• 
  PRAWO RODZINNE

1. P R A W O M A Ł Ż E N S K I E

I. MAŁŻEŃSTWO - WYMOGI, ZAWARCIE. ZARĘCZYNY. KONKUBINAT. CONVENTIO IN MANUM.

• Jednolite pojęcie małżeństwa - niezależne od ewentualnego manus (władza męża nad żoną)

Definicja - małżeństwo (matrimonium, nuptiae):

• monogamiczny związek mężczyzny i kobiety

• trwała wspólnota pożycia

• trwały zamiar stron (affectio maritalis) ­- musiał istnieć przez cały czas trwania małżeństwa, nie tylko na początku, w okresie poklasycznym wystarczało tylko początkowe porozumienie

• Małżeństwo jako fakt społeczny - nie było stosunkiem prawnym, choć łączyły się z nim skutki prawne. Dwie definicje:

1. Związek męża i kobiety oraz wspólnota całego życia i zjednoczenia prawa boskiego i ludzkiego

(Nuptiae sunt coniunctio maris et feminae et consortiuum omni vitae divini et humani iuris communicatio)

2. Związek mężczyzny i kobiety obejmujący niepodzielną wspólnotę życia

(Nuptiae autem sive matrimonium est viri et mulieris coniunctio individuam consuetudinem vitae continens)

Trwały charakter małżeństwa wykluczał zawarcie małżeństwa na pewien czas, możliwe były rozwody. Źródła wymieniają dzieci jako cel małżeństwa, ich brak nie powodował ujemnych konsekwencji.

• Zawarcie małżeństwa - akt czysto prywatny, bez oficjalnych rejestracji. Zawarcie i rozwiązanie małżeństwie były czynnościami prawnymi. Brak kontroli wymogów ważności małżeństwa. Nie było skargi o realizację pożycia. Sąd rozstrzygał o ważności małżeństwa tylko gdy chodziło np. o alimenty.

Rozwód - mógł nastąpić w każdej chwili, z woli którejkolwiek strony, przyczyny rozwodu nie miały wpływu na jego ważność.

Pod wpływem chrześcijaństwa małżeństwo coraz bardziej stosunkiem prawnym.

Za dominatu kładziono nacisk na wolę stron, sporządzenie dokumentów posagowych (instrumenta dotalia), ograniczono swobodę rozwodową, w pewnych okresach wymagano określonych przyczyn rozwodowych. Jednak nawet mimo ich braku rozwód był ważny.

• Świecki charakter małżeństwa - państwo ingerowało w nie sporadycznie np. za czasów Augusta był przymus małżeństwa i posiadania dzieci.

• Władza męża nad żoną (manus) - co innego niż małżeństwo, stosunek prawny, wywoływał skutki prawne. Pierwotnie małżeństwo łączył się z manus, ale małżeństwa bez manus pojawiły się bardzo wcześnie.

• koniec repuubliki - małżeństwa z manus rzadkie

• pryncypat - tylko wyjątkowo małżeństwa z manus

• dominat - całkowity zanik małżeństw z manus

• Humanitarny charakter małżeństwa - swobodne zawieranie i rozwiązywanie małżeństwa - Libera esse debent matrimonia (małżeństwa winny być swobodne). Powodowało to jednak ujemne skutki m.in. zmniejszenie ilości dzieci.

• Matrimonium iustum (Matrimonium legitimum)­ - małżeństwo odpowiadające wymogom prawnym, w przeciwieństwie do matrimonium iniustum. Sankcją braku wymogów była nieważność (nie istnienie), nie było specjalnego postępowania do ustalania nieważności.

Okres poklasyczny - kar, niekiedy zamiast nieważności

Justynian - kary i nieważność

• Wymogi małżeństwa - brak usystematyzowania, w okresie cesarstwa chrześcijańskiego zaostrzenie wymogów.

Wymogi i zezwolenia:

1. Dojrzałość (pubertas) - dojrzałość u dziewcząt od 12 roku życia, u chłopców poglądy dwojakie:

• Sabinianie - dojrzałość chłopca oceniana indywidualnie

• Prokulejanie - dojrzałość od 14 lat (podobnie Justynian)

2. Zdrowie psychiczne

3. Conubium - zdolność zawarcia małżeństwa z daną osobą ze względu na status i brak bliskiego pokrewieństwa. Zmniejszanie roli, wobec rozszerzania się obywatelstwa rzymskiego.

Mieli je: obywatele rzymscy i Latini prisci; wyzwoleńcy, mogli zawierać małżeństwa także z wolno urodzonymi. Inni Latini i peregrini mieli je, gdy udzielono im indywidualne ius conubii, ich małżeństwa nieważne w ius civile, ale ważne w ich własnych prawach.

Możliwy błąd co do osoby (error in persona) - wykluczał zaisteninie małżeństwa

Zakazy:

1. Pozostawanie w innym związku małżeńskim:

• prawo klasyczne - zawarcie drugiego małżeństwa unieważniało pierwsze

• prawo poklasyczne - zawarcie drugiego małżeństwa nieważne

2. Niewolnicy - z braku conubium

3. Przed lex Canuleia (445 r. p.n.e.) niedopuszczalne były małżeństwa patrycjuszy z plebejuszami.

4. Za dominatu przez pewien okres zakaz małżeństw obywateli rzymskich z barbarzyńcami

5. Po lex Iulia de maritandis ordinibus (18 r. p.n.e.) zakaz małżeństw wolno urodzonych z kobietami o złej reputacji (prostytutki, kuplerki, może aktorki). Senatorowie i ich zstępni nie mogli zawierać małżeństw z wyzwoleńcami, aktorami i ich dziećmi. Sankcja - małżeństwa te nie ist0niały z punktu widzenia ustawy (sankcje spadkowe jak nieżonaci).. Za Marka Aureliusza i Commodusa wprowadziły rygor nieważności.

6. W IV i V w. - zniesienie powyższych zakazów [pkt. 5] z wyjątkiem tych, które dotyczyły senatorów (nieznacznie je jednak przekształcono).

Justynian usuwa zakazy co do senatorów całkowicie.

7. Pokrewieństwo - małżeństwa nie mogli zawierać bliscy krewni, także Ci, których pokrewieństwo opierało się na stosunkach poza małżeńskich, także z niewolnikami.

• zakaz incestum (kazirodztwo) - małżeństwo z osobami, z którymi stosunek był uważany za incestum, było zakazane

• egzogamiczność małżeństw - możliwość wejścia w związek tylko z osobą z innej rodziny.

Wyłączeni od zawierania małżeństw byli krewni w linii prostej, oraz niektórzy krewni boczni:

• Pierwotnie - krewni do VI stopnia włącznie

• Okres przedklasyczny - krewni do IV stopnia włącznie

• Okres klasyczny - krewni do III stopnia włącznie

(między Klaudiuszem a Konstantynem Wielkim dozwolone małżeństwo stryja z bratanicą)

• Okres poklasyczny - zaostrzenia, zakaz małżeństw zwłaszcza między dziećmi rodzeństwa

8. Przysposobienie - pokrewieństwo na skutek przysposobiona również przeszkodą w małżeństwie. małżeństwa nie mogli zawierać bliscy krewni, także Ci, których

Powinowactwo nie wykluczało małżeństwa, inaczej było tylko do pokrewieństwa w linii prostej np. ojczyma z pasierbicą.

Prawo poklasyczne - wykluczenie małżeństwa z byłym małżonkiem rodzeństwa.

• Od czasów Marka Aureliusza nie mógł zawierać małżeństwa:

• opiekun i kurator z pupilką

• oficer i urzędnik w prowincji z miejscową kobietą

• za pryncypatu do Septymiusza Sewera zakaz małżeństw w czasie służby wojskowej

• okres poklasyczny - zakaz małżeństw ze względów religijnych - chrześcijan z Żydami, duchownych oraz z rodzicami chrzestnymi

• Justynian - zakaz małżeństwa porywacza kobiety z porwaną oraz ze skazaną przez sąd cudzołożczynią.

• Pierwotnie małżeństwa były zawsze z manus - powstawały w jednym akcie, ale były dwoma odrębnymi instytucjami prawnymi.

• Zgodna wola stron (consensus, mens, coentium, affectio maritalis) - warunek zawarcia małżeństwa , nie była potrzebna specjalna forma ani stosunek seksualny.

Małżeństwo powstawało przez porozumienie, nie przez faktyczne pożycie - Nuptias non concubitus, sed consensus facti.

• Powstanie małżeństwa - zawarcie małżeństwa w formie rytuału, nie było nakazu prawnego, ważna była wola, istniały dokumenty małżeńskie (tabulae nuptiales) potwierdzające zawarcie małżeństwa oraz dokumenty posagowe (instrumenta dotalia).

Niekiedy wymagana zgoda innych osób na małżeństwo

• kobieta sui iuris potrzebowała zgody opiekuna (auctoritas tutoris), w prawie klasycznym wymóg ten usunięto

• zgoda pater familias dla osób podległych jego władzy - córka jako przedmiot, wolę zawarcia małżeństwa wyrażał jej pater familias, potem dokonywała tego sama, ale przy jego zgodzie (auctoritas patris).

• gdy żenił się filius familias (syn rodziny) sam wyrażał wolę, ale pater familias musiał się zgodzić.

• lex Iulia de maritandis ordinibus (18 r. p.n.e.) mówiła, ze ojciec musiał się zgodzić zarówno przy córce jak i przy synu.

Zgoda nie wymagana w razie niewoli wojennej ojca, w prawie poklasycznym nawet emancypowania córka poniżej 25 lat potrzebowała zgody ojca, a w razie jego śmierci - krewnych (propinqui)

• Obowiązek stanu małżeńskiego - nałożony przez lex Iulia de maritandis ordinibus (18 r. p.n.e.) oraz lex Pappia Poppaea (9 r. n.e.) dla mężczyzn w wieku 25-60 lat i dla kobiet między 20 -50 lat. Sankcja był brak zdolności nabycia mortis causa (nabycie na wypadek śmierci). Osoby stosujące się do tego cieszyły się poważaniem społecznym. Usunięte za Konstantyna Wielkiego.

• Sponsalia - zaręczyny - obligacyjne przyrzeczenie zawarcia małżeństwa. Sponsalia sunt mentio et repromissio nuptiarum fututarum - zaręczyny są ofertą i przyrzeczeniem przyszłego małżeństwa.

Zawierane w formie dwóch typów sponsio:

1. Pełniący władzę nad kobietą obiecywał, że odda ją narzeczonemu. Kobieta sui iuris składała przyrzeczenie sama swojemu narzeczonemu za zgodą auctatoris tutoris.

2. Pełniący władzę nad kobietą lub kobieta sui iuris i narzeczony (jeśli był alieni iuris to za zgodą ojca auctoritas patris) składali wzajemne przyrzeczenia

Początkowo do zaręczyn dodawano przyrzeczenie pieniężnej kary w razie ich zerwania - dochodzono ją przez actio certi ex sponsione. Młodsza forma nie miała kary umownej, odszkodowanie przyznawano wedle oceny sędziego jako actio incerti (kontraty nienazwane, zobowiązanie jednej stron do świadczenia i drugiej do wzajemnego świadczenia lub jego zwrotu).

Nie istniała skarga o wykonanie zaręczyn (o zawarcie małżeństwa).

Od późnej republiki zaręczyny to nieformalne wzajemne przyrzeczenie, raczej fakt społeczny, niewiele elementów prawnych, brak kary umownej i skarga, niższa granica wieku.

Skutki prawne zaręczyn - zwłaszcza za dominatu, zbliżenie tej instytucji do małżeństwa, nie można było będąc zaręczonym zawrzeć innego małżeństwa. Zabójstwo narzeczonego było parricidium (zabójstwo osoby wolnej, w szczególności członka rodziny). Stosunek seksualny z inną osobą, był uważany za cudzołóstwo dopiero w prawi poklasycznym.

Rozwiązanie zaręczyn - możliwe jednostronnie w każdej chwili.

arrha sponsalicia - od IV w. n.e. zadatek zaręczynowy narzeczonego. W razie rozwiązania narzeczony go tracił lub narzeczona musiała go zwrócić (w podwójnej lub poczwórnej wielkości) jeśli to ona zrywała.

Uzasadnione przyczyny rozwiązania zaręczyn: - wstąpienie do klasztoru

- impotencja mężczyzny

Następował wówczas zwrot zadatku; obowiązek dotrzymania zaręczyn trwał 2 lata.

• Concubinatus - konkubinat - związek mężczyzny i kobiety polegający na trwałej wspólnocie woli:

• nie był traktowany jak małżeństwo

• brak affectio maritalis

• brak honor matrimonii (uznanie społeczne kobiety jako żony)

Pierwotnie tylko stosunek faktyczny, większe znaczenie za Augusta, gdy obowiązywało wiele społeczno-politycznych zakazów małżeństw, także ze kar za związki pozamałżeńskie.

Nie dotyczyło to kobiet o złej reputacji.

W praktyce tolerowany i szeroko stosowany (np. żołnierze, urzędnicy w prowincjach itp.)
Awersja do małżeństw od późnej republiki, stosowany zwłaszcza przy nierówności stanów

Konkubinat nie był monogamiczny - niezależny od bycia w małżeństwie, zarówno kobieta jak i mężczyzna mogli żyć w wielu konkubinatach.

Dominat - zmiany w konkubinacie:

• Konstantyn Wielkie zakazał konkubinatu z osobami, których dotyczyły zakazy małżeńskie

• inaequale coniugium (nierówne małżeństwo) - zbliżenie konkubinatu do instytucji małżeństwa

• monogamiczność - zakaz z osobami już w małżeństwie lub w innym konkubinacie

Różnice z małżeństwem - brak affectio maritalis, dignitas żony (szacunek), dzieci z konkubinatu - pozamałżeńskie.

Zmienne zdanie konstytucji cesarskich na temat przysporzeń mężczyzny na rzecz konkubiny i dzieci ze związku (liberi naturales).

• Conventio in manum - wejście kobiety pod władzę męża, dokonywane na trzy sposoby:

1. Confarreatio - pierwotnie także zawarcie małżeństwa, skomplikowany akt, silny nacisk na sakralność. Ofiara chleba orkiszowego (panis farreus) dla Iupiter Farreus, 10 świadków, flamen dialis (najwyższy kapłan) . Nie występował pater familias, brak uzewnętrznienia przejścia pod władzę meża.

Zanik za pryncypatu.

2. Coëmptio - zazwyczaj zlewała się z zawarciem małżeństwa, miało charakter fikcyjnej sprzedaży (za pomocą mancypacji, w obecności 5 świadków i libripensa):

• gdy władza rodzinna występowała jako manus, dokonywana w formie zwykłego mancipatio.

• po zacieśnieniu manus do władzy męża nad żoną, dokonywana w formie zmodyfikowanego mancipatio - mąż nabywał żonę za symboliczną cenę

• za czasów Gajusa - coëmptio fiducia, w której dołączano umowę powierniczą (fiducia), w której mąż uzyskujący władzę na żoną, decydował się ją wyzwolić spod władzy mężowskiej.

3. Usus - poprzez życie w małżeństwie (bez manus). Zastosowanie reguły zasiedzenia z ustawy XII tablic.

Uniknięcie nabycia manus przez usus (usurpatio trinoctum) -zgodnie z ustawą XII tablic w żona musiała trzy kolejne noce (trinoctum) spędzić poza domem męża (usurpatio). Zanik w II w n.e.

II. SKUTKI MAŁŻEŃSTWA I CONVENTIO IN MANUM.

• Podział skutków na:

1. osobiste

2. majątkowe.

• Skutki osobiste - uzyskanie przez żonę honor matrimonii, dzieci uważane za małżeńskie, żona dzieli stan i zamieszkanie męża, podlega jego władzy o charakterze dyscyplinarnym

Brak wpływu małżeństwa na stanowisko kobiety w rodzinie (pozostawała sui iuris lub alien iuris), ale:

• od Antonina Piusa pater familias nie miał ínterdictum de liberis exhibendis (lub ducendis) - interdyktu mający służący ojcu, by okzano jego dzieci przed sądem (...exhibendis), a potem sprowadzono do domu (...ducendis)

• od Dioklecjana mąż uzyskał interdictum de uxore exhibenda ac ducenda - interdykt o okazanie żony przed sądem i nie przeszkadzanie w zabraniu jej do siebie.

• Oba skierowane przeciwko osobom trzecim, zwłaszcza pater familias.

Wierność - obowiązek ten spoczywa tylko na żonie, tylko ona mogła popełnić przestępstwo cudzołóstwa (adulterium). Złapana na gorącym uczynku przez męża, mogła być zabita.

Męża w razie niewierności spotykały jedynie sankcje majątkowe przy zwrocie posagu.

Dominat - dalsze wprowadzanie ujemnych sankcji za niewierność dla męża. W razie rozwodu z tej przyczyny tracono małżeńskie korzyści majątkowe (lucra nuptialia)

Szacunek (reverentia) - obowiązek między małżonkami, wynikały z niego skutki prawne:

• odrzucono condictio ex causa furtiva (skarga o bezpodstawne wzbogacenie się, w oczekiwaniu na jakieś świadczenie, które nie nastąpiło) i actio furti (skarga o kradzież)

• wprowadzono actio rerum amotarum - skarga na małżonka, który z powodu rozwodu ukradł rzeczy męża.

• Przy actio rei uxoriae (skarga o zwrot posagu) stosowano zasądzenie in id quod facere potest, podobnie od Antonina Piusa przy skargach żony z aktów prawnych, a w prawie poklasycznym także męża

• Skutki majątkowe małżeństwa

• samo małżeństwo nie wywoływało skutków majątkowych.

• nie wywoływało skutków majątkowych conventio in manum kobiety alieni iuris

• coventio in manum kobiety sui iuris powodowało przejście jej majątku na męża lub pater familias

• małżeństwo bez manus kobiety sui iuris obowiązywała rozdzielność majątkowa - każdy miał własny majątek i odpowiadał tylko za własne długi

• jeśli żona pozostawał pod patria potestas to podmiotem prawa był jedynie jej ojciec rodziny

• od Q. M. Scaevoli pontifexa - tzw. praesuptio Muciana - domniemanie, że przysporzenie żony pochodzi od jej męża

Zakaz darowizn między małżonkami - potwierdzone prawo zwyczajowe (mores), sens tylko dla małżeństwa bez manus. Duże znaczenie praesumptio Muciana.

Zakaz dotyczył donationes wzbogacających obdarowanego (nie dotyczył np. darowania niewolnika w celu jego wyzwolenia). Wyjątki od zakazu np. darowizna mortis causa lub alimentacyjna.

Sankcją zakazu była nieważność, na podstawie oratio divi Severi (206 r. n.e.) następowała konwalidacja darowizny rzeczowej, jeżeli darczyńca zmarł nie odwołując jej. Okres poklasyczny - przepis dotyczył także darowizn obligacyjnych, uznano donationes między cesarzem a cesarzową.

W zachodniorzymskim prawie wulgarnym zakaz darowizn zanikł. Istniał w prawie justyniańskim.

Elementy wspólnoty majątkowej - mimo prawnej rozdzielności majątków, wykorzystanie majątków pochodzących z obu stron rodziny, wspólne korzystanie z rzeczy domowego użytku.

Mąż utrzymywał żonę na zasadzie obowiązku moralnego i zwyczajowego, w prawie tylko wyjątkowo za i to za Justyniana. Brak obowiązku utrzymywania męża przez żonę.

Żona często oddawała swój majątek pozaposagowy (res extra dotem, parapherna) w zarząd. Po rozwodzie musiał go zwrócić. Za Justyaniana - mąż ponosił odpowiedzialność za niego, jak za własny majątek, żona miała generalną hipotekę ustawową na całym majątku męża.

• Zaopatrzenie żony przez męża- zazwyczaj w drodze zapisu - np. użytkowania lub renty.

Największe znaczenie:

1. Posag (dos, res uxoria)

2. Donatio ante (propter) nuptias

• Posag - przysporzenie majątkowe na rzecz męża w celu ułatwienia ponoszenia przez niego ciężarów małżeńskich. Często stosowany, wiele dogodnych uregulowań (favor dotis).

Definicja: dos est donatio marito oblata ad onera martimonii sustinenda - posag jest to darowizna przekazana mężowi dla ponoszenia ciężarów małżeństwa. Posag ma prawny charakter darowizny, wymogiem ważne w ius civile małżeństwo.

• Późna republika - kolejna funkcja posagu - zwrot posagu, po ustaniu małżeństwa w ramach zaopatrzenia (przez męża lub jego spadkobierców).

• Okres poklasyczny - zaopatrzenie także dzieci.

Funkcje posagu:

1. Pokrywanie ciężarów związanych z małżeństwem

2. Zaopatrzenie żony i/ lub dzieci na wypadek rozwodu

3. Zabezpieczenie trwałości małżeństwa

Posag jako majątek specjalny męża - rzeczy posagowe stanowiły jego własność, ale także żona czerpała korzyści z posagu - dlatego nie tylko dos, ale i res uxoriae (majątek żony). Mógł być oddany żonie dobrowolnie w czasie małżeństwa.

Ograniczanie własności męża:

• lex Iulia de fundo dotali (18 r. p.n.e.) wprowadza zakaz zbycia posagowych gruntów italskich bez zgody żony. Potem rozciągnięty na grunty prowincjonalne.

• zakaz zastawiania gruntów posagowych, nawet za zgodą żony. Za Justyniana dotyczyło to także zbycia gruntu, ale potem dopuszczono obie czynności za zgodą żony.

Powszechność posagu - każdy mógł go ustanowić, najczęściej pater familias lub sama żona sui iuris. Rozróżniano:

1. dos profectica - posag ustanowiony przez pater familias, a także przez wstępnych w linii męskiej sprawujących władzę nad kobietą

2. dos adventica - posag ustanawiany przez inną osobę

3. dos receptica - posag z przyrzeczeniem zwrotu ustanawiającemu

Obowiązek ustanowienia posagu - jedynie zwyczajowy i moralny dla pater familias kobiety, ale ściśle przestrzegany.

Prawo zachodniorzymskie poklasyczne i od Justyniania był to obowiązek prawny ojca rodziny (nie tylko pater familias), wyjątkowo matki.

Za Justyniana zazwyczaj nie przekraczał 100 funtów złota.

Przedmiot posagu - pierwotnie rzeczy materialne, potem każde przysporzenie majątkowe (także prawa na rzeczy cudzej, posiadanie, wierzytelności itp.).

Posag mógł być oszacowany (dos aestimata):

1. aestimato taxationis causa - należało zwrócić przedmiot z posagu in natura, tylko w razie jego przypadkowego zaginięcia sumę szacunkową

2. aestimato venditionis causa - zawsze zwrot sumy szacunkowej za sprzedany przez męża posag, od razu dotyczyło zwrotu pieniędzy nie rzeczy z posagu w razie rozwiązania małżeństwa.

Ustanawianie posagu - ustanowić można go było przed, przy lub po zawarciu małżeństwa Najważniejsze sposoby:

1. dotis datio - bezpośrednie przysporzenie, bez względu na rodzaj aktu. Przeniesienie własności poprzez:

• mancipatio (wzięcie pod władztwo, rzeczy będącej pod cudzą władzą)

• in iure cessio (odstąpienie przed sądem)

• traditio (nieformalne, fizyczne przekazanie rzeczy)

W prawie wulgarnym jednolity akt łączący stosunek kauzalny i przeniesienie prawa, także dokument pisemny. Justynian oddzielił traditio od causa.

2. dotis dictio - służyła wyłącznie do ustanowienia posagu, dokonywana w jednostronnej formie (tylko przez dłużnika) przyrzeczenie posagu. Zgoda drugiej strony w dowolnej formie.

Rozwinęła się we wczesnej republice wraz z lex dicta lub lex sponsioni dicta albo z lex mancipio dicta przy coëmptio. Dokonywana przed lub przy zawarciu małżeństwa przez wstępnego ojczystego, kobietę lub jej dłużnika (na podstawie przekazu - delegatio).

3. dotis promissio - przyrzeczenie stypulacyjne rodziło zobowiązanie (dos at datur aut dicitur aut promittitur).

4. Także zapis :

• legatum per damnationem - jeśli zapisana rzecz należała do spadkodawcy to najpierw własność na niej przechodziła na obciążonego

• nieformalny zapis, spadkodawca prosił spadkobiercę, by w razie jego śmierci dokonał świadczenia na rzecz osoby trzeciej

5. Pollicitatio - nieformalne przyrzeczenie posagu, niezaskarżalne, dopiero w późnym cesarstwie uzyskało moc prawną

Okres poklasyczny - sporządzano dokumenty posagowe (instrumenta dotalia), zastąpiły dotis dictio i dotis promissio. Justynian dopuścił ustne przyrzeczenia. Dołączano często umowy dodatkowe - o zwrot posagu.

Beneficium competentiae - zachodziło przy obligacyjnym ustanowieniu posagu, mieli je ona i jej ojciec (egzekucja wykonywana była tylko do wysokości posiadanego majątku, nie było egzekucji osobistej lub infamii).

Od Justyniana - mężowi przysługiwała generalna hipoteka na majątku przyrzekającego posag.

Zwrot posagu - pierwotnie mąż nie był do tego zobowiązany w razie rozwiązania małżeństwa.. W praktyce czynił tak dobrowolnie.

• obowiązek zwrotu w razie rozwodu bez winy, później przy każdym rozwodzie.

• zwrot dobrowolny mógł nastąpić tylko wyjątkowo

• za Justyniana żona mogła żądać zwrotu posagu w razie marnotrawienia go przez męża

Przyrzeczenie zwrotu posagu:

1. początkowo dobrowolne stypulacyjne przyrzeczenie (cautio rei uxoriae), chronione zwykłą actio ex stipulatu - zachodziła tu dos recepticia

2. W późnej republice pojawiła się obligacyjna actio rei uxoriae, specjalnie do żądania zwrotu posagu, jej celem był zwrot tego quod eius melius aequius erit. Zaliczano je do bona fidei iudicia (skargi dobrej wiary)

Legitymację czynną miała przede wszystkim żona, prawo to gasło wraz ze śmiercią.. Jeśli była pod władzą ojcowską legitymację miał jej pater familias (adiuncta filiae persona).

Zasady actio rei uxoriae:

1. Obowiązek zwrotu rzeczy zamiennych w trzech ratach rocznych (annua, bima, trima), a innych przedmiotów natychmiast. Prawa męża do zatrzymania (retentiones):

• propter res donatas - z powodu nieważnej darowizny dla żony, o ile była ona stąd nadal wzbogacona

• propter res amotas - z powodu zagarnięcia rzeczy divortii causa

• propter impensas - z powodu nakładów koniecznych lub użytecznych poczynionych na majątek posagowy

2. Od późnej republiki mąż ponosił odpowiedzialność odszkodowawczą za dolus i culpa, a przy aestimata nawet za przypadek. Mąż zasądzony tylko in quod facere potest z uwzględnieniem zastrzeżeń posagowych (pacta dotalia) np. co do terminu zwrotu itp.

3. W razie rozwodu żona mogła żądać wydania posagu, ale w okresie późnej republiki retentiones męża:

• propter mores - z powodu niemoralnego prowadzenia się żony. Przy cięższych naruszeniach np. adulterium (mores graviores) 1/6 posagu, przy lżejszych (mores leviores) 1/8 posagu

• propter liberos - z powodu nakładów na wspólne dzieci, po 1/6 na każde, ale najwyżej do połowy posagu

W okresie poklasycznym znaczenie miała wina stron. W razie winy jednego małżonka posag otrzymywał drugi. Jeśli wina była po stronie żony a były dzieci, to one dostawały posag, mąż prawo korzystania z niego.

Przy divortium bona gratia (rozwód przyjacielski, za obopólnym porozumieniem, bez złego zamiaru) posag przypadał żonie.

W okresie Justyniana przy niezawinionym przez żonę rozwodzie posag otrzymuje żona. Jeśli była pod władzą ojcowską, żądał zwrotu jej pater familias z jej udziałem (adiuncta filiae persona). Jeśli wina była po stronie żony lub rozwód był bezpodstawny, posag pozostawał przy mężu.

Extraneus (osoba trzecia) otrzymywała zwrot tylko dos recepticia

4. W razie śmierci męża żona mogła żądać zwrotu posagu od spadkobierców męża na zasadach obowiązujących przy rozwodzie, z wyjątkiem retentiones.

W okresie poklasycznym posag otrzymywała żona.

W okresie Justyniana posag otrzymuje żona.

5. W razie śmierci żony - dos recepticia uzyskiwał ten, kto ją ustanowił. Legitymowany czynni przy dos prefecticia był pater familias, który przeżył kobietę, jeśli nie - posag pozostawał przy mężu, któremu przysługiwała także dos adventica. Mężowi mającemu zwrócić posag pozostawiano po 1/5 na dziecko.

W okresie poklasycznym w razie śmierci żony - jeśli nie było dzieci - posag przy mężu. Jeśli były dzieci one nabywały posag, a mąż mógł z niego korzystać (ususfructus)

W okresie Justyniana w razie śmierci żony pod władzą ojcowską dos profecticia uzyskiwał jej pater familias. Jeśli była sui iuris to jej spadkobiercy, wg Nov. 89,1 nabywały go dzieci, a mąż uzyskiwał kwalifikowany ususfructus.

Actio ex stipulato zamiat actio rei uxoriae - wprowadzone przez Justyniana.

Fikcja stypulacji, bo zwrot należał się wprost z przepisów prawa, bez jej zawierania

Actio de dote (actio dotis) - skarga była bardziej niż do skargi ze stypulacji, podobna do actio rei uxoriae. Traktowano ją jako bona fidei iudicium.

Oprócz tego żonie przysługiwała actio in rem, gdyż posag był jej własnością.

1. Nieruchomości posagowe powinny być wydane natychmiast, a pozostałem przedmioty do roku.

2. Mąż był odpowiedzialny za staranność jak we własnych sprawach

3. Utrzymane beneficium competentiae

4. Usunięte retentiones mające podstawę majątkową (causa pacuniaria)

5. Pozostały retentiones propter mores.

6. Niektóre roszczenia dające uprzednio prawo zatrzymania były realizowane inną drogą np. poprzez actio rerum amotarum

Kobiecie przysługiwało privilegium exigendi (pierwszeństwo egzekucji przed innymi wierzycielami). Kobieta i potomkowie otrzymali uprzywilejowaną hipotekę generalną na majątku męża.

Jeśli na podstawie dokumentu żądano zwrotu posagu w rzeczywistości nie świadczonego, to w czasie roku od rozwodu przysługiwało exceptio i querela non numeratae dotis (zarzut i skarga nie wypłaconego posagu).

• Darowizna małżeńska - donatio ante (później propter) nuptias - darowizna męża dla żony.

• Byt prawny uzależniony od istnienia małżeństwa.

• Najczęściej dokonane przysporzenie posiadał mąż i nim zarządzał

• Czasami donatio ante nuptias była przyrzeczeniem świadczenia w razie rozwiązania małżeństwa

Przed Justynianem - zakaz darowizn między małżonkami, więc dokonywano umowy przed zawarciem małżeństwa - donatio ante nuptias (darowizna przed małżeństwem).

Pojawienie się za Konstantyna Wielkiego, za Justyniania ścisłe uregulowanie - donatio propter numptias (darowizna z powodu małżeństwa)

W późnym IV w. n.e. donatio ante nuptias była bezpłatnym przysporzeniem majątkowym żony, ze szczególnymi funkcjami w razie rozwiązania małżeństwa.

1. W przypadku śmierci żony, przypadała ona mężowi, później dzieciom a mąż otrzymywał ususfructus z niej.

2. W przypadku śmierci męża darowizna pozostawała przy żonie.

3. Wzrost praw dzieci, zwłaszcza w zachodniej części państwa, otrzymywały przysporzenie całkowite bądź częściowe.

4. W razie rozwodu, darowiznę tracił rozwodzący się bezpodstawnie. W braku winy żony, jeśli istniały dzieci, one otrzymywały darowiznę a żona usufructus z niej.

Funkcja donatio ante nuptias - skłonienie do ponoszenia ciężarów małżeństwa i zaopatrzenia żony, a także zabezpieczenie dzieci.

Zbliżenie darowizny do posagu - idea równej wartości darowizny i posagu.
Od Justyniana - darowizna ta mogła być dokonana także po zawarciu małżeństwa.

• Darowizna małżeńska jako przeciwposag (antidos) - wiele cech wspólnych z posagiem, „naturalna” własność męża nad darowizną, podobnie jak żony nad posagiem. Prawny obowiązek męża do ustanowienia darowizny małżeńskiej, równej wysokości posagu

• Wykonanie posagu było związane z wykonaniem darowizny i odwrotnie

• Zakaz zbycia i zastawu nieruchomości, nawet za zgodą żony, czasem dopuszczalne, pod pewnymi warunkami.

Zawieranie - początkowo donatio ante nuptias w zwykłej formie takiej jak posag, potem zrezygnowano z traditio. Justynian - zrównanie z posagiem, dopuszczalna forma ustna lub pisemna,

1. W razie śmierci żony darowizna przypada dzieciom, gdy ich nie było - mężowi.

2. W razie śmierci męża, darowizna pozostawała przy żonie. Potem dzieci dostawały darowiznę w równych częściach z matką.

3. W razie divortium bona gratia i rozwodu z winy męża posag zatrzymywała żona, gdy rozwód z winy żony - dzieci, a w ich braku mąż.

4. W razie zubożenie męża, żona mogła żądać wydania darowizny już podczas małżeństwa. Zabezpieczenie roszczeń - generalna hipoteka ustawowa (ale nie uprzywilejowana) na majątku męża.

• Filiae loco - stanowisko córki

Nabywane na skutek conventio in manum, gdy kobieta wchodziła do rodziny męża. Wiązało się z nabyciem odpowiednich praw spadkowych ab intestato.

Kobieta alieni iuris wychodziła ze swej rodziny, zrywane były więzi agnacyjne, traciła dotychczasowe prawa spadkowe ab intestato.

Kobieta sui iuris traciła zdolność prawną, jej majątek przechodził na męża lub jego pater familias. Następowało (wg ius civile) wygaśnięcie długów kobiety, pretor udzielał jednak wierzycielom in integrum restitutio (przywrócenie poprzedniego stanu poprzez usunięcie skutków pewnego zdarzenia prawnego).

Po wejściu do rodziny męża - kobieta nie miała zdolności prawnej, nie mogła się zobowiązywać przez inne czynności prawne. Początkowo dotyczyła jej także podległość osobista, jakby była córką, zanikło to w późnej republice.

II. ROZWIĄZANIE MAŁŻEŃSTWA

• Podstawy do rozwiązania małżeństwa:

1. Śmierć przynajmniej jednej ze stron

2. Utrata przez nią conubium (na skutek utraty wolności lub obywatelstwa)

3. Rozwód

• Utrata wolności

Kończyła zarówno małżeństwo jak i manus, w razie niewoli wojennej (captivitas) późniejsze postliminium, nie powodowało wznowienia małżeństwa.

Justynian - w przypadku niewoli wojennej, druga strona mogła zawrzeć nowe małżeństwo, gdy było niepewne, czy jeniec żył i gdy od popadnięcia w niewolę minęło 5 lat.

Skazanie na in metallum - na dożywotnie roboty przymusowe

Sankcja małżeństwa zawartego wbrew temu przepisowi - utrata posagu lub donatio propter nuptias.

W okresie poklasycznym - w razie zaginięcia jednej ze stron. Druga mogła wstąpić w niego pod pewnymi warunkami m.in. określony upływ czasu, np. 10 lat.

W czasach chrześcijańskich - rozwiązanie małżeństwa na skutek wstąpienia do klasztoru jednej ze stron.

• Utrata obywatelstwa

Kończyła zarówno małżeństwo jak i manus. Jednak małżeństwo mogło dalej istnieć wg prawa peregrynów.

W prawie klasycznym istniały skutki małżeństwa rzymskiego.

W prawie poklasycznym w razie deportacji jednej stron, małżeństwo pozostawało w zawieszeniu

Zmiana stanowiska w rodzinie - wpływa tylko na manus, nie na małżeństwo, chyba, że powstało powinowactwo wykluczające ważność małżeństwo np. adopcja zięcia przez teścia.

• Rozwód - divortium; rozwody nie pociągające za sobą kary (solutiones innoxiae) oraz rozwody karalne (solutiones cum poena)

Repudium - jednostronne oświadczenie rozwodowe wystarczało dla rozwodu, nie wymagało żadnej specjalnej formy. Posługiwano się posłańcem (nuntium mittere, remittere).

W okresie poklasycznym - list rozwodowy (libellus repudii)

Za dominatu w zachodniej części państwa - także rozwód przed świadkami

Uregulowanie rozwodu:

1. Bez sądu - rozwód dochodził do skutku przez akt prywatny

2. Bez określonej formy

3. Tylko zwyczajowe formy:

• usunięcie wspólnoty małżeńskiej przez jedną lub obie strony

• znikało affectio maritalis, ze względu na wole rozwodu.

4. Rozwód jako fakt społeczny - pojmowany jako odmowa kontynuacji małżeństwa.

Swoboda rozwodów - wraz z nią uznana także wolność małżeństw.

Od czasów Augusta wyzwolenica, która poślubiła patrona, nie mogła rozwieść bez jego woli. Mogła to zrobić jednak spotykały ją sankcje - utrata roszczeń posagowych i zakaz nowego małżeństwa bez zgody patrona. Ograniczenia rozwodów za czasów chrześcijaństwa.

Rozwód a manus - rozwód nie kończył manus - trzeba było dokonywać tego odrębnie poprzez:

1. Diffarreatio - celem było usunięcie manus powstałej przez confarreatio. Zawierała elementy formalne podobne do confarreatio, zwierała odsunięcie od kultu bóstw domowych.

2. Remancipatio - mąż przekazywał żonę jej poprzedniemu pater familias lub innej osobie zaufanej w drodze powierniczej. Powstawało przez to mancipium

Dominat a rozwód - zmiany pod wpływem chrześcijaństwa, przede wszystkim wprowadzono przyczyny rozwodowe (iustae causae). Rozwód bez nich był ważny, ale osoba która go dokonała podlegała sankcjom głównie majątkowym także kary publicznoprawne jak:

• deportacja

• dożywotnie zesłanie do klasztoru (za Justyniana)

• ograniczenie dopuszczalności nowego małżeństwa

Wyjątek od iustae causae: Nov. 134 z 556 r. n.e.

Czasowo zakazany rozwód za obopólnym porozumieniem.

Divortium bona gratia - 1. (w prawie klasycznym) rozwód jednostronny lub dwustronny bez złego zamiaru wobec drugiej osoby; 2. (w prawie poklasycznym) rozwód z ważnych niezawinionych przyczyn (np. impotencja męża) lub za obopólnym porozumieniem. 3. W sensie nieścisłym były też przypadki rozwiązania małżeństwa bez rozwodu (np. niewola wojenna, wstąpienie do klasztoru).

Zmienne ustawodawstwo dotyczące jednostronnych rozwodów:

1. za Konstantyna Wielkiego - możliwy z oznaczonych i nielicznych przyczyn, różnych dla obu stron; crimina takie jak cudzołóstwo żony, zabójstwo dokonane przez męża. Bezpodstawny rozwód - możliwy, ale powodował inne sankcje np. utratę posagu

2. za Konstancjusza III (zach. cesarstwo) - skutki rozwodu zależne od podstaw rozwodowych. Kary za brak przyczyn, i gdy były one małej wagi. Bezkarność rozwodu z poważnych przyczyn.

3. za Teodozjusza II (wsch. cesarstwo) - przejęte uregulowania Konstancjusza III, z pewnymi złagodzeniami. Większa ilość przyczyn rozwodowych np. przestępstwa przeciw państwu, fałszerstwo, niemoralne prowadzenie się. Różne powody dla żony i dla męża. Bezpodstawny rozwód - sankcją utrata posagu i darowizny małżeńskiej.

4. za Justyniana - dalszy rozwój przyczyn rozwodowych, dodano np. chorobę psychiczną, spędzenie płodu, impotencję mężczyzny. Ostateczne uregulowanie w Nowelach:

• zmniejszenie liczby przyczyn rozwodowych

• zaostrzenie kar za bezpodstawny rozwód oraz za danie powodu do rozwodu:

1. żona - między innymi traci posag i musi iść dożywotnio do klasztoru (gdy nie było przyczyn)

2. mąż - traci posag i donatio propter nuptias, poźniej musiał iść także do kalsztoru

• odrębne przyczyny dla żony i męża, niektóre pokrywały się (np. próba zabójstwa współmałżonka)

1. przyczyny żony np. fałszywe oskarżenie jej o adulterium

2. przyczyny męża np. cudzołóstwo żony

5. Rozwód za obopólną zgodą (communi consensu) - dozwolony nawet w braku przyczyn. Zakazany przez Nov. 117 (542 r. n.e.), Nov. 140 (566 r. n.e.) za Justyna II przywróciła go.

• Wdowa - po śmierci męża przez 10 miesięcy (12 miesięcy w czasach chrześcijaństwa) nie powinna zawierać nowego małżeństwa - względy sakralne i moralne - żałoba (tempus lugendi).

Sankcja - infamia pretorska

Cel regulacji: uniknięcie pomieszania krwi (turbatio sanguinis), niepewności co do ojcostwa narodzonego dziecka

W prawie poklasycznym rozciągnięto przepis na okres po rozwodzie, zawsze w stosunku do kobiety, czasem do mężczyzny przy bezpodstawnym rozwodzie. Wdowa - obowiązywał ją termin roczny, sankcja - niesława, sankcja majątkowa

Zmienne ustawodawstwo przy rozwodzie - ostatecznie dotyczyło tylko żony:

1. Rozwód uzasadniony lub dokonany przez obopólne porozumienie - 1 rok

2. Rozwód bezpodstawny - 5 lat

Zakaz ponownego małżeństwa:

1. za Augusta - wprowadzono dla kobiet i mężczyzn obowiązek zawarcia małżeństwa.

2. za dominatu - nie istniał, poza w/w przepisami, kobieta posiadająca tylko jednego męża (univira) miała społeczne uznanie.

Niechętne stanowisko do ponownego małżeństwa - miało uchronić dzieci z poprzedniego związku. Dostawały majątek nabyty z poprzedniego małżeństwa.

Działało jako forma ukarania wchodzącego w nowy związek.

• B. WŁADZA OJCOWSKA (PATRIA PORESTAS) I POKREWIEŃSWTO

1. POWSTANIE I USTANIE WŁADZY OJCOWSKIEJ

• Patria potestas, charakter patriarchalny i monokratyczny, powstawała przez:

1. poczęcie w małżeństwie

2. przysposobienie (adoptio w sensie szerszym)

• Poczęcie w małżeństwie

Dziecko pozamałżeńskie - sui iuris, nie podlegało władzy ojcowskiej

Dziecko małżeńskie - poczęte w małżeństwie i spłodzone przez męża matki. Urodzone:

• najwcześniej w 7 miesiącu (182 dni) po zawarciu małżeństwa,

• najpóźniej w 10 miesiącu (300 dni) po rozwiązaniu małżeństwa

Okres ciąży oparty na opinii Hipokratesa.

Pater ist est, quem nuptiae demonstrant - ojcem jest ten, na którego wskazuje małżeństwo, stosowana jako reguła dowodowa, z możliwością przeciwdowodu

Tollere liberos - zwyczaj uznawania dziecka za swoje przez ojca poprzez podniesienie nowonarodzonego dziecka,

• potwierdzenie władzy ojca, powstałej przez samo urodzenie

• wola nieporzucania dziecka

Odmowa uznania dziecka za małżeńskie - poprzez skargę udzielaną przez pretora mężowi (praeiudicium). Wyrok rozstrzygał o ojcostwie przeciw każdemu.

S.C. Plancianum (za Wespazjana):

1. Żona do 30 dni po rozwodzie mogła zawiadomić męża, że jest z nim w ciąży

2. Mąż mógł posłać custodes mających to stwierdzić lub zawiadomić, że płód nie pochodzi od niego

3. Jeśli mąż zaniechał obu czynności, w drodze postępowania extra ordinem mógł być zmuszony do uznania dziecka i płacenia alimentów.

4. Nadal dopuszczalne było praeiudicium

Legitimatio - powstała za dominatu, nabycie przez dzieci z konkubinatu (liberi naturales) stanowiska dzieci małżeńskich, wchodziły pod władzę ojca naturalnego.

• Przysposobienie (adoptio w sensie szerszym) - przyjęcie obcej osoby za swe dziecko. Duże znaczenie polityczne w Rzymie.

Cel - przedłużenie rodziny (kult rodzinny, kult przodków, spadkobranie, spadkobranie przy adoptio sensu stricto)

Okres poklasyczyny - głównym celem stworzenie stosunku rodzic - dziecko, dlatego nie zawsze była władza ojcowska np. gdy arogowała kobieta.

Dwa rodzaje przysposobienia:

1. Adrogatio, arrogatio (dla osób sui iuris)

2. Adoptio (dla osób alieni iuris)

• Arrogatio, addrogatio - stara lecz bardzo ważna, dokonywana w formie publicznoprawnej.

Arrogatio pierwotna - dokonywana na zgromadzeniu ludowym (per populum), jedynie w Rzymie. Przebieg arrogacji:

• musiały być spełnione pewne wymogi, badane przez collegium pontificum.

• Zapytywano obie strony czy chcą tego aktu (nie wiadomo czy konieczne dla arrogatio)

• Niezbędne zapytanie (rogatio) na comitia curiata (zgromadzenie ludowe kurialne, podzielone na 30 kurii, różne kompetencje) przez pontifex maximus

• Lud rozważał sprawę na podstawie opinii pontifices i uchwalał w dalej sprawie ustawę, wydanie takiej lex było formalnością

• Detestatio sacrorum - zrzeczenie się przez przysposobionego przed zgromadzeniem ludowym dotychczasowych sacra familiaria (rodzinne czynności kultowe), nie wiadomo czy było to konieczne do arrogatio

Arrogatio późniejsza - dokonywana przez reskrypt cesarski (per rescritpum principis), gdy nie można było arrotatio per populum.

Na początku stosowana tylko wyjątkowo, Dioklecjan dopuścił ją w prowincjach.

W okresie poklasycznym - w samym Rzymie zanikła arrogatio per populum, na jej miejsce arrogatio per rescriptum principis

Podmiot arogacji:

• Początkowo tylko dorosły mężczyzna sui iuris (tylko on mógł być członkiem comitia)

• Od Antonina Piusa - dopuszczeni impuberes (niedojrzali), a per rescriptum... również kobiety

Arogujący:

• tylko dojrzały mężczyzna sui iuris

• od Dioklecjana za zezwoleniem cesarza (per rescriptum...) mogła przysposobić kobieta, która utraciła własne dzieci (in solacium amissorum liberorum)

Wymogi arrogatio - powstawały stopniowo:

• arogujący nie mógł mieć własnych dzieci (naturalnych lub przysposobionych)

• nie mógł oczekiwać naturalnego potomstwa (granicą wiek 60 lat)

• wolno arogować tylko 1 osobę (potem wyjątkowo więcej)

• arogowany nie mógł być starszy od arogującego (wyjątki np. w I w. p.n.e. Clodius)

• w okresie poklasycznym zmienne przepisy co do przysposabiania własnych dzieci z konkubinatu, ostateczny zakaz za Justyna I

Skutki arrogatio:

• capitis deminutio minima - arogowany przechodził wraz z osobami mu podległymi pod patria potestas arogującego

• arogujący nabywał majątek arogowanego

Justynian - własność pozostawał przy arogowanym, arogujący miał ususfructus

• Arogująca kobieta miała tylko prawa spadkowe ab intestato (gdy nie było testamentu)

• Wygasały długi arogowanego, pretor udzielił wierzycielom in integrum restitutio

• Justynian - arogujacego można oskarżyć tylko filii nomine

• Adoptio w sensie węższym - przysposobienie cudzego dziecka rodziny, powstała po ustawie XII tablic dzięki interpretowaniu ich przez pontyfików.

Wg. ustawy XII tablic - trzykrotnie sprzedany syn wychodził spod władzy ojca (si pater filium ter ter venum duit, filius a patre liber esto). Procedura:

1. Ojciec trzykrotnie mancypował syna przyszłemu adoptującemu lub osobie trzeciej, która nabywała mancipium nad synem.

2. Nabywca dwukrotnie dokonywał manumissio przez co uwalniał syna i ten wracał pod władzę ojca.

3. Za trzecim razem patra potestas wygasała

Przy córkach i wnukach wystarczała jednorazowa sprzedaż.

Właściwa adoptio - poprzez in iure cessio (zbycie przed sądem), nabycie patria potestas przy udziale magistratus (imperio magistratus) - przed pretorem (potem także namiestnikiem prowincji)

Adoptujący stwierdzał przed pretorem, że dana osoba jest jego dzieckiem, pretor temu nie zaprzeczał - następowała addictio magistratus (sądowe przyznanie) na rzecz adoptującego.

Jeśli trzecia mancypacja następowała przez przysposabiającego, to musiał on przed in iure cessio dokonać remancipatio na rzecz ojca naturalnego, by ten wystąpił jako pozwany przy in iure cessio.

Wola przysposobionego nie ogrywała roli w każdym przypadku.

Upadek tej formy w okresie poklasycznym - za Justyniana oświadczenie przysposabiającego i dającego w adopcję wpisywano do protokołu w odpowiednim urzędzie w obecności adoptowanego (musiał, choćby milcząco, wyrazić zgodę jeśli był dojrzały).

Adopcja testamentowa - wątpliwa, nie wspominana przez jurystów, w świetle prawa tylko występował tylko moralny obowiązek noszenia imienia testatora.

Podstawowe zasady adopcji:

1. Podmiot adopcji - zarówno dojrzali jak i niedojrzali.

2. Adoptujący - pierwotnie mężczyźni sui iuris, od Dioklecjana, za zezwoleniem cesarza - także dojrzałe kobiety.

3. Przysposabiający powinien być starszy od przysposabianego.

4. Za Justyniana wymagano różnicy minimum 18 lat (plena pubertas)

5. W prawie klasycznym - adoptio naturam naturam imitatur (przysposobienie naśladuje nature)

6. W prawie poklasycznym - dodano możliwość adopcji przez spadones (wg. Justyniana wyjątkiem byli kastraci) oraz przez osoby mające własne dzieci.

Skutki adoptio:

1. Capitis deminutio minima przysposobionego

2. Wyjście przysposobionego z dotychczasowej rodziny, zerwanie więzi agnacyjnej

3. Wejście do nowej rodziny, nie dotyczyło to jego wcześniej narodzonych dzieci

4. Dopuszczalna była adopcja jako wnuka

Reformy Justyniana:

• przejście do nowej rodziny pod patria potestas przysposabiającego następowało tylko wtedy, gdy adoptującym był wstępny macierzysty lub wstępny ojczysty, który emancypował jego ojca (adoptio plena).

• W ten sposób nie mogły adoptować kobiety.

• W innych przypadkach adoptowany pozostawał w dawnej rodzinie, uzyskiwał po adoptującym (ale nie po jeog rodzinie) prawo do dziedziczenia beztestamentowego jako suus heres (adoptio minus plena).

• Nie dziedziczył po adoptowanym ojciec adoptujący.

• Zakończenie władzy ojcowskiej:

Dożywotność władzy ojcowskiej - nie kończyła jej dojrzałość czy samodzielność gospodarcza dziecka.

Przyczyny zakończenia patria potestas:

1. Śmierć pater familias lub osoby pod jego władzą

2. Capitis deminutio maxima lub media pater familas lub osoby pod jego władzą

3. Capitis deminutio minima:

• poprzez adrogatio patria potestas

• adoptio, conventio in manum lub emancipatio osoby pod jego władzą

4. Uzyskanie przez dziecko rodziny godności kapłańskich (nie zachodziła capitis deminutio):

• flamen Dialis

• virgo Vestalis

• za Justyniana - biskupa

Uzyskanie przez dziecko wysokich funkcji państwowych (nie zachodziła capitis deminutio):

• prefekt pretorianów

• prefekt miasta

• konsul

5. Zakazane czyny pater familias:

• trzykrotna sprzedaż syna, lub jednorazowa córki (wg ustawy XII tablic)

• porzucenie zstępnego

• uczynienie z córki prostytutki

• zawarcie kazirodczego małżeństwa

Skutki:

• osoba stawała się sui iuris albo wchodziła pod nową patria potestas (np. dziecko pod władzą dziadka, wchodzące pod władzę swego ojca, będącego pod władzą tego dziadka).

• oba rodzaje nie zachodziły gdy utrata władzy następowała przez śmierć lub capitis deminutio maxima lub media podległego patria potestas.

Emancipatio - zwolnienie z patria potestas, dokonane z woli pater familias. Łączyło się z nabyciem stanowiska osoby sui iuris. Wyjątkowo akt mógł być wymuszany (extra ordinem).

Powstanie emancipatio - na skutek interpretacji Ustawy XII Tablic przez pontyfików. Dotyczyła trzykrotnej sprzedaży flius familias przez ojca. W celu emanciaptio ojciec trzykrotnie mancypował powierniczo syna osobie trzeciej - osoba ta wyzwalała go poprzez manumissio vindicta. Za pierwszym i drugim razem władza ojcowska odżywała, za trzecim wygasała.

Zastrzeżenie patronatu pater familias - przy trzeciej mancypacji dodawano zastrzeżenie, że osoba trzecia będzie powrotnie macypowała syna na rzecz ojca, by ten go wyzwolił. Ojciec stawał się na skutek tego parens manumissor (ojciec rodziny, który dokonał uwłasnowolnienia dziecka będącego pod jego władzą).

Przy córkach i wnukach wystarczało jednokrotne mancipatio i manumissio.

Okres poklasyczny - degeneracja dotychczasowej formy, dokonywanie aktu przed władzą.

• Anastazjusz - nowy rodzaj emancipatio (tzw. emancipatio Anastasiana) poprzez oświadczenie pater familias przed sądem i przedłożenie reskrytpu cesarskiego wyrażającego zgodę na emancipatio

• Justynian - utrzymał emancipatio Anastasiana, ale wystarczało tylko oświadczenie pater familias przed sądem

• W prawie poklasycznym w obu przypadkach wymagana była zgoda emancypowanego.

Skutki emancipatio:

1. Zakończenie władzy ojcowskiej powodujące capitis deminutio minima

2. Uzyskanie statusu sui iuris

3. Wyjście z dotychczasowej rodziny

4. Zstępni emancypowanego pozostawali pod władzą dotychczasowego pater familias

Od okresu klasycznego - ojciec darował emancypowanemu jego dotychczasowe peculium, działo się to automatycznie, o ile nie zostało wyraźnie cofnięte.

Za Justyniana - ojciec tracił użytkowanie bona materna (majątek po matce) emancypowanego.

Cel emancypacji:

1. Stworzenie samodzielności gospodarczej i społecznej

2. Uniknięcie podziału majątku (chłopskiego) wchodzącego w skład spadku

3. Niekiedy ukaranie dziecka rodziny, które traciło prawa spadkowe ab intestato wg. ius civile

Okres poklasyczny - mniejsze znaczenie emancypacji, wobec rozwiniętej samodzielności majątkowej osób podległych pater familias

Od Konstantyna Wielkiego - możliwość odwołania emancipatio w razie pewnych przypadków niewdzięczności

• Wyrzeczenie się dziecka (relegare, potem abdicare) - miało znaczenie tylko faktycznie jako (zawsze odwołalne) wypędzenie z domu.

2. TREŚĆ WŁADZY OJCOWSKIEJ

• Charakterystyka patria potestas - stanowiła jednolite silne władztwo, świeckie prawo właściwie nie ingerowało w nie.

• Ograniczenia nadużyć patria potestas - początkowo wynikały tylko z prawa sakralnego i zwyczaju. Surowe kary i sankcje sakralne.

Sacer - wykluczony ze wspólnoty sakralnej i oddany zemście bogów, za ciężkie przewinienia. Sacer był wyjęty spod prawa i mógł być przez każdego zabity

Z czasem ograniczenie sankcji sakralnych, na rzecz nadzoru cenzorskiego.

Rozporządzenia cesarskie - właściwe regulacje patria potestats przez prawo świeckie. Zwłaszcza za dominatu pod wpływami hellenistycznymi i chrześcijańskimi.

Tendencja by rozdzielić patria potestas na odrębne stosunki prawne, powstanie nowych stosunków prawnorodzinnych niezależnych od patria potestas.

Pojawienie się nielicznych obowiązków i praw matki (np. co do ustanowienia posagu). Stosunki prawnorodzinne między rodzicami a dziećmi były słabo rozwinięte.

• Ochrona patria potestas:

• do pryncypatu - poprzez dozwoloną pomoc własną w drodze manus iniectio (położenie ręki - symbolizowała realizację władztwa nad daną osobą

• wczesna republika - manus iniectio a także vindicatio (skarga rzeczowa m.in. dla ochrony władztwa) dzieci rodziny oraz żony in manu.

• Późna republika:

1. Oprócz w/w środków także praeiudicium, pretorska skarga o ustalenie czy ktoś podlegał patria potestas powoda.

2. Interdykt pretora - ekshibitoryjny interdictum de liberis exhibendis o okazanie dzieci przed sądem w celu ich identyfikacji

3. Interdykt pretora - prohibitoryjny interdictum de liberis ducendis o nie przeszkadzanie w zabraniu dzieci od siebie.

• Prawo karcenia przez patria potestas - najcięższe sankcje wymagały decyzji sądu domowego (iudicium domesticum) - najbliżsi krewni i sąsiedzi.

• Postępowanie podobne do postępowania przed sądami państwowymi

• Zmniejszająca się rola iudicium domesticum

Za dominatu ojciec miał prawo karcenia młodzieży podległej jego władzy, ale ciężkie przewinienia były karane sądownie.

• Prawo zabicia podległego władzy - początkowo jako vitae necisque potestas, potem ius vitae necisque (prawo zabicia). Wymagane były odpowiednie podstawy potwierdzone w postępowaniu przed sądem domowym.

• Jeżeli wymogi nie były spełnione ojciec odpowiadał za zabójstwo.

• Pryncypat - ius vitae necisque wyszło prawie użycia, jeżeli go nadużyto karano go extra ordinem.

• Konstantyn Wielki - znosi ius vitae necisque, karząc go jako parricidium (zabójstwo najbliższych krewnych)

• Prawo do porzucenia nowonarodzonych dzieci (expositio) - jeśli mimo porzucenia dziecko przeżyło, ojciec nie tracił patria potestas.

• Dominat - expositio zakazana

• Konstantyn Wielki - osoba, która wzięła porzucone dziecko i traktowała je jako własne, nabywała nad nim patria potestas. Jeśli było u niego niewolnikiem, stawało się własnością tej osoby

• Justynian - dziecko zawsze miało wolność i ingenuitas (wolne urodzenie; stan osoby wolno urodzonej)

• Prawo sprzedaży dziecka - różne cele

Trzykrotna w wypadku syna a jednokrotna przy córkach i niewolnikach służyła wyjściu spod patria potestas; wyinterpretowanie z Ustawy XII tablic w formie adoptio i emancipatio, jako formy zakończenia patria potestas

• Późna republika i pryncypat - sprzedaż z wyjątkiem powierniczej wyszła z użycia (zwłaszcza z chęci zysku)

• Konstantyn Wielki - możliwa sprzedaż nowonarodzonych dzieci, ale z możliwością ich odkupu

• Justynian - prawo sprzedaży tylko w wypadku nędzy

Rola ojca rodziny przy małżeństwie i zaręczynach (patrz odpowiednie części)

• Zasada jednolitości majątkowej, podmiotem był tylko pater familias, z czasem odstępstwa od tego

Dzieci rodziny nie miały zdolności majątkowej, z czasem w ograniczonym zakresie ją nabyły.

Pełnej zdolności nie miały nawet za Justyniana.

• Peculium (peculium profecticium) - od wczesnej republiki; masa majątkowa przekazana do zarządzania i pobierania z niej dochodów. Udzielano jej:

1. niewolnikom

2. synom rodziny

3. potem także innym dzieciom rodziny

• Właścicielem peculium był pater familias lub pan niewolnika.

• Ustanawiane było na podstawie swobodnej woli (concessio peculi)

• W każdej chwili można było odwołać (ademptio)

• Zasady peculium przy niewolnikach identyczne jak peculium przy dzieciach

Samodzielność peculium rosła, dotyczyło to głownie prowadzenia odrębnego od ojca gospodarstwa przez filius familias.

W zachodniorzymskim prawie wulgarnym - peculium uważano za majątek własny dziecka rodziny

• Peculium castrense i peculium quasi castrense - specjalny majątek syna rodziny nabyty w związku ze służba wojskową (np. żołd, nagrody wojskowe); powstawały bez względu na wolę ojca rodziny, nie mogły być przez niego odebrane.

1. Od Augusta - dawano żołnierzom prawo do testowania peculium castrense, potem przyznawano prawo do rozporządzania nim inter vivos. W przypadku śmierci beztestamentowej peculium castrense przypadało pater familias (jak w zwykłym peculium)

2. Od Konstantyna Wielkiego - na tych samych zasadach powstawały majątki nabyte przez pewnych urzędników cywilnych oraz osoby duchowne w związku z ich funkcjami. Różniło się to m.in. od klasycznego peculium castrense dopuszczeniem do dziedziczenia ab intestato

3. Justynian - zebrał wszystkie majątki powstałe na bazie konstrukcji peculium castrense i stworzył z nich peculium quasi castrense. Nie doprowadził do ich ujednolicenia

• Specjalne masy majątkowe (bona adventica) - powstawały od Konstantyna Wielkiego.

1. Majątek po matce (bona materna) - wyodrębniony najwcześniej

2. Przysporzenia uzyskane przez darowiznę wstępnych matki (bona materni generis)

3. Korzyści związane z małżeństwem (lucra nuptialia) - posag, darowizna małżeńska, nabycie posagu i darowizny małżeńskiej na wypadek śmierci po rozwiązaniu małżeństwa

Za Justyniana - specjalne masy majątkowe obejmowały wszystko oprócz tych nabytków, które pochodziły od ojca (nabytki od ojca to peculium paganum lub profecticium)

• Dominium i ususfructus dla pater familias - polegało na zarządzaniu i korzystaniu, było typem własności.

• pater familias obowiązywała staranność przy ich wykonywaniu

• zakaz zbywania i zastawiania

W porównaniu z klasycznym ususfructus pater familias:

• nie musiał składać rachunków

• nie musiał składać cautio ususfructaria (obietnica uczciwego użytkowania)

Własność tę posiadało także dziecko rodziny, lecz miało bardzo okrojone prawa w tym zakresie:

• nie mogło testować i zastawiać bez zgody ojca.

• po śmierci ojca własność dziecka rodziny stawała się pełna

Justynian - odrzuca koncepcję podzielonej funkcjonalnie własności - dziecko było właścicielem, a ojciec kwalifikowanym użytkownikiem; możliwe było wykluczenie użytkowania przez ojca, gdy zastrzegł to oddający w użytkowanie (bona adventica irregularia)

• Każdy majątek nabyty przez dziecko rodziny szedł automatycznie na rzecz majątku pater familias. Przysporzenie mogło nastąpić poprzez faktyczne zdarzenie lub poprzez akty prawne nieformalne, częściowo także formalne.

Justynian - dziecko nabywało na rzecz ojca tylko w ramach dyspozycji majątkiem (ex re patris) ojca lub z jego upoważnienia (ex iussu patris).

• Za delikty dzieci rodziny ojciec odpowiadał noksalnie.

• Od Juliana możliwe były skargi penalne przeciwko samemu filius familias (wyjątkowo)

• Za Justyniana - nie było odpowiedzialności noksalnej przy dzieciach rodziny.

Z czynności prawnych dzieci rodziny nie mogła powstawać odpowiedzialność pater familias. Nieważne były zobowiązania dzieci rodziny, nawet jeśli staliby się następnie osobami sui iuris.

Od późnej republiki filius familias mógł się zobowiązać ważnie wedle ius civilis i ewentualne skargi były kierowane przeciw niemu. Z powodu władzy ojcowskiej nieskuteczna była wtedy egzekucja.

Powstawały wówczas actiones adiecticiae qualitatis (skargi specjalne, pretorskie skierowane przeciw ojcu rodziny lub właścicielowi niewolnika ze zobowiązań osób podległych jego władzy):

1. actio de peculio - jeżeli syn zarządzał peculium, ojciec odpowiadał do wysokości tego peculium

2. actio tributoria - jeżeli ojciec ustanowił dla syna peculium handlowe (merx peculiaris), odpowiadał do wysokości tego peculium

3. actio insitoria - jeżeli ojciec ustanowił syna kierownikiem przedsiębiorstwa, odpowiadał wraz z nim za zobowiązania zagarnięte w obrębie tego przedsiębiorstwa

4. actio exercitoria - jeżeli ojciec ustanowił syna kierownikiem okrętu (magister navis) odpowiadał wraz z nim solidarnie za zobowiązania zaciągnięte przez syna w czasie prowadzenia okrętu

5. actio quod iussu - jeżeli ojciec upoważnił syna do zawarcia jakiejś czynności prawnej lub ją później aprobował, odpowiadał solidarnie za zobowiązanie w niej zawarte

6. actio de in rem verso - jeżeli ojciec bez ustanowienia peculium został wzbogacony aktem prawnym zawartym przez syna w interesie ojca - ojciec odpowiadał do wysokości wzbogacenia.

W okresie średnio klasycznym uznano zobowiązania dzieci rodziny, określone jako obligationes naturales (nie podlegały z reguły egzekucji).

Nieważne były rozporządzenia majątkiem pater familias dokonane przez dzieci rodziny.

W późnej republice dopuszczono jednak:

1. nieformalne akty w ramach peculium lub za zgodą pater familias

2. formalne czynności, ale tylko manumissio vindicta dokonana pater familias na rzecz dzieci rodziny

Nieważne były darowizny pater familias na rzecz dzieci rodziny. Od okresu późnoklasycznego dopuszczono jednak konwalidację np. w przypadku śmierci ojca rodziny bez odwołania darowizny.

3. POKREWIEŃSTWO

• Cognatio - występowało obok agnatio; oznaczało pokrewieństwo krwi, oznaczało:

1. pochodzenie jednej osoby od drugiej

2. pochodzenie kilku osób od wspólnego przodka.

3. powstawało przez samo urodzenie

4. uwzględniano pokrewieństwo zarówno po ojcu jak i po matce

Zaczęło nabierać znaczenia pod koniec republiki, na rzecz słabnącego agnatio. Wiązało się z osłabieniem władzy ojcowskiej i wzrostem samodzielności dzieci rodziny.

Za dominatu - znaczące wyparcie agnatio przez cognatio

Wzajemne zobowiązania rodziców i dzieci.

Zobowiązania dzieci wobec rodziców:

• zobowiązane do szacunku (reverentia, honor, obsequium)

• zakaz wnoszenia przeciw rodzicom actiones famosae (skargi zniesławiające),

• inne skargi dopuszczalne za zgodą pretora

• zasądzenie rodziców nie mogło przekraczać ich majątku

Wzrost roli cognatio przy dziedziczeniu beztestamentowym i przeciwtestamentowym. W prawie justyniańskim agnatio wyparta w tym przez cognatio.

Za cesarstwa - wzajemny obowiązek alimentacyjny, uwzględniał obok więzi agnacyjnej także więź kognacyjną. Ulegał rozszerzeniu.

• Obliczanie bliższości pokrewieństwa - wg stopni, obliczanych na podstawie liczby urodzeń - quot generationes, tot gradus (ile urodzeń, tyle stopni)

• jeśli jedna osoba pochodziła od drugiej (syn od ojca), to odliczano pochodzenie od tej drugiej

• jeśli obliczano pochodzenie od najbliższego wspólnego przodka, to nie wliczano jego urodzenia (np. rodzice i dzieci byli spokrewnieni w pierwszym stopniu, rodzeństwo w drugim, a bratanek w trzecim)

W pewnych okresach pokrewieństwo ograniczano prawnie do szóstego stopnia, a z siódmego uwzględniano tylko sobrino nati (prawnuki rodzeństwa).

Justynian zniósł te ograniczenia.

Rozróżniano linię prostą (limes directus, linea recta) i linię boczną (linea transversa).

1. Linia prosta - należeli do niej zstępni (descendetes) np. syn, wnuk oraz wstępni (ascendetes) np. ojciec, dziadek itd. Używano tu rozróżnienia między nimi na linię wyższą (linea superior) i linię niższą (linea inferior).

2. Linia boczna - należeli do niej wuj, ciotka, bratanek, siostrzeniec itd.

Powinowactwo (adfinitas) - stosunek między małżonkiem a krewnymi kognacyjnymi drugiego małżonka. Istniał tak długo jak małżeństwo. Powinowactwo miało znaczenie prawne, głównie jako przeszkoda małżeńska.

• Dzieci pozamałżeńskie (spuri, vulgo, quaesiti) - były osobami sui iuris.

1. Nie spokrewnione z ojcem ani agnacyjnie, ani kognacyjnie.

2. Spokrewnione z matką i jej krewnymi kognacyjnie (miały zatem prawo do dziedziczenia ab intestato)

Za cesarstwa - wzajemny obowiązek alimentacyjny między matką i jej wstępnymi a dzieckiem. Brak było praw troszczących się o dzieci pozamałżeńskie, nie stanowiły problemu socjalnego.

• Dzieci z konkubinatu (liberi naturales) - wyróżnione z dzieci pozamałżeńskich za dominatu. Zmienne ustawodawstwo co do nich.

1. Ojciec naturalny nie mógł im niczego darować ani zostawić w testamencie jeśli matka była innego stanu niż on

2. Ojciec naturalny nie mógł zawrzeć z matką dzieci małżeństwa jeśli była innego niż on stanu

3. W innych konkubinatach dopuszczalne były owe przysporzenia, ale tylko do pewnej części majątku (np. 1/4 , 1/12)

4. Za Justyniana - konkubina i jej dzieci naturalne uzyskiwały prawo dziedziczenia beztestamentowego nawet do wysokości 1/6 majątku spadkowego, jeśli ojciec nie miał żony i dzieci małżeńskich

• Legitimatio (nadanie dzieciom z konkubinatu stanowiska dzieci małżeńskich) - powstało w okresie poklasycznym. Istniały jego trzy rodzaje:

1. legitimatio per subsequens matrimonium - następowała przez późniejsze małżeństwo rodziców. Pojawiło się za Konstantyna Wielkiego i miało wtedy charakter przejściowy.

Dopuścił to ogólnie Justynian, jednak za zgodą dzieci, podobnie jak w pozostałych dwóch przypadkach.

2. legitimatio per oblationem curiae - legitymacja przez ofertę dla rady miejskiej; pojawiła się w V w. n.e., uregulowana przez Justyniana. Stworzona dla celów finansowych, mających uatrakcyjnić stanowisko radnego miejskiego.

Polegało na tym, że ojciec, nie mający dzieci małżeńskich (za Justyniana także posiadający je) mógł zostawić majątek synowi naturalnemu w testamencie lub przez darowiznę, zastrzegając, że ów syn ma zostać radnym miejskim (curialis). Było to dopuszczalne także co do córki naturalnej (filia naturalis), jeśli poślubiła jakiegoś curialis.

Od pozostałych rodzajów legitimatio, ta różniła się tym, że nie tworzyła pokrewieństwa z krewnymi ojca.

3. legitimatio per rescriptum principis - powołana przez Justyniana, dokonywana aktem łaski cesarskiej. Mógł mieć miejsce, gdy ojciec nie miał dzieci małżeńskich, a małżeństwo z konkubiną nie było możliwe.

Jest to rodzaj legitimatio subsydiarny do legitimatio per subseqens matrimonium.

Wniosek do cesarza składał ojciec lub po jego śmierci dziecko naturalne. Musiało być jednak ustanowione przez ojca spadkobiercą w zamiarze by uzyskało stanowisko dziecka małżeńskiego.

Pożycie między niewolnikami (conturbenium) - miało tylko charakter faktyczny

• Obowiązek alimentacyjny (obowiązek utrzymania) - pojawił się dopiero za cesarstwa. Dochodzono go w procesie extra ordinem.

• najwcześniejszy był wzajemny obowiązek alimentacyjny między wstępnymi i zstępnymi (w ramach pochodzenia małżeńskiego)

• przy dzieciach pozamałżeńskich istniał tylko pomiędzy dziećmi oraz ich matką i jej wstępnymi.

• Nowele justyniańskie wprowadziły wzajemny obowiązek alimentacyjny pomiędzy dziećmi z konkubinatu a ich ojcem i jego dziećmi z małżeństwa.

• Za pryncypatu istniał obowiązek alimentacyjny między rodzeństwem

Alimentów można się było domagać tylko w braku własnych środków utrzymania. Wysokość alimentów była uzależniona od stanu majątkowego zobowiązanego do świadczenia. W razie sporu decydowało uznanie sądu.

• Prawny obowiązek wychowania dzieci - pojawił się dopiero za dominatu.

• C. OPIEKA I KURATELA

1. OPIEKA (TUTELA)

• Prawo opiekuńcze - obejmowało także kuratelę, miało charakter humanitarny i wolny od biurokracji.

• Opieka (tutela) - podlegały jej osoby sui iuris. Dwa rodzaje:

1. Tutela impuberum - opieka nad niedojrzałymi

2. Tutela mulierum - opieka nad dojrzałymi oraz nad kobietami

• W prawie poklasycznym, pod wpływem hellenistycznym, dopuszczono matkę jako ustawową opiekunkę niedojrzałego. Za Justyniana dopuszczono do tego także babkę.

• Opieka nad niedojrzałymi - pełniła dwie funkcje:

1. Polegała na ochronie podopiecznego (pupila) - jego osoby i majątku, z biegiem czasu, nabierała coraz większego znaczenia.

2. Opiekunem był zazwyczaj najbliższy spadkobierca ustawowy, stąd miał interes w zachowaniu majątku podopiecznego. Funkcja ta zanikała z biegiem czasu.

Opieka coraz bardziej nabierała charakteru obowiązku.

• Opieka nad niedojrzałymi - była to władza (vis ac potestas). Pierwotnie chroniona prawdopodobnie przez vindicatio (skarga rzeczowa o wydanie rzeczy na podstawie własności kwirytalnej).

Miała swoje granice w prawie sakralnym i zwyczaju. Opiekun był zobowiązany do fides (uczciwość, rzetelność), której naruszenie było karane sakralnie, przeciwko nadużyciom występował też cenzor.

• Tutor - osoba prywatna, z reguły krewny lub przyjaciel rodziny. Istniał też nadzór państwowy, miał szeroki, stale wzrastający zakres. Sprawowali go:

• pretor miejski

• konsulowie (od Klaudiusza)

• specjalny praetor tutelarius (od Marka Aureliusza)

• Istniały trzy rodzaje tuteli, różniły się zdolnością do bycia opiekunem, jego usuwalnością i odpowiedzialnością (w kolejności pierwszeństwa):

1. opieka testamentowa (tutela testamentaria)

2. opieka ustawowa (tutela legitima)

3. opieka sądowa (tutela dativa)

1. Tutela testamentaria - istniała już w ustawie XII tablic, najczęstsza w wyższych warstwach społecznych. Istniały określone formuły ustanowienia opiekuna.

Kto ustanawiał opiekuna?

• Pater familias, tylko dla osób, które stawały się sui iuris z chwilą jego śmierci

• Później można było wyznaczyć opiekuna dla pogrobowca (postumus) i wydziedziczonego (exheredatus)

• Oprócz pater familias mogli ustanowić opiekuna także inne osoby (np. ojciec dla syna emancypowanego, matka dla swego dziecka, będącego jej spadkobiercą). Potrzebne było jednak zatwierdzenie sądu (confirmatio).

Uzyskanie opieki:

• uzyskanie stanowiska opiekuna testamentowego następowało w chwili skuteczności testamentu (nabycie spadku przez spadkobiercę)

• udzielenie opieki poprzez confirmatio

Zakończenie opieki:

• opiekun testamentowy nie mógł odstąpić od opieki, ale mógł ją odrzucić (abdicare)

• za pryncypatu można było zmusić do przyjęcia stanowiska opiekuna

• od Klaudiusza zmuszony do opieki mógł korzystać z excusatio (przejęta z tutela dativa)

2. Tutela legitima - najstarsza historycznie, uregulowana już w ustawie XII tablic.

Kto ustanawiał opiekuna?

• najbliżsi spadkobiercy ustawowi (poza kobietami, które same podlegały opiece)

• najbliższy agnat (w razie mnogości - wszyscy łącznie)

• w razie braku agnata - członkowie rodu (geniles); wyszło z użycia w pryncypacie

• w prawie poklasycznym - dopuszczeni niektórzy krewni kogancyjni (np. matka)

• za Justyniana - zamiast agnatów, dopuszczono do opieki spadkobierców

Opieka nad emancypowanym należała do ojca, który go emancypował (parens manumissor); nad wyzwoleńcem opiekę sprawował jego patron i subsydiarnie jego najbliżsi zstępni.

Uzyskanie opieki:

• nabycie stanowiska opiekuna ustawowego następowało automatycznie z chwilą, gdy niedojrzały stał się osobą sui iuris.

Zakończenie opieki:

• nie było możliwe odrzucenie swej funkcji jako tutor legitimus

• możliwe było odstąpienie funkcji poprzez in iure cessio

• od okresu poklasycznego, możliwe było skorzystanie z excusatio przez opiekuna

3. Tutor dativus - ustanawiany przez władzę sądową, pierwotnie przez magistratus. Był to postępowy sposób opieki, wprowadzony przez lex Atilia (210 r. p.n.e.) oraz późniejsze ustawy m.in. lex Iulia et Titia (dla prowincji).

Kto ustanawiał opiekuna?

• sąd ustanawiał opiekuna temu, kto aktualnie go nie miał lub było niepewne czy go nie miał

• następowało to na wniosek, który mógł złożyć każdy, także sam impubes. Pewne osoby były do złożenia wniosku zobowiązane (np. matka, dotychczasowy opiekun)

Uzyskanie opieki:

• opieka sądowa była obowiązkiem publicznym (munus publicum), z biegiem czasu rozciągnięto to na pozostałe opeki.

• niekiedy sąd ustanawiał specjalnych opiekunów o ograniczonym zakresie działania (np. co do części majątku lub określonych aktów). Mogło to występować samodzielnie, bądź obok istniejącego już opiekuna. W okresie poklasycznym niektórych zastąpili kuratorzy.

Zakończenie opieki:

• opiekun nie mógł odrzucić opieki ani jej odstąpić

• przysługiwała mu excusatio - możliwość usprawiedliwienia się, uzasadniającego zwolnienie go od opieki. Istniało wiele przyczyn usprawiedliwiających m.in. starczy wiek (70 lat), zły stan zdrowia, złe warunki materialne, pełnieni już trzech opiek kurateli, pewne zawody (np. lekarz, filozof), pewne funkcje publiczne.

• od okresu późnoklasycznego - opiekun mógł zamiast excusatio wskazać potioris nominatio (wskazać lepszego kandydata); zniesiono za Justyniana

• Obowiązki opiekuna - piecza nad osobą pupila, troska o jego utrzymanie i wychowanie (na koszt majątku podopiecznego)

Nie musiano czynić tego osobiście - najczęściej zostawiano pieczę nad pupilem jego matce, opiekun musiał jednak czuwać nad prawidłowym jej wykonywaniem.

Opiekun podlegał nadzorowi państwowemu, zwłaszcza wykonywanemu przez preator tutelarius

• Za późnej republiki - ciężar opieki spoczywał na sprawach majątkowych, zwłaszcza na zarządzie mieniem pupila.

• Majątek pupila był oddzielony od majątku opiekuna, należał tylko do samego pupila. Stanowisko opiekuna było domini loco (w miejsce właściciela) i miał on possessio.

• W procesie występował za pupila.

• W prawie klasycznym - opiekun mógł nabyć dla podopiecznego posiadanie i własność (za pomocą nabycia posiadania). Inne prawa (np. wierzytelności) mógł nabyć jako zastępca pośredni.

Prawo skargi opiekuna przez pupila (jako actiones utiles - skargi pretorskie na podstawie analogii do formuł edyktalnych)

• Opiekun mógł rozporządzać majątkiem pupila, duża swoboda, ograniczana z biegiem czasu. W okresie poklasycznym mógł rozporządzać majątkiem tylko na korzyść pupila.

Zobowiązania zaciągał sam opiekun, w prawie klasycznym opiekunowie mieli actiones utiles przeciw pupilowi

• Zarząd - jego reguły opierały się o bona fides występującej w actio tutelae (skarga opiekuna lub przeciw niemu). Nadzór państwowy przez praetor tutelarius w postępowaniu kognicyjnym.

Opiekun zobowiązany był do sporządzenia inwentarza, kapitały należało lokować w nieruchomościach lub przynajmniej umieścić na procent, kosztowne rzeczy zdeponować w bezpiecznym miejscu.

Istniał obowiązek ścigania niepewnych wierzytelności, wykonywania zobowiązań i zbywania psujących się i zbędnych rzeczy.

• Praedia rustica vel suburbana (zakaz zbywania i zastawiania gruntów wiejskich) - wprowadzony przez Oratio Severi (195 r. n.e.), pod rygorem nieważności.

Konstantyn Wielki rozszerzył zakaz na nieruchomości miejskie (miały niższą wartość ze względu na częste pożary)

Obowiązywał zakaz darowizn dokonywanych przez opiekuna kosztem majątku pupila.

• W przypadku mnogości opiekunów - zarządzali majątkiem wspólnie, później przydzielano zarząd jednemu lub dzielono między nich. Każdy działał i odpowiadał za majątek w swoim zakresie.

• Auctoritas tutoris (zgoda opiekuna) - impuberes infantia maiores mogli samodzielnie zawierać akty polepszające ich położenie. Przy innych czynnościach prawnych potrzebna była zgoda opiekuna.

Zanik w zachodniorzymskim prawie wulgarnym, przywrócenie za Justyniana.

• Auctoritas tutoris musiała być formalna (np. odpowiednie słowa).

• Od późnej republiki - dopuszczalna w postaci nieformalnej.

• Brak zgody opiekuna powodował nieważność aktu. Pupil odpowiadał w granicach swojego wzbogacenia (od Antonina Piusa).

• Ustanie opieki

1. Dla pupila - w razie jego śmierci i capitis deminutio oraz osiągnięcia przez niego dojrzałości.

2. Dla opiekuna - w razie jego śmierci lub capitis deminutio oraz (w granicach dopuszczalności) abdicatio, odstąpienie innej osobie, excusatio, , potioris nominatio i remotio.

• Ochrona prawna pupila - zróżnicowana w zależności od rodzaju opieki, ujednolicona w okresie poklasycznym.

1. Crimen suspecti tutoris - (przestępstwo podejrzanego opiekuna) zawarte w ustawie XII tablic, dotyczyło opieki testamentowej. Za pryncypatu przekształciła się w accusatio suspecti tutoris.

Rozszerzona na tuteta legitima i tutela dativa.

Skargę mógł wnieść każdy poza pupilem, postępowanie mogło być wszczęte także z urzędu. Zarzucano fraus wynikającą z dolus lub rażącego naruszenia obowiązków opiekuna.

Wyrok ustalał, że opiekun jest suspectus (niegodny zaufania). Powodowało to infamię i remotio (usunięcie opiekuna) oraz ustanowienie nowego opiekuna.

W okresie poklasycznym istniała zwykła remotio, bez accusatio suspecti tutoris i infamii

2. Actio rationibus distrahendis - skarga penalna pupila o podwójną wartość (duplum) rzeczy przywłaszczonych przez opiekuna. Znana w ustawie XII tablic.

Justynian uznał skargę za mieszaną. Początkowo stosowana przy tutela legitima, od okresu poklasycznego we wszystkich trzech przypadkach.

3. Satisdatio (cautio) rem pupili salvam fore - stypulacja opiekuna, zabezpieczona poręczeniem, że odda on nie zmniejszony majątek, o który będzie należycie dbał. Wprowadzona przez pretora.

Była składana na początku opieki, a skarga z niej przysługiwała dopiero po zakończeniu opieki. Zabezpieczenie to mogło być dokonane dobrowolnie lub przymusowo. Przymus dotyczył opiekunów ustawowych i ustanawianych lub zatwierdzanych przez magistratury municypalne.

4. Actio tutelae directa - należała do actiones famosae (skargi zniesławiające); przysługiwała pupilowi. Mogła zostać wniesiona po zakończeniu opieki. Była skargą dobrej wiary wynikającą z prowadzenia spraw opiekuńczych (tutelam gerere), a nie z samej funkcji opiekuna.

Na podstawie actio tutelae opiekun zmuszony był do złożenia rachunków, wydania majątku pupila i nabytków dokonanych na jego rzecz oraz wynagrodzenie szkody.

Opiekun odpowiadał za dolus, za Justyniana także za culpa in conreto (brak staranności). Opiekun nie działający (tutor cessans) odpowiadał na podstawie actio tutelae utilis.

W wypadku wieli opiekunów obowiązywały zasady:

1. przy podzielonym zakresie zadań każdy opiekun odpowiadał za swój zakres

2. tutor cessans w stosunku do tutor gerens (tutor działający) ponosił odpowiedzialność subsydiarną

3. W innych przypadkach tutores gerentes i tutores cessantes odpowiadali solidarnie

5. Contrarium tutelae iudicium - przysługiwało opiekunowi o zwrot nakładów

6. Privilegium exigendi (przywilej konkursowy) - Septymiusz Sewer i Karakalla wprowadzili ustawowy zastaw narzeczy kupionej przez opiekuna we własnym imieniu za pieniądze pupila.

Jeżeli sprawy opiekuńcze prowadzone były nie przez opiekuna (protutor), przysługiwała przeciw tej osobie skarga pretorska (Justynian - actio protutelae)

• Tutela mulierum (instytucja opieki nad kobietami) - uzasadniano to słabością płci (sexus infirmitas), w rzeczywistości chodziło o niedopuszczenie kobiet do interesów. Opieka miała na celu interes opiekuna, którym przeważnie był najbliższy spadkobierca.

• Pierwotnie tutela mulierum była władzą.

• W prawie klasycznym kobieta i jej majątek były zarządzane przez nią samą. Nie było więc actio tutelae przeciw opiekunowi

Jedynym zadaniem opiekuna było udzielanie auctoritas (zatwierdzenie, ważność) w licznych czynnościach prawnych kobiety np. zbycie res mancipi, zaciągnie zobowiązań, testamencie, przyjęcie spadku, ustanowienie posagu.

W praktyce opiekun udzielał prawie zawsze swojej zgody.

Opiekun był osobą prywatną, podlegał nadzorowi państwowemu w mniejszym zakresie niż przy impuberes.

Trzy rodzaje opieki nad kobietami:

1. Opieka testamentowa - ustanawiał ją pater familias, lub mąż mający kobietę in manu. Od republiki, kobiecie mógł zostać dany wybór opiekuna (tutor optivus) zarówno co do całości, jak i części spraw.

Opiekun mógł odrzucić opiekę (abdicatio), nie mógł jej odstąpić innemu.

2. Opieka ustawowa - już w ustawie XII tablic.

• opiekunem był najbliższy agnat kobiety, a w jego braku gentiles (członkowie rodu)

• opieka sądowa nad wyzwolenicą należała do jej patrona.

• Opiekunem ustawowym emancypowanej był jej ojciec jako parens manumissior.

Tutela legitima nad kobietą nie mogła być odrzucona, dopuszczalne było jej odstąpienie poprzez in iure cessio.

Lex Claudia (44-49 r. n.e.) zniosła ustawową opiekę agnatów nad kobietami.

3. Opieka sądowa - podobnie jak przy impuberes, przy kobietach wprowadziła ją także lex Atilla oraz lex Iulia et Titia.

• w prawie klasycznym wymagano wniosku samej kobiety

• niedopuszczalne było odrzucenie lub odstąpienie opieki

• możliwość zastosowania excusatio

• można było ustanowić opiekunów specjalnych m.in. w razie nieobecności stałego opiekuna

Zakończenie opieki nad kobietą:

1. Dla kobiety: śmierć lub capitis deminutio

2. Dla opiekuna: śmierć, capitis deminutio, abdicatio i excusatio (w granicach dopuszczalności)

Przy in iure cessio opieka odstępującego pozostawała w zawieszeniu; odżywała w razie śmierci lub capitis deminutio tutor cessicus.

Ograniczenie opieki nad kobietami - od późnej republiki:

• od Augusta nie podlegały jej matki trojga dzieci (wyzwolenice przy czworgu dzieciach)

• optio tutoris (wybór opiekuna)

• coëmptio tutelae evitandae causa (służyła do zmiany opiekuna)

• zniesienie opieki agnatów - zniosła to Lex Claudia

Całkowity zanik tutela mulierum za Konstantyna Wielkiego.

2. KURATELA (CURA, CURATIO)

• Podmiot kurateli - podlegały jej tylko osoby sui iuris. Różne rodzaje cura:

1. Cura furiosi (kuratela nad chorymi psychicznie)

2. Cura prodigi (kuratela nad marnotrawcami)

3. Cura minorum (kuratela nad dojrzałymi poniżej 25 lat)

4. Inne rodzaje cura:

• dla głuchych, niemych i kalek (Cura deilium personarum - kuratela nad osobami ułomnymi)

• dla niedojrzałych i kobiet będących pod opieką (jako organ pomocniczy dla opiekuna)

• przy egzekucji majątkowej

• do zarządu masą konkursową (curator bonorum)

• do strzeżena praw osoby nieobecnej w procesie (curator absentis)

• do zarządu spadkiem jeszcze nie objętym (curator hereditatis iascntis)

• dla ochrony praw majątkowych osoby poczętej, lecz nie narodzonej (cura ventris nomine)

itd...

Zadania kuratora (curator) - różne, zależne od rodzaju kurateli, zazwyczaj chodziło tylko o

sprawy majątkowe

Cura jako władza - sprawowana w interesie osoby jej poddanej jak i samego kuratora. Większe znaczenie miał jednak interes osoby poddanej kurateli.

Kuratela stała się obowiązkiem wykonywanym pod nadzorem władzy sądowej.

1. Cura furiosi - dotyczyła chorego psychicznie, który był sui iuris i nie podlegał już tutela impuberum.

Kto sprawował kuratelę?

• Wg ustawy XII tablic ustawowa kuratela najbliższego agnata, a jego braku - członków rodu, byli to jednocześnie najbliżsi spadkobiercy chorego psychicznie.

• Na początku pryncypatu gentiles stracili prawo do cura furiosi.

• Procedura przyznania kurateli

• Sprawowana w interesie osoby jej podlegającej jak i w interesie kuratora.

• Brak specjalnej procedury uznania za chorego psychicznie.

• Chory automatycznie popadał pod ustawową kuratelę.

• Brak kurateli testamentowej

• Istniała kuratela sądowa, ustanawiana z urzędu (pretor lub namiestnik prowincji)

Okres poklasyczny - zawsze było konieczne urzędowe mianowanie lub zatwierdzenie kuratora. Kolejność przyznawania cura furiosi:

• najpierw uwzględniano osobę wymienioną w testamencie

• potem wynikająca z ustawy

• potem inną zdolną do pełnienia kurateli.

• Zadania kuratora

• troszczył się o osobę podległą iż zarządzał jej majątkiem

• podobnie jak tutor impuberis, występował domini loco

• podległy kurateli chroniony był sankcjami sakralnymi i cenzorskimi a także poprzez actio negotiorum gestorum (skarga o prowadzenie cudzych spraw)

• Justynian - nakaz sporządzania inwentarzu oraz satisdatio (przyrzeczenie stypulacyjne zabezpieczone przez poręczenie; zaspokojenie wierzyciela w przeciwstawieniu do wykonaniu zobowiązania)

• Istniało privilegium exigendi

2. Cura prodigi - obejmowała tylko władzę nad majątkiem, którego zarząd odebrano marnotrawcy (interdictio)

Kto sprawował kuratelę?

• Najbliżsi spadkobiercy: najbliższy agnat, a jego braku gentiles.

• Na początku pryncypatu gentiles stracili prawo do cura prodigi

• Procedura przyznania kurateli

• Brak kurateli testamentowej

• Istniał curator ustanawiany przez magistratus

Okres poklasyczny - zawsze było konieczne urzędowe mianowanie lub zatwierdzenie kuratora.

• Zadania kuratora

• stosunek kuratora do majątku miał charakter domini loco

• w razie niewłaściwego wykonywania kurateli przewidziane były sankcje sakralne i cenzorskie a także actio negotiorum gestorum

• dla aktów pogarszających stanowisko marnotrawcy potrzebna był zgoda kuratora

3. Cura minorum - pojawiła się w związku ze skomplikowaniem prowadzenia spraw majątkowych.

Odróżniano cura minorum od tutela impuberum. W prawie poklasycznym nastąpiło prawie całkowite ich zrównanie i pomieszanie.

Procedura przyznania kurateli

• curator minoris ustanawiany był przez magistraturę (pretor lub namiestnik prowincji)

• ustanowienie na wniosek samego minor, także na wniosek jego krewnych

• nie można było ustalić kurateli wbrew woli minor

• Zadania kuratora

• pierwotnie kurator powoływany był tylko do określonych celów; od Marka Aureliusza nawet do wszystkich spraw

• główną funkcją było doradzanie, udzielał także aprobaty przy czynnościach prawnych minor (Dioklecjan wymagał go tylko przy czynnościach prawnych pogarszających stanowisko minor)

• w okresie poklasycznym - kurator uzyskał zarząd majątku minor; minor mógł dobrowolnie przekazać administrację majątku pod kuratelę.

Od okresu klasycznego - rozciąganie przepisów o zarządzie majątku przez tutor impuberis na curator minoiris (np. oratio Severi), przejęto także przepisy o zdolności bycia opiekunem i excusatio, accusatio suspecti, actio subsidiaria i privilegium exigendi.

Przeciw kuratorowi służyła actio negotiorum gestorum (inne nazwy w okresie poklasycznym np. iudicium curationis)

W praktyce prawie każdy dojrzały poniżej 25 lat miał swojego kuratora.

• D. PAREMIE PRAWA RODZINNEGO

• Dos est donatio marito oblata ad onera martimonii sustinenda - posag jest to darowizna przekazana mężowi dla ponoszenia ciężarów małżeństwa.

• Libera esse debent matrimonia - małżeństwa winny być swobodne

• Nuptias non concubitus, sed consensus facti. - małżeństwo powstaje nie przez faktyczne pożycie, lecz przez porozumienie

• Pater ist est, quem nuptiae demonstrant - ojcem jest ten, na którego wskazuje małżeństwo, stosowana jako reguła dowodowa

• Sponsalia sunt mentio et repromissio nuptiarum fututarum - zaręczyny są ofertą i przyrzeczeniem przyszłego małżeństwa.

By Miodzik © 2003

---