oraz o negatywnych skutkach niedoboru lub niewłaściwych proporcji, czyli głodu ilościowego lub jakościowego.
Minimalne zapotrzebowanie w okresie rozwoju nie jest znane. Nie prowadzono takich badań ze względów humanitarnych. Zalecenia żywieniowe wynikają z obserwacji codziennego spożycia przez dzieci i młodzież zdrową i prawidłowo rozwijającą się.
Maksymalne zapotrzebowanie na energię i składniki pokarmowe odpowiada maksymalnym przyrostom wzrostu i wagi ciała. Należy pamiętać, że zwiększone zapotrzebowanie na pożywienie jest związanie przede wszystkim z wiekiem b i o l o g i c z n y m, i koniecznie uwzględniać je w planowaniu żywienia dzieci i młodzieży.
Tak, więc kilkoro dziewcząt lub chłopców - równolatków, może mieć zupełnie różne potrzeby pokarmowe, ponieważ każde z nich może, - mimo równego wieku kalendarzowego,- mieć zupełnie inny wiek biologiczny.
Prawidłowe żywienie dzieci i młodzieży w wieku szkolnym sprowadza się do dwóch podstawowych zagadnień:
1) pokrycia zapotrzebowania rosnącego organizmu na energię i składniki pokarmowe z uwzględnieniem nasilonego tempa wzrostu na początku okresu szkolnego (7 -12 lat) oraz indywidualnego tempa rozwoju w okresie pokwitania.
2) właściwego rozłożenia poszczególnych posiłków w ciągu dnia, w tym uwzględnienia problemu dożywiania w szkołach.
Zalecenia w zakresie pokrycia potrzeb energetycznych
Dziewczęta w wieku 10 - 12 lat powinny otrzymywać 51 - 60 kcal/kg m.c., Starsze w wieku 13 - 16 lat 42 - 47 kcal/kg m.c. (Ogółem 2100 - 2300 kcal).
Chłopcy w wieku 10 - 12 lat, przy podobnej masie ciała jak dziewczęta - 35 - 42 kg wymagają wyższej podaży energii i wynosi ona 62 - 71 kcal/kg m.c., co stanowi razem około 2500 - 2600 kcal.
Chłopcy starsi w wieku 13 - 16lat wymagają podaży energii około 51 - 57 kcal/kg m.c., co przy masie ciała w granicach 47 - 59 kg stanowi od 2700 do 3000 kcal na dobę.
Dziewczęta dorastające w wieku 16 - 20 lat potrzebują około 2700 kcal/dobę, chłopcy w tym samym wieku 3700 kcal.
Istnieją duże różnice osobnicze dotyczące zapotrzebowania energetycznego, nie zawsze dające wytłumaczyć się różną aktywnością fizyczną. Trzeba o tych różnicach pamiętać przy planowaniu posiłków i dopasowywać podaż energii do potrzeb ujawnianych przez dziecko, przy równoczesnej kontroli masy ciała. /
Tabela nr.1 /
Grupy ludności |
Energia |
Białko |
Tłuszcze |
Węglowodany |
|
|
kcal |
ogółem (g) |
w tym zwierzęce (g) |
ogółem (g) |
ogółem (g) |
Dzieci 7 - 9 lat Chłopcy 10 - 12 lat 13 - 15 lat 16 - 20 lat Dziewczęta 10 -12 lat 13 - 15 lat 16 - 20 lat |
2600 3000 - 3300 3200 - 3700 2300 2600 - 2800 2500 - 2700 |
75 95 100 75 85 80 |
40 50 50 40 45 45 |
90 105 - 115 110 - 125 80 85 - 90 85 - 90 |
370 450 - 455 450 - 545 320 365 - 400 355 - 390 |
Zalecenia dotyczące spożycia białka
Białko stanowi około 18 - 19% masy ciała dorastającego człowieka. Przyrost białka jest mniej więcej stały między 6, a 10 rokiem życia; znacznie wzrasta w okresie dojrzewania, zarówno w wyniku przyrastania ilości tkanek jak i tworzenia się charakterystycznych cech osobniczych związanych z płcią.
Między 10, a 17 rokiem życia Światowa Organizacja Zdrowia zaleca podaż białka nieco poniżej 1g/kg m.c.: - Dla 10 latków około 0,82g/kg m.c
- dla 17 latków około 0,61g/kg m.c.
Biorąc pod uwagę znaczną różnicę masy ciała (często podwojoną u młodzieży starszej), ogólna ilość białka podawanego w ciągu doby powinna wynosić: - około 70g dla dziecka 10 letniego - około 75 - 90g dla młodzieży 13-15 letniej. - około 100g dla chłopca 16-19 letniego.
Nieco niższe zapotrzebowanie wykazują dziewczęta. Zawsze należy pamiętać, że musi to być białko o wysokiej wartości biologicznej. Około 2/3, a nie mniej niż ½ dziennej podaży powinno stanowić białko pochodzenia zwierzęcego ( mleko, mięso, ryby, jaja, sery).
Zalecenia dotyczące podaży składników mineralnych i witamin
Witaminy i składniki mineralne to składniki odżywcze, co do podaży, których nie ma dokładnych wyliczeń. Przy obliczaniu zapotrzebowania bierze się pod uwagę potrzeby minimalne, czyli najmniejszą ilość danego składnika dostarczonego z, zewnątrz, która zapobiega klinicznym objawom niedoboru. Ze względów etycznych nie prowadzono takich badań na populacji dzieci i młodzieży. Zalecenia fizjologicznego spożycia tych składników pochodzą z danych uzyskanych w okresie niemowlęcym u niemowląt karmionych piersią oraz od dorosłych wolontariuszy poddanych badaniom w tym zakresie.
Nieco lepiej poznane są potrzeby dotyczące podaży wapnia,fosforu, magnezu oraz żelaza, cynku i jodu.
Szczegółowe zalecenia podaży poszczególnych witamin i składników mineralnych obrazują tabele nr 2 i nr 3
Zapotrzebowanie na składniki mineralne dla dzieci i młodzieży w wieku szkolnym
/Tabela nr 2/
Grupy ludności |
Składniki mineralne |
|||||
|
Wapń (g) |
Fosfor (g) |
Magnez (mg) |
Żelazo (mg) |
Cynk (mg) |
Jod (mg) |
Dzieci 7 - 9 Chłopcy 10 - 12 13 - 15 16 - 20 Dziewczęta 10 - 12 13 - 15 16 - 20 |
0,8 1,0 1,0 0,8 1,0 1,0 |
1,0 1,2 1,2 1,0 1,2 1,2 |
300 400 400 300 400 400 |
12 15 15 12 15 15 |
15 15 15 15 15 15 |
150 150 150 150 150 150 |
Zapotrzebowanie na witaminy dla dzieci i młodzieży w wieku szkolnym
/Tabela nr 3/
Grupy ludności |
W i t a m i n y |
|||||||||
|
A równoważnik retinolu (μg) |
D (μg) |
E równoważnik tokoferolu (mg) |
C (mg) |
B1 (mg) |
B2 (mg) |
Niacyna (PP)w równoważnikach niacyny (mg) |
B6 (mg) |
Folacyna (mg) |
B12 (μg) |
Dzieci 7 - 9 Chłopcy 10 - 12 13 - 15 16 - 20 Dziewczęta 10 - 12 13 - 15 16 - 20 |
1000 1000 1000 800 800 800 |
10 7,5 7,5 10 7,5 7,5 |
8 10 10 8 8 8 |
50 60 60 50 60 60 |
1,3 1,5 1,6 1,2 1,4 1,4 |
1,6 2,0 2,1 1,4 1,8 1,7 |
17 20 21 15 17 17 |
1,7 1,8 2,0 1,7 1,8 2,0 |
0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 |
3,0 3,0 3,0 3,0 3,0 3,0 |
Racje pokarmowe
Zalecane dzienne racje pokarmowe dla dzieci i młodzieży (wg norm IŻŻ).
Poziom ekonomiczny C - racje o średnio wysokim koszcie, zawierające duży margines bezpieczeństwa, w pełni pokrywające zapotrzebowanie organizmu na energię i składniki odżywcze.
/Tabela nr 4 /
Grupa produktów spożywczych |
dzieci 7-9 lat |
dziewczęta |
chłopcy |
||||
|
|
10-12 lat |
13-15 lat |
16-20 lat |
10-12 lat |
13-15 lat |
16-20 lat |
Produkty zbożowe (g) |
240 |
270 300 290 |
320 360 380 |
||||
Mleko i produkty mleczne (g) |
1050 |
1050 1100 1100 |
1050 1150 1150 |
||||
Jaja (szt.) |
¾ |
¾ ¾ ¾ |
¾ ¾ ¾ |
||||
Mięso, wędliny, ryby (g) |
85 |
110 170 165 |
|
||||
Masło i śmietana (g) |
35 |
35 35 30 |
35 40 45 |
||||
Inne tłuszcze (g) |
15 |
18 15 15 |
25 25 25 |
||||
Ziemniaki (g) |
300 |
300 350 350 |
400 450 500 |
||||
Warzywa i owoce obfite w witaminę C |
|
|
|
||||
Warzywa i owoce obfitujące w karoten |
|
|
|
||||
Inne warzywa i owoce (g) |
|
|
|
||||
Strączkowe suche (g) |
5 |
5 7 7 |
5 10 12 |
||||
Cukier i słodycze (g) |
45 |
50 60 60 |
55 65 75 |
||||
Planowanie posiłków dla dzieci i młodzieży w wieku szkolnym
Rozkład posiłków w ciągu dnia
Dzieciom i młodzieży zaleca się podawanie, co najmniej 4, a najlepiej 5 posiłków ciągu dnia. Podaż 3 posiłków powoduje zbyt długie przerwy, a za tym idące niedobory energii, zwłaszcza przy ruchliwym, aktywnym trybie życia.
Liczbę posiłków i rozkład dostarczanej z nich energii przedstawia poniższa tabela:
/Tabela nr 5 /
|
Liczba posiłków w ciągu dnia |
|
|
4 % energii |
5 % energii |
I śniadanie |
15 - 25 |
20 - 25 |
II śniadanie |
15 - 20 |
5 - 10 |
obiad |
30 - 35 |
30 - 35 |
podwieczorek |
- |
5 - 10 |
kolacja |
ok. 20 |
ok. 20 |
Planując posiłki dla dzieci i młodzieży należy uwzględnić ich aktualny stopień rozwoju fizycznego i aktywność ruchową.
Posiłki powinny dostarczać wszystkich składników pokarmowych w tym pełnowartościowego białka i odpowiednią ilość energii.
Więcej produktów energetycznych należy podawać dzieciom spędzającym czas w sposób aktywny (ruch na świeżym powietrzu, gra w piłkę, bieganie), nieco mniej spędzającym dużo czasu przed telewizorem czy komputerem.
Bardzo ważne jest prawidłowe rozłożenie poszczególnych posiłków oraz odpowiedni dobór produktów. Każdy posiłek powinien zawierać zarówno produkty e n e r g e t y c z ne (poza pieczywem należy uwzględniać także kasze i makarony), b i a ł k o w e ( w tym białko pełnowartościowe pochodzące z produktów mlecznych, mięsnych, jaja, ryby), oraz warzywa i owoce będące głównym źródłem witamin i składników mineralnych.
. Zalecenia dotyczące planowania poszczególnych posiłków.
I ś n i a d a n i e - jest to pierwszy posiłek, jaki dziecko spożywa po długiej przerwie nocnej i jednocześnie przed rozpoczęciem największego natężenia zajęć fizycznych i umysłowych.
Pierwszy posiłek powinien dostarczać około ¼ całodobowej ilości energii i w odpowiednich proporcjach pozostałych składników pokarmowych.
Pierwsze śniadanie powinno składać się z zupy mlecznej (lub produktu mlecznego), pieczywa mieszanego z masłem, serem, wędliną lub jajkiem.
Powinno zawierać również surowe warzywa i owoce, lub dżem czy marmoladę.
Błędny jest pogląd, że wystarczy spożycie tylko zupy mlecznej, - jeśli dziecko zjada ją codziennie, staje się posiłkiem nieatrakcyjnym, pogarszającym łaknienie. Źle zestawiane i zbyt małokaloryczne I śniadanie jest często popełnianym błędem w żywieniu dzieci i młodzieży. Niedopuszczalna jest sytuacja, gdy dziecko wychodzi z domu do szkoły bez spożycia I śniadania.
Jeśli dziecko przebywające dłuższy czas w szkole nie zjada II śniadania i obiadu, zwykle nie ma już możliwości pokrycia w pełni potrzeb pokarmowych.
O b i a d - tradycyjnie traktowany jako główny, najobfitszy posiłek w ciągu dnia. Powinien być posiłkiem gotowanym, składającym się z różnych produktów spożywczych, zestawiony zwykle z dwóch dań. Jeśli zasadnicze dania nie pokrywają około 30 -35%, powinny być uzupełnione deserem „na słodko” z produktów zbożowych np., ryż z jabłkiem, kasza z sokiem owocowym.
Prawidłowo zestawiony obiad zawiera:
a )produkty dostarczające białka o wysokiej wartości biologicznej, (np. mięso, ryby, jaja, mleko, sery),
b) ziemniaki lub produkty pochodzenia zbożowego, (np. kasze, makarony),
warzywa i owoce w postaci gotowanej oraz surowej (surówki).
Obiady w szkole.
Dzieci i młodzież przebywające w szkole 6 - 8 godzin, a dojeżdżające czasem 10 godzin, powinny zjeść w tym czasie obiad. Niestety w ostatnich latach znacznie zmalała i nadal maleje liczba szkół organizujących dożywianie.
Idea organizowania posiłków w szkole jest propagowana i wspomagana przez Instytut Żywności i Żywienia, Państwowy Zakład Higieny, Ministerstwo Edukacji Narodowej, Instytut Matki i Dziecka, Polski Komitet UNICEF i Towarzystwo Przyjaciół Dzieci.
Badania przeprowadzone przez Zakład Podstaw Żywienia SGGW potwierdziły, że w latach 1996 - 97, pełny obiad jadło 15% uczniów w szkołach miejskich i zaledwie 5% w szkołach na wsi. , Przy czym były to posiłki na ogół niepokrywające zapotrzebowania na energię, białko i uboższe w witaminy i wapń.
Instytut Żywności i Żywienia wydał specjalną broszurę „Obiady szkolne” - zalecenia, jadłospisy i receptury dla żywienia zbiorowego dzieci i młodzieży w placówkach oświatowo - wychowawczych. Publikacja ta, rozpowszechniana w szkołach, zawiera główne wytyczne dla żywienia dzieci i młodzieży oraz wskazuje receptury obiadów jedno -, dwu - lub trzydaniowych, które można sporządzać nawet wówczas, gdy szkoła dysponuje bardzo skromnym zapleczem stołówkowo - kuchennym.
Co ważne, są to posiłki zbilansowane pod względem energetycznym i odżywczym, urozmaicone smakowo, a przede wszystkim o niewielkim koszcie.
(kalkulacja kosztów wg cen rynkowych 1998/99 - ceny obiadów 2 lub 3 daniowych: zupa, II danie + surówka + kompot, mieściły się w granicach 1,80 - 3,00 zł).
P o d w i e c z o r e k - powinien dostarczać 5 - 10% całodobowej energii.
Jest to posiłek dość często trudny do zrealizowania, zwłaszcza, gdy dziecko późno zjada obiad. Wystarczy wówczas owoce, napój mleczny lub mleczno - owocowy. Jeśli dziecko zjada obiad wcześnie - podwieczorek może być posiłkiem podobnym do II śniadania. Podawania podwieczorków należy przestrzegać głównie w żywieniu dzieci młodszych.
K o l a c j a - powinna być spożywana około 3 - 4 godziny po obiedzie i co najmniej 1 - 2 godziny przed snem. Powinien to być również posiłek pełnowartościowy, lekkostrawny i niezbyt obfity. Może to być zupa mleczna z kaszą lub kluskami, pieczywo mieszane z wędliną lub chudym mięsem, sery, sałatki jarzynowe, owoce.
Wartość odżywcza przykładowego II śniadania zjedzonego w szkole w zestawieniu z zapotrzebowaniem dziewcząt 16 - 20 letnich.
Skład posiłku: 1 szklanka mleka - 200 g
1 łyżeczka cukru - 10 g
1 bułka kajzerka - 50 g
masło - 10 g
ser żółty - 20 g
jabłko - 100 g
|
|
zapotrzebowania |
Energia (kcal) |
441 |
18 |
Białko ogółem (g) |
15,2 |
19 |
Tłuszcze (g) |
18,6 |
22 |
Węglowodany (g) |
57,0 |
16 |
Wapń (g) |
0,41 |
41 |
Fosfor (g) |
0,3 |
25 |
Żelazo (g) |
1,2 |
8 |
Witamina A (µg) |
180 |
23 |
Witamina B1 (mg) |
0,16 |
11 |
Witamina B2 (mg) |
0,43 |
25 |
Witamina C (mg) |
9,7 |
16 |
W szkole często obserwuje się obniżoną zdolność koncentracji, „przysypianie”,rozdrażnienie, bóle głowy i brzucha oraz inne dolegliwości, których przyczyną
- było najczęściej nie zjedzenie śniadania przed wyjściem z domu, a wielokrotnie,w tych samych przypadkach, również nie zabranie do szkoły żadnego posiłku i napoju, nawet w sytuacji, gdy czas od wyjścia z domu do powrotu przekraczał 10 godzin.
Dzieci w wieku 10-17 lat „wyposażane” są do szkoły na zajęcia(drugie śniadanie) trwające zwykle 10- 12 godzin przede wszystkim w: słodycze, napoje gazowane typu „Coca-Cola”, „Pepsi -Cola”,chipsy, czekolady, rzadziej owoce. W grupie liczącej średnio 100- 120 osób, zaledwie kilka lub kilkanaście osób ma przygotowane kanapki, a jeszcze mniej te kanapki zjada. Skutki takiego „zaopatrzenia” są na ogół widoczne już po 2 - 3 godzinach.
Przeprowadzone badania modelu żywienia dzieci i młodzieży - w oparciu o badania Zakładu Podstaw Żywienia SGGW.
Niepokojące są informacje, że 15 % badanych uczniów zjada w ciągu dnia tylko 2 posiłki /lub mniej/, aż 12% nie zjada w ogóle I śniadania, a 26% zjada je sporadycznie. Mniej niż połowa badanych /zaledwie 38%/ zabiera i zjada II śniadanie, 10% zabiera je sporadycznie i aż 17% nigdy nie zabiera do szkoły II śniadania. Są to wyniki, które dostatecznie tłumaczą przypadki złego samopoczucia uczniów w szkole.
Spośród uczniów, którzy zabierają do szkoły cokolwiek do zjedzenia tylko 6% potwierdziło przynoszenie również napoju /napój owocowy lub jogurt/ - jest to zjawisko zdecydowanie negatywne, ponieważ wiadomo, że niedobór płynów jest również czynnikiem sprzyjającym złemu samopoczuciu. Błąd ten powtarzany często, powoduje zaburzenia przemiany materii, a co za tym idzie - zaburzenia wzrostu i rozwoju dziecka.
Znacznie lepiej kształtuje się zjadanie obiadu -90,5% badanych zjada go codziennie, w tym: 36 % - pełny, na który składa się zupa, II danie i surówka; 28% zjada tylko II danie; 26 % tylko zupę /są to zwykle zupy z wkładką mięsną np. grochówka, krupnik, pomidorowa, rosół/
W dniu poprzedzającym badanie 12 % uczniów nie jadło obiadu podając jako przyczynę „ nie byłem głodny” lub „ zbyt późno wróciłem ze szkoły”. Stanowi to dość wysoki odsetek badanej grupy.
Większość osób zjada kolację /72 %/, tylko 5 % na ogół jej nie zjada, pozostali wskazali odpowiedź „bardzo różnie”, co należy interpretować jako zjadanie tego posiłku nie regularnie i nie codziennie.
97% badanej grupy potwierdziło dojadanie między posiłkami. Tylko 3% badanych zadeklarowało, ze „nigdy nie dojada”; pozostali zjadają: - 36 % słodycze i owoce, - 28% tylko owoce, - 9% tylko słodycze i aż 40 % dojada kanapki.
Przerwy między posiłkami - 14% badanych wskazało, że najdłuższa przerwa między spożywanymi posiłkami wynosi mniej niż 2 godziny, co nie jest zjawiskiem pozytywnym. Około 1/5 ma przerwy zbyt długie, bo powyżej 6-ciu godzin, 2,3%wskazało ten sam przedział jako przerwę najkrótszą.
Stosunek dzieci i młodzieży do wybranych produktów i potraw jest zbliżony do tendencji ogólnych, wcześnie przytaczanych. Blisko połowa badanych ma negatywny stosunek do mleka, mięsa wieprzowego i wołowego, kasz, ryżu, pieczywa ciemnego, margaryny i pozostałych tłuszczów roślinnych.
Zdecydowanie lepiej kształtuje się stosunek do fermentowanych napojów mlecznych -zwłaszcza jogurtów owocowych / 88 % - stos. pozytywny/, serów twarogowych i topionych, potraw z drobiu i ryb, masła, warzyw i owoców w postaci surowej. Ponad połowa badanych wskazała, że jadła te produkty i potrawy przynajmniej 1 raz w ciągu minionego tygodnia. Prawie wszyscy /97 %/deklarują pozytywny stosunek do soków i napojów owocowych i większość spożywała je w ciągu tygodnia poprzedzającego badanie.78 % badanych określiła, że „lubią” lub „bardzo lubią” potrawy typu „fast-food”, ale tylko 31% jadło je w minionym tygodniu. 87% - jako „ ulubione” wskazało słodycze i większość z nich / 78 %/ spożywało je w badanym okresie.
Blisko połowa badanych /42%/ określiła swoje samopoczucie w trakcie pobytu w szkole jako dobre lub bardzo dobre/nie odczuwa zmęczenia/, ponad połowa zaś wskazała odpowiedzi, które świadczą o złym samopoczuciu lub zmęczeniu / razem 55%/. Głębsza analiza ankiet potwierdza, że na ogół są to te same osoby, które: zjadają w ciągu dnia 2 posiłki /lub mniej/, nie zjadają w domu śniadania lub nie zabierają posiłku i napoju do szkoły.
Wnioski:
1/Należy rozszerzyć edukację żywieniową - objąć nią dzieci i młodzież oraz rodziców i nauczycieli. Tematykę żywienia dzieci i młodzieży wprowadzić na lekcjach wychowawczych i na zebraniach z rodzicami.
2/W ramach edukacji żywieniowej należy uświadomić przede wszystkim: - znaczenie I i II śniadania oraz wpływ tych posiłków na zdrowie i kondycję psychiczną i fizyczną ucznia w szkole
, - znaczenie spożywania napoju w czasie pobytu dziecka w szkole,
- szkodliwy wpływ zbyt długich przerw między posiłkami,
- zapoznawać z wartością odżywczą i energetyczną popularnych produktów i potraw /np. ile kalorii i pozostałych składników odżywczych zawiera bułka, kromka chleba, plaster wędliny lub sera, szklanka mleka, talerz wybranej zupy, jabłko, banan/.
3/Szczególną, dyskretną troską objąć dzieci i młodzież z rodzin najuboższych i patologicznych.
4/W tych szkołach, które dysponują stołówkami dla uczniów zamieszkałych w internacie rozszerzyć ideę spożywania gorącego posiłku /chociażby zupy/ oraz dla uczniów dojeżdżających z daleka, których czas od wyjścia z domu do powrotu przekracza 8 godzin.
5/Częściej należy analizować ilość i jakość posiłków spożywanych przez uczniów.
Z wynikami tych analiz zapoznawać samych zainteresowanych oraz ich rodziców i wychowawców klas. Popularyzować zjawiska pozytywne i taktownie uświadamiać błędy popełniane w żywieniu dzieci.
7.Podstawowe zagadnienia z zakresu żywienia człowieka winny być wprowadzone do programów edukacyjnych wszystkich szkół.
LITERATURA
J. Gawęcki, J.Jeszka: Żywienie człowieka-ćwiczenia, Wydawnictwa Naukowe PWN-Warszawa1995.
H.Ciborowska A. Rudnicka: Dietetyka-Żywienie zdrowego i chorego człowieka, Wydawnictwo Lekarskie PZWL Warszawa 2000.
J. Hasik, J. Gawęcki :Żywienie człowieka zdrowego i chorego, Wydawnictwa Naukowe PWN-Warszawa 2000
W.Szotowa,Z.Wachnik,H.Weker: Żywienie dzieci zdrowych, Wydawnictwo Lekarskie PZWL Warszawa 1996-97.
B.Ignar-Golinowska :Śnidanie w szkole, Instytut Danone- Fundacja Promocji Zdrowego Żywienia Warszawa 2000.
J. Szewczyński , Z. Skrodzka: Higiena żywienia Wydawnictwo Lekarskie, PZWL Warszawa 1995.
S. Witkowska: Odżywianie niemowląt i dzieci starszych, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich Warszawa1986.
L.Szponar H.Turlejska,K.Wolnicka :Obiady szkolne, Instytut Żywności i Żywienia Warszawa1999.
L.Szponar,U.Kazelska, L.Nowicka, A.Ners : Żywienie zbiorowe, Instytut Żywności i Żywienia Warszawa1992.
„Żywność,żywienie a zdrowie”, Biuletyn Instytutu Żywności i Żywienia Warszawa1998.
„EKO DOM w kraju i na świecie”, 2/97 Szkoła zdrowia.