PRAWO

1. Dzieje prawa - problemy klasyfikacyjne i periodyzacyjne

Prawo:

1. w ujęciu przedmiotowym

• zbiór norm postępowania, które powstały w związku z istnieniem państwa i zostały ustanowione lub uznane przez odpowiednie organy władzy oraz są przez nie stosowanie, a ich naruszenie grozi sankcjami

2. w ujęciu podmiotowym

• uprawnienia przyznawane jednostce przez obowiązujące akty prawne

3. w szerszym znaczeniu

• wszelkie reguły postępowania przyjęte w danej społeczności, określające wzajemne prawa i ob. jednostek. W tym ujęciu początków prawa można doszukiwać się już w najwcześniejszych stadiach rozwoju społ., na długo przed wykształceniem się organizacji państwowej.

4. w węższym znaczeniu

• syst. norm postępowania wydanych lub uznanych przez władzę państwową, wyrażających interesy panującej klasy społ., a realizowanych za pomocą przymusu państwowego. W takim ujęciu prawo jest funkcjonalnie związane z państwem.

Ewolucja pojęcia prawa:

1. zasada personalizmu prawnego (osobowości prawa), wczesne średniowiecze

• prawo kształtowało się w obrębie określonych gr. społ. (szczepów, plemion) i w tych grupach obowiązywało, gł. rola więzów rodowych. Po wymieszaniu się ludów i zatarciu różnic etnicznych stosowanie tej zasady stało się niemożliwe.

2. zasada terytorialności prawa, XI/XII w.

• prawo kształtowało się w ramach określonego obszaru, gł. rola więzów teryt. Niezależnie od pochodzenia każdego obowiązywało prawo danego teryt.

3. partykularyzm prawa, XIII w.

• rozdrobnienie prawa, co powiązane było ściśle z prymatem prawa zwyczajowego oraz zasadą teryt. prawa

4. prawo o charakterze kazuistycznym (jednostkowe reguły dot. konkretnych przypadków) następnie ewoluowało w kierunku powszechności - prawo o charakterze generalnym (dot. szerokiego kręgu podmiotów).

Problemy periodyzacyjne:

1) Okres prawa pierwotnego - państwo plemienne (szczepowe)

• prawo mówione (oralne)

• brak aparatu związanego z tworzeniem prawa, brak prawników, sędziów

2) Prawo archaiczne - państwo antyczne

• związane z antykiem (starożytnością)

• dominujące obowiązywanie zwyczaju, nast. prawa zwyczajowego

• rozwija się aparat tworzenia i stosowania prawa, pojawiają się prawnicy i sądy, specjalne organy egzekucyjne

3) Prawo postarchaiczne - okres rozwoju prawa po okresie antyku aż do 2 poł. XVIII w.

• prawo średniowieczne

• liczne prawa narodowe, w znaczny sposób różniące się od siebie

• recepcja prawa rzym. - pojęć, systematyki, konstrukcji prawnych

4) prawo nowożytne, od końca XVIII w.

• przełom nastąpił już od wybuchu Rewolucji Franc. - odmienny sposób rozumienia prawa, wielkie kodyfikacje, uznanie prymatu prawa pisanego (stanowionego), prawa naturalne

Problemy klasyfikacyjne - istnieje wiele podziałów prawa, wyróżnianych ze wzgl. na inne kryteria:

• prawo prymitywne, rzymskie, feudalne, stanowe, nowożytne (kryterium chronologiczne)

• prawo boskie i naturalne (kryterium: pochodzenie prawa)

• prawo świeckie i kanoniczne (różne podmioty)

• prawo państwowe, miejskie, wiejskie (zakres teryt.)

• prawo publ. i pryw. (najstarszy podział na gałęzie prawa dokonany przez Ulpiana)

• współczesne gałęzie prawa: prawo adm., cyw., karne

Zjawisko asynchronizmu w prawie - mimo, iż jest ono nieodłącznym el. istnienia państwa, to nie zawsze gdy zmieniał się ustrój, zmieniało się też prawo. Bardzo często regulacje prawne były trwalsze od formy ustrojowej państwa i ich modyfikacja przebiegała o wiele wolniej.

Np. Kodeks Napoleona (1804r.) - obowiązywał na ziemiach polskich do pol. XX stulecia, pozostał niezmienny wobec ewolucji państwa (zabory - II RP - PRL)

2. Źródła prawa w naukach historyczno-prawnych.

• termin „źródło prawa” w naukach hist. - prawnych posiada 2 znaczenia:

1. źródła powstania prawa (fontes iuris oriundi) - czynniki tworzące prawo (ogół czynników społ. - polit.):

• zwyczaj - powszechnie uznana, uświęcona tradycją forma zachowania się przyjęta w danej zbiorowości społ. Czynnik tworzenia prawa w czasach najdawniejszych - PRAWO ZWYCZAJOWE

• akt normatywny - rezultat działalności prawotwórczej organów posiadających wł. legislacyjną, prawo tworzone w drodze ustaw i rozporządzeń - PRAWO STANOWIONE

• inne źródła tworzenia prawa (rzadziej występujące):

JURYSPRUDENCJA - nauka prawa, dzieła uczonych prawników stanowiły podstawę regulacji prawnych i orzeczeń sądowych, a opinie uczonych prawników (communis opinio doctorum) były wykorzystywane przez sądy nieumiejące znaleźć odpowiedniej regulacji prawnej

PRECEDENSY (prejudykaty) - wyroki sądowe zapadłe wcześniej, które stawały się wiążące dla sądów przy rozstrzyganiu podobnej sprawy w przyszłości, zwł. w Anglii

2. źródła poznania prawa (fontes iuris cognoscendi) - przekazy i teksty prawne umożliwiające zapoznanie się z prawem minionych epok .

• źródła bezpośrednie - kodeksy, dokumenty, orzeczenia sądowe itp.

• źródła pośrednie - pisane (np. kroniki) bądź nie pisane (np. tradycja ustna, przysłowia prawnicze)

• do poznania i opracowania źródeł historycznych i historycznoprawnych służą tzw. nauki pomocnicze historii - określają stopień autentyczności źródła i jego wartość informacyjną, np.

paleografia - nauka o dawnym piśmie, pozwalająca odczytywać stare teksty prawne

epigrafika - nauka o piśmie w materiale twardym (kamień, wypalana glina)

dyplomatyka - nauka o dokumentach, pozwala na ustalenie ich autentyczności jako źródła

sfragistyka - badanie pieczęci

chronologia historyczna - bada historyczne podziały czasu (kalendarz, obliczanie lat)

archeologia prawna - badanie i opisywanie przedmiotów materialnych służących powstawaniu i stosowaniu prawa (np. pręgierzy, narzędzi torur)

Źródła prawa (fontes iuris) - wszystkie czynniki wpływające na powstanie prawa, jego treść oraz samą postać

• znaczenie materialne - zespół czynników wpływających na kształtowanie się norm prawnych

• znaczenie formalne - formy powstawania prawa, czynniki prawotwórcze

• znaczenie poznawcze - efekty działalności prawotwórczej (spisy, kodeksy), dzielimy je na bezp. i pośrednie

3. Prawo pierwotne (prymitywne, plemienne, przedpaństwowe) - obejmuje zjawiska prawne społ. pierwotnych

Wykształcenie się pierwotnego poczucia prawa:

• ludzie wchodzili w stosunki rodzinne, mieli określone prawa i ob. wewn. wspólnoty rodowej

• pojawienie się własności pryw. - prawa do niej jednych członków społ., a obowiązki innych do respektowania tego prawa

• zasady moralne, wierzeni rel., przeżycia psych. ustalały pewne wzorce zachowań, które pow. akceptowane stawały się regułami postępowania

• wynikiem naruszenia jakiegoś uznawanego dobra było poczucie krzywdy i reakcja skierowana przeciw sprawcy, co wiązało się z ludzkim instynktem samoobrony

Sposoby rozwiązywania konfliktów w społ. plemiennych:

• „konfliktów wewnątrzgrupowych” - starano się rozwiązywać je siłą autorytetów rodowo-plemiennych, nieprzestrzegani prawa powodowało wykluczenie z rodu, a to z kolei pewną śmierć

• „konflikty międzygrupowe” - krzywda wyrządzona przez członka innego rodu wywoływała stan wojny między rodami, a nawet walki międzyplemienne. Gniew pokrzywdzonego rodu wyrażał potrzebę pomszczenia krzywdy przez wyrządzenie jeszcze większego zła - krwawa zemsta (pojęcie proporcji między złem doznanym a zadanym nie było jeszcze uświadamiane).

Cechy prawa pierwotnego:

• brak zorganizowanego aparatu wymiaru i realizacji prawa (brak sądów, środków przymusu)

• brak systemu tworzenia prawa przez zorganizowaną władzę (dominują przesądy, zwyczaje)

• utrwalenie się względnie trwałych stosunków wewn. gr. społ., np. własnościowych

• prymitywne sposoby realizacji prawa (krwawa zemsta, odpowiedzialność zbiorowa)

• było to prawo zwyczajowe - dawne i nowo powstające reguły zachowań, opierające się na zasadach etycznych, wierzeniowych, obyczajach plemiennych, stawały się w wyniku trwałego stosowania i pow. akceptacji zwyczajami

• personalizm prawa - prawo kształtowało się w obrębie określonych gr. społ. (szczepów, plemion) i w tych grupach obowiązywało, gł. rola więzów rodowych

• personalizm prawa determinował jego partykularny charakter (rozdrobnienie prawa)

Czynniki sprzyjające wyodrębnieniu się aparatu przymusu (organizacji państwowej):

• rozpad społ. pierwotnego na grupy o sprzecznych interesach

• narastanie konfliktów społ.

• spadek znaczenia autorytetów rodowo-plemiennych

• wzrastające zagrożenie interesów grup uprzywilejowanych

Po wyodrębnieniu się aparatu przymusu zwyczaje zaczęły uzyskiwać sankcję przymusu państwowego, stawały się więc prawem w znaczeniu ścisłym. Prymitywne sposoby realizacji praw ustępowały z czasem miejsca wyspecjalizowanemu aparatowi wymiaru i realizacji prawa, ale długo współistniały ze sobą, a granice między nimi były płynne. W ten sposób rozpoczął się długotrwały proces przechodzenia od epoki prawa prymitywnego do epoki prawa archaicznego

4. Prawo archaiczne (antyczne, starożytne) - początki kultury prawnej

Jego historia rozciąga się na kilka tysięcy lat, obejmując niezmiernie różne formy prawnych uregulowań

Ogólna charakterystyka prawa archaicznego:

• związane było z dominacją stosunków społ. - gosp. opartych na niewolnictwie, stąd wiele miejsca poświęcano na regulacje prawnej syt. niewolników (pozbawieni byli jakichkolwiek praw, traktowani jak rzeczy)

• nierówność poszczególnych podmiotów wobec prawa - nie przestrzegano zasady równości, zarówno w stosunku do niewolników, jak i ludzi wolnych

• pojawia się czynnik stanowiący prawo, np. monarcha, zgromadzenie ludowe

• podobieństwo źródeł powstania prawa archaicznego - były to zwyczaje, czyli reguły postępowania kształtujące się żywiołowo w drodze faktycznego doświadczenia społ.

• dawne zwyczaje, o ile nie sprzeciwiały się interesom klasy panującej, uzyskiwały akceptację wł. państwowej, a ich przestrzeganie zabezpieczano sankcjami przymusu państwowego - tą drogą zwyczaje stawały się normami prawa zwyczajowego

• wraz z umocnieniem się wł. państwowej prawo zwycz. było stopniowo uzupełniane i zastępowane aktami prawnymi wydawanymi przez władzę, czyi prawem stanowionym, lecz przez długi czas współistniało ono z prawem zwycz.

Wśród praw archaicznych wyróżniamy 2 podstawowe grupy:

1. Grupa praw Bliskiego Wschodu - despotie wschodnie: Egipt i Mezopotamia

• najstarsze (III w. p.n.e.) znane fragmenty większych zbiorów prawa

• prawa regulujące gł. stosunki społ. - gosp.

• źródłem prawa był władca, zwykle uważany za bóstwo, co powodowało przepojenie prawa el. sakralnymi

• dzięki teokratycznemu charakt. państwa prawo despotii wsch. podporządkowywało ściśle jednostkę państwu

• brak zwartego systemu norm, prawo miało charakter kazuistyczny

• także prawa mniejszych organizacji państwowych - prawo st. Izraela (prawo hebrajskie, będące pierwszym wlk. systemem prawa rel., stworzonego przez religię monoteistyczną

2. Grupa praw państw śródziemnomorskich

• prawa tworzone przez pierwotnie małe organizmy państwowe (grecka polis, rzymska civitas)

• silniejsza ochrona praw jednostki

• prawo greckie: rozwijało się w licznych poleis, brak spójnego syst. norm, gwarancja praw ob., następnie przekształciło się w prawo hellenistyczne (po podbojach A. Wielkiego)

• prawo rzymskie: regulowało stosunki społ. państwa, które z civitas rozrosło się do światowego imperium, przeszło długą ewolucję i stworzyło zwarty syst. norm, np. w zakresie prawa pryw., które oddziaływało na prawo całego cywilizowanego świata przez długie wieki

5. Prawo rzymskie i jego znaczenie

Charakterystyka prawa rzymskiego:

1. Prawo okresu antycznego (archaicznego), 753r. p.n.e. - poł. III w. p.n.e.

• prawo zwyczajowe, utrwalone w tradycjach przodków, przeniknięte el. sakralnymi

• Ustawa XII Tablic (lex duodecim tabularum), poł. V w. p.n.e. - pierwszy spis obowiązującego prawa

• wynik długotrwałych walk plebejuszy z patrycjuszami

• zawierała niewielką liczbę przepisów dot. ustroju państwowego, gł. przepisy prywatnoprawne

2. Prawo epoki klasycznej, od schyłku republiki do poł. II w. n.e.

• zróżnicowanie źródeł prawa:

• prawo stanowione - uchwały senatu, konstytucje cesarskie

• prawotwórcza działalność urzędników i znawców prawa (JURYSPRUDENCJI)

• podział na prawo publ. i pryw. (Ulpian - jurysta klasyczny)

3. Prawo poklasyczne, poł. II w. - V w.

• jedyne i wyłączne źr. prawa - ustawy cesarskie (edykty, dekrety, reskrypty, mandaty)

438r. - Kodeks Teodozjusza, ces. Teodozjusz II

• we wczesnym średniowieczu stał się gł. źródłem znajomości prawa rzym. i podstawą germańskich spisów prawa dla ludności rzym.

VI w. - kodyfikacja justyniańska, reforma syst. prawnego, uporządkowanie go i ujednolicenie

• skodyfikowanie prawa rzym. w postaci 3 zbiorów:

KODEKS - gł. prawo pryw., ale też państwowe, kościelne, adm. i karne

DIGESTA - wybór z dzieł jurystów, gł. przepisy prawa pryw. i postępowania cywilnego

INSTYTUCJE - podr. do nauki prawa

529r. - ogłoszenie tzw. Starego Kodeksu, 534r. - nowa redakcja Kodeksu

533r. - ogłoszenie Digestów, najważniejsza część kodyfikacji justyniańskiej,

533r. - opracowanie Instytucji [opartych gł. na Instytucjach Gaiusa, złożonych z przepisów dot. osób (personae), rzeczy (res) i skarg (actiones) - tzw. trójpodział Gaiusa]

• NOWELE - 4 część, wydana po śmierci ces. Justyniana, składały się z ustaw Justyniana i jego następców

• dla tego 4częściowego zbioru w wiekach średnich przyjęła się nazwa corpus iuris civilis

• wulgaryzacja prawa - owoc zetknięcia się wyrafinowanego syst. prawa rzym. z prawem ludów wchodzących w skład imperium rzym.

Znaczenie prawa rzymskiego:

• przez długie wieki, aż po czas współczesny, wpływało na prawo całego cywilizowanego świata

• włoskie komuny miejskie, a za ich pośrednictwem średniowieczne miasta Europy, nawiązywały w swych instytucjach ustrojowych do organizacji rzymskiej civitas z czasów republiki

• z dorobku prawnego Rzymian korzystały też instytucje Kościoła kat.

• średniowieczni władcy przyjmowali rzymskie tytuły monarchiczne, takie jak: rex, princeps, imperator

• do terminologii rzym. nawiązywały rew. ang. i franc. (np. plebiscyt, trybunał, senat itp.)

• recepcja prawa rzym. - przejęcie pojęć, systematyki i konstrukcji prawnych prawa rzym., gł. w płd. - zach. Europie (Niemcy, Francja, Italia)

V/VI w. - spisanie prawa rzymskiego na polecenie królów germańskich, powstają leges romanae barbarorum (spisy prawa rzym. dokonane przez Germanów): Lex Romana Burgundionun, Breviarium Alaryka, Edykt Teodoryka

• renesans prawa rzym. w późnym średniowieczu (gł. Italia):

1. szkoła glosatorów (XI - XIII w.) - juryści szkoły bolońskiej, zajmujący się badaniem prawa rzym. na podstawie odnalezionych fragmentów kodyfikacji justyniańskiej - Digestów, założyciel: Irneriusz

2. szkoła komentatorów (postglosatorów, XIV w.) - odegrała ważną rolę w modernizacji prawa rzym. (przystosowania go do potrzeb współczesnych) i formułowaniu nowych pojęć prawnych. Jej członkowie tworzyli komentarze do zbioru justyniańskiego.

Ustawa XII Tablic:

• nie odróżniano naruszeń praw pryw. od przestępstw, czyli naruszeń prawa karnego, większość czynów uważano za przestępstwa prywatne, tylko nieliczne określano przestępstwami publ. (np. zdrada kraju)

6. Prawo postarchaiczne

Jest to okres rozwoju prawa po antyku aż do 2 poł. XVIII w., czyli prawo postarchaiczne to prawo średniowieczne.

Jego główne cechy to wielość praw narodowych, w dość znaczny sposób różniących się od siebie oraz zjawisko recepcji prawa rzymskiego (z łac. recipere - przejęcie), które polegało na przejęciu rzymskich pojęć, systematyki i konstrukcji prawnych.

V/VI w. - spisanie prawa rzymskiego na polecenie królów germańskich, powstają leges romanae barbarorum (spisy prawa rzym. dokonane przez Germanów): Lex Romana Burgundionun (państwo Burgundów, król Gundobad), Breviarium Alaryka (państwo Wizygotów, król Alaryk II), Edykt Teodoryka (państwo Ostrogotów, król Teodoryk)

Recepcja prawa rzymskiego oznaczała, iż nie wygasło ono po upadku Ces. Zachodniorzymskiego, a jego tradycje były szczególnie żywe w Italii, Francji i Niemczech (Europie płd. - zach.). Wpływ prawa rzym. na syst. prawne poszczególnych krajów był różny, co zależało od wielu czynników: tradycji hist., siły prawa rodzimego, położenia geo. itp. Recepcja dokonywała się różnymi drogami, gł. poprzez działalność jurystów oraz uniwersytetów, działalność sądów i tworzenie zbiorów praw miejscowych w duchu prawa rzym.

Prawo rzym. przeżywało swój renesans w późnym średniowieczu (gł. Italia):

3. szkoła glosatorów (XI - XIII w.) - juryści szkoły bolońskiej, zajmujący się badaniem prawa rzym. na podstawie odnalezionych fragmentów kodyfikacji justyniańskiej - Digestów, założyciel: Irneriusz

4. szkoła komentatorów (postglosatorów, XIV w.) - odegrała ważną rolę w modernizacji prawa rzym. (przystosowania go do potrzeb współczesnych) i formułowaniu nowych pojęć prawnych. Jej członkowie tworzyli komentarze do zbioru justyniańskiego.

Prawa narodowe

Ruś Kijowska - Ruska Prawda

I redakcja - KRÓTKA PRAWDA, poł. XI w., panowanie Jarosława Mądrego (przepisy dot. pk i procedury sądowej)

II redakcja - OBSZERNA PRAWDA, XII w., panowanie Włodzimierza Monomacha (także przepisy prawa pryw.)

III redakcja - SKRÓCONA PRAWDA, koniec XV w.

Niemieckie źródła prawa:

1) Zwierciadło Saskie (1220-35), autor: Eike von Repkow

• spis prawa zwycz. wschodniosaskiego - region Ostfalii

• podział na 2 części: prawo ziemskie (Landrecht) i prawo lenne (Lehnrecht, przepisy dot. ustroju Rzeszy)

2) Wiechbild Saski (Magdeburski) - pocz. XIV w., Księstwo Saskie

• pryw. zbiór prawa dot. miejskiego prawa magdeburskiego

Źródła prawa francuskiego:

XIII w. - Wielka Księga Prawa Zwyczajowego Normandii, Spis Prawa Zwyczajowego Okręgu Clermont (spisy pryw.)

1580r. - Coutume de Paris (Spis Prawa Zwyczajowego Okręgu Paryskiego)

7. Systematyka prawa

Systematyka prawa wiąże się nierozerwalnie z pojęciem systemu prawnego. System prawny to ogół obowiązujących norm prawnych ułożonych wg określonego porządku.

Systematyka prawa rozwijała się na przestrzeni poszczególnych epok:

ŚREDNIOWIECZE

• nie opracowano ogólnych założeń systematyki prawa, nie wyróżniono też poszczególnych jego gałęzi

• brak podziału na prawo publ. i pryw. - wzajemne przemieszanie sfery publ.prawnej i pryw.prawnej

• brak wyraźnego rozróżnienia między prawem karnym a cywilnym, czyny zaliczane dziś do przestępstw, jak i czyny naruszające prawo pryw. były dochodzone w jednakowym trybie.

• brak ścisłego wyodrębnienia prawa materialnego i formalnego

• systematyka wzorowała się najczęściej na układzie stosowanym w prawie kanonicznym: normy dot. sądownictwa i procesu sądowego, prawo osobowe i prawo karne

• klasyfikacja opierała się kryteriach podmiotowych, co wynikało ze stanowego charakt. prawa

CZASY WCZESNONOWOŻYTNE

• dążenie do systematyzacji prawa wg racjonalno - log. porządku i jego ujednolicenia, także dzieła nawiązujące do wzorów rzym. - trójpodziału zawartego w justyniańskich Instytucjach (personae - res - actiones)

• oparcie klasyfikacji prawa na kryteriach przedmiotowych (wg gałęzi prawa), a prawa systematyzowane były wg przynależności norm do określonego działu prawa

NOWOŻYTNOŚĆ

• wiek kodyfikacji - wszystkie dziedziny prawa sądowego zostały ujęte w kodeksy

• ścisły rozdział między sferą praw odnoszących się do jednostki i do ogółu, odrodzenie rzym. podziału na prawo pryw. i publ.

• stworzono podwaliny współczesnego prawa międzynarodowego

• wielkie dzieła poświęcone zagadnieniom polityki ust. i zasadom sztuki legislacyjnej, m. in. Monteskiusz „O duchu praw”

• wielkie kodyfikacje:

• Landrecht Pruski, 1794r.

• Kodeks Cywilny Napoleona, 1804r.

• Kodeks Cywilny Austriacki (ABGB), 1811r., rosyjski Zwód Praw (1835r.)

CZASY NAJNOWSZE

• XIX w. - oddzielenie prawa materialnego i procesowego (formalnego), wyodrębnia się prawo handlowe

• Jeremiasz Bentham przedstawił podział na prawo cyw., karne i konstytucyjne

• ujęcie w całości prawa pryw. i karnego (zarówno materialnego, jak i procesowego) w odrębne kodeksy

• systematyka pandektowa, reinterpretacja trójpodziału Gaiusa, podział prawa cyw. na: część ogólną i część szczegółową (prawo osobiste, rzeczowe, prawo zobowiązań, spadkowe i rodzinne)

8. Prawo feudalne

Prawo feudalne - prawo ukształtowane i znajdujące zastosowanie w okresie dominacji stosunków feudalnych.

476r. - 1848/64r. (kres stosunków feudalnych w Austrii i Rosji - państwach najbardziej opóźnionych pod wzgl. społ.)

Dwa główne nurty rozwojowe:

1. rodzimy - najstarszy

• początkowo prawa feudalne kształtowały się na podstawie własnych, narodowych tradycji prawnych

2. rzymski

• wyrażał się w żywotności prawa rzym., które (zwł. od XII w.) coraz silniej oddziaływało na prawa rodzime

Charakterystyka ogólna:

• było prawem nierównym - dominacja feudałów w sensie prawnym opierała się na przywilejach, które nadawały im specjalną pozycję w społ., także inne klasy społ. otrzymywały przywileje, kształtujące odmienne stanowisko prawne tych stanów.

• nierówność prawa wynikała z rozbudowanych stosunków zależności, gł. chłopa od feudała, a także była odbiciem nierówności panujących w stosunkach społ. (zróżnicowanie stanowe społ.)

• nierówność ta znajdowała szczególne odbicie w dziedzinie prawa rzeczowego - pojęciu prawa własności, zgodnego z hierarchiczną strukturą społ. feudalnego, silnie występowała też w przepisach prawa karnego (nierówność kar) i procesowego (nierówność dowodów)

• wielość źródeł powstania prawa: prawo zwycz., stanowione, prejudykaty, jurysprudencja

Cechy szczegółowe:

1. Prymat prawa zwyczajowego

• gł. źródłem prawa był zwyczaj - powszechnie uznana, uświęcona tradycją forma zachowania się, przyjęta w danej zbiorowości

• dawne zwyczaje uzyskiwały akceptację wł. państwowej, a ich przestrzeganie zabezpieczano sankcjami przymusu państwowego - tą drogą zwyczaje stawały się normami prawa zwyczajowego

• normy zwyczajowe początkowo przechodziły z pokolenia na pokolenie w ustnej tradycji, lecz stopniowo ujmowano je w formie pisemnej

• wraz z umocnieniem się wł. państwowej prawo zwycz. było stopniowo zastępowane aktami prawnymi wydawanymi przez władzę, czyli prawem stanowionym, lecz przez długi czas współistniało z prawem zwycz.

2. 
   Zasada osobowości prawa zasada terytorialności prawa

• zasada osobowości prawa - bez względu na miejsce swego pobytu jednostka podlegała prawu swej narodowości. Po wymieszaniu się ludów i zatarciu różnic etnicznych stosowanie tej zasady stało się niemożliwe.

• zasada terytorialności prawa - na określonym teryt. stosowano jeden syst. prawny, który obowiązywał wszystkich, bez wzgl. na pochodzenie.

3. Partykularyzm

• rozbicie prawa w sensie geo. na szereg lokalnych praw

• brak jednolitego prawa w obrębie jednego państwa (zwł. Francja)

• jedynie Anglia stworzyła na całym teryt. państwa wzgl. jednolity syst. prawa - common law

• partykularyzmowi prawa sprzyjało wiele czynników, m.in. prymat prawa zwycz., tendencje odśrodkowe, rozdrobnienie feudalne, początkowy brak spisów prawa o charakt. urzędowej kodyfikacji

4. Stanowość prawa

• niejednolitość prawa związana z wykształceniem się stanów (gr. społ. różniących się od siebie nie tylko pozycją społ. - gosp., ale też odrębną pozycją prawną) - prawo miało charakter stanowy, było ściśle związane z istniejącą strukturą społ.

• np. Niemcy: osobne regulacje dla szlachty (prawo ziemskie), dla mieszczan (prawo miejskie), dla chłopów (prawo dworskie) i dla duchowieństwa (prawo kanoniczne)

• korporacyjność - prawo w ramach stanu wykazywało dalsze zróżnicowanie (prawo cechowe, kupieckie)

• prawa szczególne:

• prawo lenne - normowało stosunki lenne wynikające z umowy między seniorem a wasalem

• prawo służebne (Niemcy) - normowało stanowisko i obowiązki tzw. służków dworskich (ludzi wywodzących się z dołów społ., którzy potem weszli w skład niższego rycerstwa niem.)

9. Własność feudalna i alodialna

Prawa rzeczowe do ziemi zagospodarowanej syst. feudalnym były podzielone, wiązało się to ściśle ze stanową strukturą ówczesnego społ. Chłop był użytkownikiem swego gospodarstwa, a pan posiadał prawa zwierzchniego właściciela. Doprowadziło to w konsekwencji do powstania dwóch rodzajów własności feudalnej.

Własność feudalna - własność podzielona

1. własność zwierzchnia (pełna) - DOMINIUM DIRECTUM

• w stosunkach lennych należała do seniora, w stosunkach poddańczych do feudała

• powiązana była z władztwem o charakt. publicznoprawnym - właściciel ziemski posiadał uprawnienia zwierzchnie nad osiadłą na jego gruntach ludnością (prawo de renty feudalnej, zależność osobista chłopa od feudała, sprawował wł. adm. - policyjną i sądowniczą)

2. własność użytkowa (niepełna, zależna, podległa) - DOMINIUM UTILE

• w stosunkach lennych należała do wasala, a w stosunkach poddańczych do chłopa

• z tytułu zróżnicowania praw własnościowych, chłopi zobowiązani byli do świadczenia renty feudalnej, która przybierała 3 formy: naturalną (świadczenia w płodach rolnych), odrobkową (świadczenie pracy w części zarządzanej przez feudała, czyli folwarku) oraz czynsz (renta pieniężna)

Własność alodialna - własność indywidualna

• własność pełna, wolna od wszelkich zobowiązań i ciężarów lennych

• ziemia będąca własnością pryw. i dziedziczną

• występowała b. rzadko - gł. w Europie Zach, np. we Francji

Własność - nie stanowiła początkowo odrębnej kategorii prawnej. Była uważana za najwyższy stopień posiadania, tj. za najpełniejsze władztwo nad rzeczą. Odróżnienie własności do posiadania dokonywało się najpierw w sferze procesu sądowego. Na pojęcie własności składały się 4 el.: posiadanie, użytkowanie i pobieranie pożytków, rozporządzanie, prawo ustanowienia dziedzica.

Etapy kształtowania się wł. feudalnej:

1. Przekształcanie wolnych posiadaczy ziemskich w ludność feudalnie zależną i rozciąganie własności

2. Zróżnicowanie wśród samych feudałów: beneficja i syst. lenny, wykształcenie się drabiny lennej

W ustroju społ. - ekon. feudalizmu podstawę stosunków produkcji stanowiła własność feudała w stosunku do podstawowego środka materialnej egzystencji - ziemi, połączona z określonym władztwem nad bezpośrednimi wytwórcami - gospodarującymi na tej ziemi chłopami.

Nadania czasowe wraz z utrwalaniem się stosunków lennych między wasalem a seniorem nabrały charakt. dziedzicznego i zmieniały się tym samym w lenna.

10. Własność podzielona

Własność - nie stanowiła początkowo odrębnej kategorii prawnej. Była uważana za najwyższy stopień posiadania, tj. za najpełniejsze władztwo nad rzeczą. Odróżnienie własności do posiadania dokonywało się najpierw w sferze procesu sądowego. Na pojęcie własności składały się 4 el.: posiadanie, użytkowanie i pobieranie pożytków, rozporządzanie, prawo ustanowienia dziedzica.

Prawa rzeczowe do ziemi zagospodarowanej syst. feudalnym były podzielone, wiązało się to ściśle ze stanową strukturą ówczesnego społ. i panujących stosunków gosp. Chłop był użytkownikiem swego gospodarstwa, a pan posiadał prawa zwierzchniego właściciela. Doprowadziło to w konsekwencji do powstania dwóch rodzajów własności feudalnej - była ona własnością podzieloną między kilka podmiotów.

Własność feudalna - własność podzielona

1. własność zwierzchnia (pełna) - DOMINIUM DIRECTUM

• w stosunkach lennych należała do seniora, w stosunkach poddańczych do feudała

• powiązana była z władztwem o charakt. publicznoprawnym - właściciel ziemski posiadał uprawnienia zwierzchnie nad osiadłą na jego gruntach ludnością (prawo de renty feudalnej, zależność osobista chłopa od feudała, sprawował wł. adm. - policyjną i sądowniczą)

2. własność użytkowa (niepełna, zależna, podległa) - DOMINIUM UTILE

• w stosunkach lennych należała do wasala, a w stosunkach poddańczych do chłopa

• z tytułu zróżnicowania praw własnościowych, chłopi zobowiązani byli do świadczenia renty feudalnej, która przybierała 3 formy: naturalną (świadczenia w płodach rolnych), odrobkową (świadczenie pracy w części zarządzanej przez feudała, czyli folwarku) oraz czynsz (renta pieniężna)

Związanie własności feudalnej - liczne ograniczenia i wzajemne zależności między podmiotami prawa własności

• konieczność uzyskania zgody najbliższych krewnych na alienacje nieruchomości

• ograniczenia z tytułu sąsiedztwa (sąsiedzi mieli prawo retraktu - odkupu ziemi od nabywcy spoza sąsiedztwa)

• przy przeniesieniu własności nieruchomości wymagane były 2 akty prawne:

1. wzdanie - przeniesienie prawa własności

2. wwiązanie - wprowadzenie nabywcy w posiadanie poprzez szereg symbolicznych gestów i czynności

• ograniczenia wprowadzane przez panującego (regale ziemi)

Niedziały rodzinne - utrzymanie wspólnego władania ziemią przez ojca z synami

11. Prawo wyznaniowe, kościelne i kanoniczne.

PRAWO WYZNANIOWE - część prawa państwowego stosowana przez organy państwa

• jest to gałąź prawa regulująca prawa i ob. obywateli ze wzgl. na wyznanie rel. oraz określa zasady tworzenia i ramy działania Kościołów i innych związków wyznaniowych

• źródła prawa wyznaniowego: prawo stworzone przez organy państwowe oraz niepaństwowe (kościoły, tradycję), lecz uznane przez państwo

• jest skierowane do każdego typu adresatów na teryt. państwa

• normuje stosunek państwa do religii w wymiarze ind. (dot. poszczególnych Kościołów i związków wyznaniowych) i zbiorowym (określa zakres istniejącej w danym państwie wolności rel.)

• reguluje kwestie relacji państwa z Kościołem, określa ich osobowość prawną, dot. też szkolnictwa wyznaniowego i nauczania rel., także kwestii finansowania i opodatkowania inst. kościelnych

PRAWO KANONICZNE - prawo stworzone przez Kościół, bez wzgl. na to czego dot.

• źródła: Pismo Św. (Stary i Nowy Testament), tradycja (ustne przekazy z tzw. pism Ojców Kościoła - najstarszych pisarzy kościelnych)

• prawo boskie (ius divinum) objawione, czyli wola założyciela Kościoła - Jezusa Chrystusa - jego źródłami poznania są księgi Pisma Św. i Ojców Kościoła

• prawo kanoniczne pochodzące od ludzi (ius humanum) - rozwinęło się dzięki działalności Kościoła, najważniejszy czynniki prawotwórcze - kanony (ustawy uchwalane przez sobory) i dekretały (ustawy papieskie)

• ustawodawstwo papieskie i soborowe było gł. źródłem prawa powszechnego (ius universale) obowiązującego w całym chrześcijańskim świecie

• partykularne prawo kanoniczne (ius particulare) - obowiązywało tylko w pewnej prowincji kościelnej lub w pewnym regionie. Jego ważnym źródłem były statuty synodalne (uchwały synodów)

• pryw. zbiory prawa kanonicznego:

DEKRET GRACJANA, XII w. - stworzony przez mnicha Gracjana, prof. uniwersytetu w Bolonii w celu pogodzenia sprzeczności zachodzących w prawie kanonicznym. Był to zbiór pryw., lecz powszechnie używany.

• urzędowe zbiory prawa kan. (mające charakter prawa oficjalnie ob.)

LIBER EXTRA (Dekretalia Grzegorza IX), XIII w. - zbiór opracowany na polecenie papieża Grzegorza IX, przyjęto w nim podział na 5 ksiąg

CORPUS IURIS CANONICI - był to zbiór wcześniej wydanych, zarówno pryw., jak i urzędowych spisów prawa kanonicznego. Po soborze trydenckim (1582r.) został uznany za oficjalny zbiór prawa kan.

• w średniowieczu prawo kan. obok prawa rzym. należało do tzw. praw uczonych, tj. do praw będących przedmiotem naukowych zainteresowań. Prawo kan. stało się gł. podstawą studiów prawniczych.

• w dużej mierze opierało się na prawie rzym., przenosiło więc inst. prawa rzym. na kolejne pokolenia i wprowadzało je do praw świeckich

• normowało gł. strukturę Kościoła oraz prawa i ob. duchowieństwa, stanowiąc dla niego prawo stanowe, lecz dot. też osób świeckich (np. prawo małżeńskie) i miało duży wpływ na rozwój prawa świeckiego

PRAWO KOŚCIELNE - prawo dot. kościołów i związków wyznaniowych, bez wzgl. na to kto to prawo stworzył

• określa wewn. porządek prawny kościołów i związków wyznaniowych

• źródła prawa kościelnego: prawo boskie, prawo nat., święte księgi każdego z wyznań (Biblia, Tora, Koran, Wedy)

• stosują je organy danego Kościoła czy związku wyznaniowego, a jego adresatami są ich członkowie

12. Prawo boskie i naturalne.

PRAWO BOSKIE (ius divinum)

• stanowi wolę założyciela Kościoła - Jezusa Chrystusa

• jego źródłami są księgi Pisma Św. (Stary i Nowy Testament) oraz pisma Ojców Kościoła (najstarszych pisarzy kościelnych) - świadczy to o powiązaniu norm prawnych z nakazami religii (prawo wywodzone było bezp. z nakazu Boga).

• przepisy prawa boskiego stały się z czasem wzorcem dla wielu rozwiązań prawa kanonicznego

PRAWO NATURALNE - prawo natury

• filozofia prawa natury polega na odwoływaniu się do pewnych stałych i niezmiennych wartości, będących podstawą niezbywalnych praw każdego człowieka, takich jak prawo do życia, do własności, do owoców pracy

• praw tych nie można człowiekowi odebrać, gdyż zostały oparte na jego naturze

• prawo natury reprezentuje wartości uniwersalne i ponadczasowe, lecz na przestrzeni każdej z epok zyskiwało nieco odmienną treść

XVII i XIII w.

• prawo natury stało się syst. filozoficzno - społ. burżuazji walczącej z feudalizmem, dostarczało argumentacji w walce ze „starym ładem”, prowadzonej w imię zwycięstwa rozumu i naturalnej sprawiedliwości

• wszystkie kodyfikacje XVIII w. oparte były na filozofii nowożytnego prawa natury, która w dziedzinie prawa pryw. postulowała egalitaryzm i liberalizm, natomiast w dziedzinie prawa karnego humanitaryzm i bezp. prawne jednostki

• filozofia nowożytnego prawa natury kształtowała się w czasach wielkiego postępu nauk przyrodniczych, co uwarunkowało jej treść - człowieka postrzegano jako cząstkę wielkiego mechanizmu Natury oraz metodę - zerwanie z metodą scholastyczną, jak i ze średniowieczną identyfikacją prawa natury z prawem boskim

• Hugo Grocjusz - holenderski prawnik, polit. i filozof, który przyczynił się do powstania nowożytnego prawa natury

• stałe i niezmienne, wynikające z natury człowieka prawa i ob.:

obowiązek dotrzymywania umów, naprawienia wyrządzonej szkody

nienaruszalność własności jednostki

• dwa etapy rozwoju prawa natury w epoce oświecenia:

1) etap absolutnego prawa natury

• oderwana od praktyki spekulacja filozoficzna, budująca z praw naturalnych zamknięty, absolutny i uniwersalny syst. praw rozumowych, stanowiący porządek nadrzędny

• z biegiem czasu następowała relatywizacja filozofii prawa natury

2) etap względnego prawa natury

• postulaty przenikania prawa natury do ustawodawstwa, w celu przebudowy istniejącego porządku prawnego

• nadrzędność prawa natury nad prawem pozytywnym

• postulaty dot. zwięzłości, jasności i kompletności tworzonych kodeksów

• prawo natury stało się prawem świeckim, wolnym od wpływów Kościoła i całkowicie oddzielonym od teologii

13. Spisy prawa zwyczajowego

Dawne zwyczaje, o ile nie sprzeciwiały się interesom klasy panującej, uzyskiwały akceptację wł. państwowej, a ich przestrzeganie zabezpieczano sankcjami przymusu państwowego - tą drogą zwyczaje stawały się normami prawa zwyczajowego

W państwach wczesnogermańskich, powstających od V w. na gruzach imperium rzym., dominowało początkowo niepisane prawo zwycz. Jednak zetknięcie się Germanów z wyższą kulturą rzymską i poznanie sztuki pisma umożliwiło spisanie poszczególnych praw germańskich. Spisy te nazywamy leges barbarorum (prawa barbarzyńców). Były to spisane zbiory prawa zwycz., dokonywane z inicjatywy władców germańskich. Przepisy w nich zawarte miały charakt. kazuistyczny i były bardzo niekompletne.

1) Państwo Wizygotów

LEX VISIGOTHORUM - król Euryk, II poł. V w.

• najstarszy spis prawa germańskiego, pozostający pod wyraźnym oddziaływaniem prawa rzym.

2) Państwo Franków

LEX SALICA FRANCORUM - prawo Franków salickich, 507 - 511 (I redakcja)

• spis prawa szczepu panującego, który stał się wzorem dla spisów praw zwycz. innych szczepów

• pomnik prawa o charakt. rdzennie germańskim, gł. przepisy prawa karnego i procesowego

• liczne redakcje, mające na celu upowszechnienie tego zbioru

3) Państwo Longobardów

LEX LONGOBRADORUM - edykt króla Rotara

• oficjalny zbiór prawa longobardzkiego ogłoszony w 643r.

• stał na wysokim poziomie techniki kodyfikacyjnej, z tego punktu widzenia był najdoskonalszy spośród spisów praw germańskich

• głosił zasadę teryt. prawa - wszyscy przebywający na teryt. państwa longobardzkiego mieli bez wzgl. na narodowość podlegać temu prawu

• uwzględniał instytucje prawa rzym., wiele miejsca poświęcono prawu karnemu

• wiele razy uzupełniany i modyfikowany w późniejszych czasach

Prawo zwyczajowe późnego średniowiecza - spisy zwycz. prawa partykularnego

Partykularyzm prawa - wraz z procesem rozdrobnienia państwa trwał proces rozdrobnienia prawa, rozbicia w sensie geo. na szereg lokalnych praw. Partykularyzmowi prawa sprzyjało wiele czynników, m.in. prymat prawa zwycz., tendencje odśrodkowe, czy rozdrobnienie feudalne.

Proces spisywania prawa odbierał prawu zwycz. cechę niepewności, zapobiegał jego dalszemu rozdrobnieniu, a także odgrywał rolę unifikacyjną.

FRANCJA - ogromny partykularyzm prawa, wielka ilość praw zwycz. o różnorodnym zasięgu teyt.

• płn. Francja - kraje prawa zwycz.

Prawa zwycz. wywodziły się z tradycji dawnych praw germańskich (leges barbarorum).

• płd. Francja - kraje prawa pisanego

Podstawą prawa zwycz. było prawo rzym., czyli - jak je nazywano - prawo pisane

XIII w. - spisy prawa zwycz. o charakt. pryw., nieoficjalnym (tworzone z inicjatywy osób pryw.)

1) Wielka Księga Prawa Zwyczajowego Normandii, ok. 1250r.

2) Spis Prawa Zwyczajowego Okręgu Clermont, ok. 1280r.

NIEMCY - nieco mniejszy partykularyzm prawa

• prawo saskie - płn. Niemcy

• prawo frankońskie i szwabskie - płd. - zach. Niemcy

• także rozwinięte syst. praw miejskich (Kolonia, Lubeka, Magdeburg)

Zwierciadło saskie - spis prawa zwycz. wschodniosaskiego (region Ostfalii), 1220 - 35

• autor: Eike von Repkov (rycerz i ławnik sądowy)

• napisane początkowo po łacinie, nast. przez samego autora przetłumaczone na j. dolnoniem., co przyczyniło się do rozwoju niem. jęz. prawniczego

• 2 części: prawo ziemskie (Landrecht) i prawo lenne (Lehnrecht)

• odegrało szczególną rolę w dalszym rozwoju prawa niem., tłumaczone na kilka jęz.

Zwierciadło szwabskie, powstało w Augsburgu ok. 1275r.

Zwierciadło Frankońskie, ok. 1328 - 38

PRAWO MIEJSKIE - powstawanie „rodzin” prawa, miasta macierzyste - miasta matki, miasta filialne - miasta córki

Weichbild saski (magdeburski) - zbiór pryw. obejmujący zwycz. prawo miejskie, pocz. XIV w.

• obejmował w jedną całość różne źródła miejskiego prawa magdeburskiego

• stosowany był także w Polsce i Czechach

V/VI w. - spisanie prawa rzymskiego na polecenie królów germańskich, powstają leges romanae barbarorum (spisy prawa rzym. dokonane przez Germanów): Lex Romana Burgundionun (państwo Burgundów, król Gundobad), Breviarium Alaryka (państwo Wizygotów, król Alaryk II), Edykt Teodoryka (państwo Ostrogotów, król Teodoryk)

14. Przywilej w dawnym prawie.

Przywilej - akt o charakt. jednostronnym wydawany przez monarchę.

Początkowo występowały przywileje ind. (dla osób fiz.), nast. o charakt. zbiorowym (generalne) - nadawane całym grupom społ., np. szlachcie czy duchowieństwu.

Istota przywileju - nadanie jednostce lub gr. osób pewnego szczególnego prawa, które nie przysługuje ogółowi lub zwolnienie z pewnego ob., który ciąży na wszystkich (np. zwolnienia podatkowe).

Treść (przedmiot) przywileju:

1) przywilej immunitetowy - ind., prawo o charakt. jednostkowym

• immunitet sądowy (jurysdykcyjne) - upoważniał feudała do wykonywania wł. sądowniczej w swoich dobrach z.

• immunitet skarbowy (finansowy) - upoważniał feudała do pobierania podatków w swoich dobrach ziemskich

• immunitet wojskowy - zwalniał feudała z służby wojskowej

2) przywilej zbiorowy - generalny (XIII w., doprowadził do rozwoju mon. stanowej)

• wyposażał feudałów w uprawnienia o charakt. publ. - prawnym (państwowym), co sprzyjało rozdrobnieniu wł. polit.

• własność ziemska przekształcała się we władztwo gruntowe, co doprowadziło do rozbicia dzielnicowego

• władztwo gruntowe przekształcało się czasem we wł. władztwo teryt. - książęta niemieccy w I Rzeszy

Nadawanie przywilejów doprowadziło też do prawnego wyodrębnienia się uprzywilejowanych stanów społ.

• duchowieństwo - wyodrębniło się najwcześniej, gdyż było pierwszą grupą otrzymującą przywileje

• szlachta - przywileje szlacheckie

• mieszczaństwo - przywileje miejskie

Przykładowe przywileje o charakt. zbiorowym:

MAGNA CHARTA LIBERTATUM (Wielka Karta Swobód), Jan bez Ziemi, 1215r.

• przywilej o bardzo dużym znaczeniu dla kształtowania się mon. stanowej, wydany pod naciskiem baronów (przegrana wojna z Francją (1214r, - bitwa pod Bouvines), utrata Normandii)

• ograniczenie władzy królewskiej, w dziedzinie skarbowej (nakładanie podatków za zgodą rady królewskiej) i sądowej (zakaz więzienia lub karania bez wyroku sądowego, ogr. kompetencji monarchy)

• duży zakres władzy dla baronów

• powołanie rady królewskiej złożonej z bezp. lenników królewskich (nast. wykształci się z niej parlament)

• swobody dla Kościoła, wolny wybór duchowieństwa

• gwarancja wolności os. - żaden wolny człowiek nie może być skazany bez wyroku sądu

• gwarancja nietykalności majątkowej - żaden wolny człowiek nie może być pozbawiony mienia bez wyroku sądu

• ustępstwa na rzecz mieszczan, gwarancja przywilejów celnych

• prawo oporu - w razie nieprzestrzegania postanowień Karty feudałowie mogą wypowiedzieć posłuszeństwo królowi

• zasada „panowania prawa” - monarcha, urzędnicy, jak i wszyscy poddani zobowiązani są przestrzegać ob. prawa

W celu przestrzegania tych praw powołano 25 osobowy komitet baronów.

PRZYWILEJE KSIĄŻĘCE CES. FRYDERYKA II, 1220 i 1232 r.

1220r. - karta swobód dla Kościoła, zakaz przejmowania majątków ruchomych po zmarłych duchownych przez władcę, także zobowiązane do niezakładania nowych miast, zamków i mennic w obrębie dóbr kościelnych oraz nienakładania nowych ceł na obszarze włości Kościoła

Ustępstwa te wynikały gł. z zabiegów o poparcie biskupów dla elekcji syna cesarza - Henryka.

1232r. - wydanie edyktu na żądanie książąt (aby odzyskać kontrolę w Rzeszy po próbie zamachu na władzę ces. dokonaną przez jego syna Henryka)

Potwierdzenie dot. przywilejów książąt, rezygnacja z ces. prerogatyw (regaliów) na obszarach należących do książąt, np. bicia monety. Książęta otrzymują też kompetencje sądownicze, a wydawane przez ces. ustawy muszą uzyskać akceptację zjazdu książąt i stanów Rzeszy.

ZŁOTA BULLA CES. KAROLA IV, 1356r. (dynst. Luksemburgów)

• dokument reformujący ustrój I Rzeszy, nadający szereg przywilejów książętom elektorom jako odrębnemu stanowi

• prawo wyboru ces. dla 7 książąt elektorów (3 elektorów duchownych, 4 świeckich)

• dziedziczność godności elektora wg primogenitury w linii męskiej

• niepodzielność teryt. elektorskiego, ogromne uprawnienia dla elektorów w swoich posiadłościach (pełna wł. sąd.)

• prawo majestatu dla elektorów - oznaczało ochronę prawną równą ces.

15. Prawo miejskie i wiejskie

PRAWO MIEJSKIE

Zaczęło rozwijać się w okresie feudalizmu, kiedy zaczęły powstawać miasta jako skupiska kupców i rzemieślników, prowadzące ożywioną działalność gosp. Podstawą prawa miejskiego były postanowienia zawarte w przywilejach nadawanych miastom. Miejskie prawo pryw., karne i procesowe rozwijało się w drodze orzecznictwa sądów miejskich

Podobnie jak inne ówczesne prawa było ono przeważnie prawem zwycz., uzupełnianym przez prawo stanowione, zwł. przez wilkierze, czyli akty ust. (statuty) wydawane przez rady miejskie.

NIEMIECKIE PRAWO MIEJSKIE

• jego charakt. cechą było powstawanie „rodzin” prawa

• nowo utworzone miasta opierały się na rozwiniętym prawie miasta już wcześniej założonego (miasta macierzystego)

• miasta filialne (miasta - córki) korzystały z porad prawnych lub wyroków sądowych (ortyle) wydawanych przez miasta - matki lub odwoływały się w wypadkach wątpliwych do sądów miasta - matki, jako wyższej instancji

• zach. Niemiec - Kolonia jako miasto - matka

• wsch. Niemiec - Magdeburg i Lubeka jako miasta - matki

• w ten sposób prawo miejskie zabezpieczyło się przed nadmiernym partykularyzmem

• w miastach niem. powstawały też zbiory pryw. obejmujące zwycz. prawo miejskie

WEICHBILD SASKI (magdeburski), pocz. XIV w., obejmował w jedną całość różne źr. miejskiego prawa magdeb.

• stosowany był także w Polsce i Czechach oraz tłumaczony na łacinę, j. pol. (Paweł Szczerbicz, XVI w.) i czeski

WŁOSKIE PRAWO MIEJSKIE - odegrało ogromną rolę w powstaniu nowych pojęć i inst. w wielu dziedzinach praw

• rozwijające się prężnie od XI w. miasta (komuny) włoskie stworzyły własne prawo, tzw. statutowe

• jego podstawą były początkowo spisy miejscowych zwyczajów prawnych, uzupełniane nast. ustawami uchwalonymi przez miasta

• tworzono statuty, tj. systematyczne zbiory prawa dla każdego z miast

• wielka liczba statutów utrudniała stosunki prawne między ludnością z poszczególnych teryt.

• dążenie do usunięcia sprzeczności między statutami doprowadziło do powstania tzw. norm kolizyjnych, tj zasad prawa międzymiastowego, które stały się zalążkiem rozwoju dzisiejszego międzynarodowego prawa pryw.

• normy kolizyjne zostały w dużej mierze opracowane dzięki szkole komentatorów

• rola prawa statutowego była też znaczna w rozwoju prawa morskiego i handlowego, a także prawa i procesu karnego (przyczyniło się do wykształcenia nowych pojęć dot. przestępstwa)

PRAWO WIEJSKIE

Prawo ludności wiejskiej, zwane też chłopskim lub dworskim, gdyż gł. ośrodkiem decyzji normatywnych w dziedzinie stosunków wiejskich był dwór właściciela ziemskiego.

Feudałowie na skutek otrzymywanych immunitetów ekon. i sądowych, a nast. także przywilejów o charakt. gen. posiadali uprawnienia zwierzchnie nad osiadłą na ich gruntach ludnością. Sprawowali władzę adm. - policyjną, a także sądowniczą i skarbową, tak więc posiadali pełen zakres uprawnień o charakt. publ.-prawnym. Ponadto ze wzgl. na różnice w stosunkach własnościowych (chłopi nie posiadali pełnych własności ziemi) chłopi zobowiązani byli do świadczenia renty feudalnej, a także pozostawali w osobistej zależności od swych panów feudalnych.

Różnorodne źródła prawa, któremu podlegała ludność chłopska, wywodziły się najczęściej z prawa miejskiego, które od czasów lokacji wsi na prawie niem. miało również zastosowanie w sądownictwie wiejskim. Również rozwój samorządu wiejskiego wiązał się ze wzorcami zaczerpniętymi z samorządów miejskich. Na jego czele stał sołtys, który był jednocześnie urzędnikiem pana.

Podstawowym źródłem poznania prawa wiejskiego były powstające od XV w. księgi sądowe wiejskie, a także przywileje lokacyjne.

Do XIII w. chłopi na obszarze Europy śr. - zach. podlegali miejscowemu prawu zwycz. Rozwój lokacji wsi na prawie niem. i gospodarki czynszowej (XIII/XIV w.) spowodowały formalne poddanie prawa wiejskiego wpływom niem. prawa zwycz.

Innymi źródłami prawa wiejskiego były przepisy gromadzkie, prejudykaty sądów wiejskich i ustawy pańskie, normujące gł. prawo sądowe, ustrój sądownictwa i ob. chłopów.

Ewolucja stosunków wiejskich prowadziła jednak do pewnych zmian w prawie wiejskim i poprawiała położenie ludności wiejskiej. Radykalne zmiany przyniosła dopiero Rew. Franc. - zniesienie powinności feudalnych chłopów, nadanie im pełnych praw własności - uwłaszczenie i wolności os.

Przywilej miejski - jednostronny akt wydawany przez władcę dla mieszczan. Określał powinności finansowe i wojskowe mieszczan, także zapewniał im wolność os. i określał ustrój władz miejskich i sposób ich powoływania. Nadawał mieszczanom pewnie uprawnienia, które nie przysługiwały ogółowi lub zwalniał z pewnych ob. ciążących na wszystkich.

Prawo targowe - pozwalało na organizowanie targów

Prawo składu - nakładało na każdego przejeżdżającego przez miasto kupca obowiązek wystawienia swoich towarów na sprzedaż

Prawo mili - zakazywało obcym kupcom handlu bliżej niż milę od miasta, cel: ograniczenie konkurencji w handlu

Lokacja wsi - zmiana organizacji prawnej istniejących już wsi lub założenie nowej (lokacja na surowym korzeniu). Osoba, której zlecano przeprowadzenie lokacji był to zasadźca (książę, możny posiadający immunitet).

16. Prawo ziemskie

Było to prawo stanu szlacheckiego obejmujące wszystkich jego członków i rozciągające się na teryt. całego państwa. W pełni wykształciło się w okresie monarchii stanowej, kiedy stany stały się zamkniętymi gr. społ., a również prawo przybrało charakt. stanowy.

I RZESZA - nie doszło do powstania oficjalnych spisów prawa zwycz. ziemskiego, a w praktyce sądowej posługiwano się pracami pryw.

Zwierciadło Saskie, 1220 - 35

• spis prawa zwycz. wschodniosaskiego (region Ostfalii)

• autor: Eike von Repkov (rycerz i ławnik sądowy)

• napisane początkowo po łacinie, nast. przez samego autora przetłumaczone na j. dolnoniem., co przyczyniło się do rozwoju niem. jęz. prawniczego

• 2 części: prawo ziemskie (Landrecht) i prawo lenne (Lehnrecht)

• poza prawem zwycz. uwzględniało też niektóre ustawy ces. i przepisy prawa kanonicznego

• jego autor zawarł w swoim dziele poglądy rel. - wyższość władzy papieskiej nad ces., co spowodowało potępienie przez papieża Grzegorza XI 14 art. Zwierciadła jako heretyckich (1375r.)

• odegrało szczególną rolę w dalszym rozwoju prawa niem., tłumaczone na kilka jęz. (zwł. część dot. prawa ziemskiego)

Zwierciadło szwabskie - zbiór obejmujący prawo zwycz. płd. Niemiec, 1275r.

• poza normami prawa zwycz. uwzględniał też przepisy prawa rzym. i kanonicznego

• jego autorem był duchowny stojący na stanowisku wyższości władzy duchownej nad świecką

RZECZPOSPOLITA SZLACHECKA

• opierało się gł. na prawie zwyczajowym, spisywanym lokalnie od XV w. w postaci odrębnych zbiorów

• do zbiorów tych należą spisy prawa zwycz. ziemi krakowskiej, m. in. Artykuły sądowe

• obok prawa zwycz. rozwijało się też prawo stanowione w postaci uchwał sejmowych (konstytucji), aktów wydawanych przez króla (edykty), dekretów, uniwersałów oraz uchwał sejmików ziemskich (laudów)

• ok. poł. XIV w. - Kazimierz Wielki, przeprowadzenie kodyfikacji prawa. Opracowano 2 redakcje - dla Małopolski i Wielkopolski

• wraz z uformowaniem się mon. stanowej prawo ziemskie stało się wyłącznym prawem stanu szlacheckiego. Jego spisanie i likwidacja partykularyzmu stały się jednym z gł. postulatów ruchu egzekucyjnego.

• pierwszą pracę nad skodyfikowaniem dotychczas ob. prawa ziemskiego powierzono Janowi Łaskiemu (Statuty Łaskiego, 1506r.)

17. Prawo narodów

• nazywane jest z łac. ius gentium, gdyż już w St. Rzymie wyodrębniono podział na ius gentium i ius civile

• ius gentium był to dział prawa rzym. regulujący stosunki prawne Rzymian z cudzoziemcami i obowiązywał wszystkich mieszkańców ces.

• było ograniczone do sfery stosunków majątkowych i przeznaczone do regulowania obrotu gosp.

• poczucie wspólnoty ponadnarodowej pojawiło się dopiero w średniowieczu i zaowocowało pierwszymi próbami tworzenia zasad prawa międz., zwanego wówczas prawem narodów

• wytworzenie się pewnego rodzaju społeczności międz. - obejmującej gł. kraje europ. należące do kościoła zach. i uznające prymat papieża, a także społeczności krajów prawosławnych znajdującej się pod oddziaływaniem Ces. Bizantyjskiego oraz społ. krajów islamskich

• społ. międz. powstała w tym okresie charakt. się dużym zhierarchizowaniem - władza papieska i władza ces., konflikt o prymat nad światem chrześcijańskim

• powstają także pierwsze związki miast - Hanza

• zasady rządzące stosunkami międz. nie stanowiły wyodrębnionej całości, lecz obejmowały el. prawa kan., rzym., lennego, także zasady rel. - moralne

• XVI w. - rozwój prawa międz. i dyplomacji związany z wielkimi odkryciami geo.

• podwaliny prawa międz. publ. zostały stworzone w czasach nowożytnych

• okres Rew. Franc. - zasada suwerenności narodu, formalnej równości państw

• Kongres Wiedeński - ustalenie pewnego ładu stosunków międzypaństwowych

• za ojca tego prawa uważany jest Hugo Grocjusz

• za źródła prawa międz. uznał zwyczaj i praktykę, wypływające z prawa natury oraz umów

• wg niego prawo międz. powinno opierać się na zasadach racjonalizmu i humanizmu

• traktat „O prawie wojny i pokoju”

• po I WŚ - powołanie z inicjatywy USA Ligi Narodów (konfederacji suwerennych państw mającej na celu zapobieganie konfliktom zbrojnym i rozwijanie współpracy międz.) na mocy traktatu wersalskiego, 1918r.

• po II WŚ - powstanie Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ), 1945r. - wejście w życie Karty Narodów Zj.

• tak więc prawo narodów jest tożsame z prawem międz. i stanowi zespół norm regulujących stosunki między podmiotami prawa międz., gł. państwami

• jest to jedna z najstarszych dziedzin prawa, sięgająca swoimi korzeniami starożytności (ius gentium)

• normy prawa międz. mają w większości charakter norm ius dispositivum (wzgl. ob.)

• prawo międz. cechuje też brak centralnego ustawodawcy, gdyż same podmioty prawa międz. tworzą normy prawne, które je wiążą

• wyróżnia dyplomatyczne (negocjacje, mediacje) i sądowe (arbitraż, sąd międz.) środki rozwiązywania sporów

18. Prawo publiczne - z łac. ius publicum

Jest to jedna z klasycznych gałęzi prawa, mająca za przedmiot działanie aparatu władzy publ. (zarówno państwowej, jak i samorządowej). Reguluje stosunki między organami państwa oraz między państwem a obywatelami. Charakteryzuje się nierówną pozycją stron, ponieważ państwo występuje tu z pozycji siły swej władzy.

Do gałęzi prawa publ. zaliczamy:

• prawo konst. i adm.

• prawo karne i postępowania karnego

• prawo finansowe

• prawo postępowania cyw.

• prawo międz. publ.

Prawo publ. składa się w większości z norm ius cogens (bezwzgl. ob.)

Inicjatorem poczynań w tym prawie jest państwo.

Cechy prawa publ.:

• służy interesom państwa oraz szeroko pojętemu interesowi publ. (ma przynosić korzyści całemu społ.)

• treść tego prawa ustalana jest jednostronnie przez podmiot władzy publ. i jego wyegzekwowanie może prowadzić do użycia środków przymusu

• podmioty publ. mają obowiązek wykonywania norm zawartych w przepisach prawa publ.

Podział norm prawnych na prawo publ. i pryw. należy do najstarszych, został dokonany już w starożytności przez rzym. jurystę Ulpiana

Współczesną tendencją jest coraz szersze upublicznianie się prawa - wiele spośród gałęzi prawa posiadających prywatnoprawny rodowód nabiera coraz więcej cech norm prawa publ. (np. prawo pracy)

19. Konstytucja angielska

System rządów parlamentarnych ukształtowany w Anglii na przełomie XVIII i XIX w. stanowi jeden ze znamiennych rysów konst. ang. Konstytucja ta występuje w formie materialnej, tzn. obejmuje normy prawne (także prawa zwycz.) dot. zasad ustroju państwa, jego organizacji i funkcjonowania, a także określające status jednostki w państwie. Tak więc jest to konst. niepisana, gdyż brak jest jednego aktu normatywnego o najwyższej mocy prawnej regulującego zasady ustroju państwa.

Na pojęcie konst. ang. składają się przede wszystkim normy dot. wykonywania władzy suwerennej w państwie:

• normy prawa stanowionego - akty prawne pochodzące z różnych epok hist., także uchwały parlamentu ang.

• konwenanse konst. - pewne reguły, które początkowo nie były spisane, lecz ich przestrzegano

Jednak normy konst. nie mają charakt. nadrzędnego w syst. źródeł prawa i nie podlegają specjalnej ochronie prawnej. Dlatego też konst. ang. określa się jako płynną i elastyczną, gdyż może być zmieniana przez zwykłe ustawy.

Akty prawa stanowionego uznawane za akty o szczególnym znaczeniu, podstawowe dla ustroju Anglii:

1) Magna Charta Libertatum - Wielka Karta Swobód, 1215r. (pyt. 14)

2) Habeas Corpus Act, Karol II Stuart, 1679r.

• wydany w celu uzyskania poparcia po rew. ang. (1642 - 48) i restauracji Stuartów

• gwarancja nietykalności os., nikt bez wyroku sądu nie zostanie aresztowany

3)Bill of Rights - Deklaracja Praw, Wilhelm Orański, 1689r.

• w zamian za dożywotni tron dla W. Orańskiego dochodzi do ogr. władzy królewskiej na rzecz parlamentu - król bez zgody parlamentu nie może wydawać ustaw, nakładać podatków oraz tworzyć i utrzymywać armii w czasie pokoju

• uznanie anglikanizmu za rel. panującą i wykluczenie katolików z sukcesji do tronu

• dokument, który doprowadził do wykształcenia się mon. parlamentarnej

4)Ustawa sukcesyjna - The act of Settlement, 1701r.

• przeniosła prawa sukcesji z dynst. Stuartów na dynst. hanowerską

• usankcjonowała w kwestii dziedziczenia tronu zasadę primogenitury z preferencją linii męskiej

• podkreślała, iż monarcha związany jest prawem, co miało zapobiec odrodzeniu się mon. absolutnej

• ograniczyła swobodę władzy królewskiej i wzmocniła niezależność sędziów (odpowiedzialność przed parlamentem, nie przed władcą)

Brak konst. pisanej oraz specjalnych gwarancji dla podst. zasad ustrojowych nigdy nie spowodował poważniejszego ich zagrożenia. Wiąże się to z ogromnym przywiązaniem Anglików do tradycji i ich ugruntowanym poczuciem praworządności.

——————————-

Konstytucja (z łac. constituere - ustanawiać, urządzać) - akt prawny o najwyższej mocy prawnej w państwie, określający zasady ustroju państwa, suwerena i sposoby sprawowania przez niego władzy oraz podstawowe prawa, wolności i ob. jednostki.

Monarchia parlamentarna - forma ustroju polit., w którym władza królewska ograniczona jest przez parlament, a rząd odpowiedzialny jest przed parlamentem.

20. Deklaracja Niepodległości Stanów Zj. Ameryki i Francuskie Deklaracje Praw Człowieka i Obywatela.

DEKLARACJA NIEPODLEGŁOŚCI USA, 4. lipiec 1776r., II Kongres Kontynentalny, Filadelfia

• gł. autor: Thomas Jefferson

• był to akt uzasadniający prawo 13 kolonii bryt. w Am. Płn. do wolności i niezależności od Wlk. Bryt. (króla Jerzego III)

• dot. ogłoszenia niepodległości przez te 13 kolonii i przekształcenia ich w stany, tworzące nowe państwo - USA

• tekst deklaracji można podzielić na 3 części:

1) Przedstawienie intencji, którymi kierował się Kongres uchwalając Deklarację. Przyjęcie doktryny praw naturalnych (niezbywalnych praw każdego człowieka wynikających z jego natury i przyrodzonej godności), takich jak prawo do życia, wolności, szczęścia. Nawiązanie do koncepcji umowy społ. J. J. Rousseau, a także zasady suwerenności narodu (cała władza pochodzi od narodu) oraz odwołanie do stworzonej przez J. Locke'a teorii rządów republikańskich i prawa oporu wobec ciemiężyciela

2) Wymienia krzywdy jakie spotkały kolonistów ze strony rządów Jerzego III, nazywając je tyrańskimi, m. in. rozwiązywanie zgromadzeń prawodawczych, represyjne ustawodawstwo, narzucanie podatków bez zgody kolonistów

3) Ogłasza, że przedstawiciele Stanów Zj. Ameryki zebrani na Ogólnym Kongresie uważają Zj. Kolonie za wolne i niepodległe państwo, niezależne od Korony Brytyjskiej, posiadające pełne prawa suwerennego państwa, zarówno w polit. wewn., jak i zewn. - rezolucja niepodległościowa

• deklaracja była pierwszym dokumentem odwołującym się wprost do praw naturalnych i wolności ob., a także zasady suwerenności ludu - była syntezą poglądów ówczesnych myślicieli oświeceniowych

• uważana była za klasyczną kartę wolności, gdyż miała charakt. uniwersalny i stanowiła apel do całej ludzkości

FRANCUSKIE DEKLARACJE PRAW CZŁOWIEKA I OB.

1) Deklaracja Praw Człowieka i Ob., 26.VIII.1789r. (okres Rew. Franc.), autor: de La Fayette

• została uchwalona przez Konstytuantę (złożoną z przedstawicieli wszystkich stanów)

• w 17 art. zawierała najważniejsze swobody ob. i podstawowe zasady nowego ładu społ. i polit.

I. Prawa człowieka - jako prawa przyrodzone i niezbywalne (odwołanie do doktryny praw nat.)

• wolność osobista (nietykalnośc os., wolnośc myśli, sumienia i wtyznania, wlnośc słowa) - granicę wolności wyznacza jedynie wolność drugiego człowieka (koncepcja wolności charakt. dla myśli liberalnej)

• gwarancja własności pryw., jako podstawa wolności gosp. - określa ją jako prawo święte i nienaruszalne

• zasada nietykalności os., domniemania niewinności, a także niedziałania prawa wstecz

• prawo oporu przeciwko uciskowi

II. Prawa obywatela

• równość wszystkich ob. wobec prawa (likwidacja różnic i przywilejów stanowych), równe prawa polit.

• równy dostęp do urzędów i stanowisk, równe sądownictwo i wymiar świadczeń podatkowych

III. Formalne gwarancje tych praw

• ustawodawstwo, zasada praworządności, zasada 3 podziału władzy

IV. Zasady ustroju polit.:

• państwo jest powołane po to, by gwarantować i zabezpieczać interesy i prawa jednostki

• zasad suwerenności narodu (naród jako źródło władzy w państwie), odpowiedzialność władzy przed narodem

• zasada 3 podziału władzy, która miała też uniemożliwić powrót rządów absolutnych

• wzajemna kontrola i równowaga wszystkich władz (ust., wyk. i sąd.), niezależne sądownictwo

• odwołanie do umowy społ. J. J. Rousseau, kompromis między monarchą a suwerennym narodem

• Deklaracja wprowadziła pojęcie podmiotowych praw jednostki i stworzyła dla nich konstytucyjne gwarancje, obalała cały porządek feudalny i miała ogromne znaczenie dla światowego konstytucjonalizmy

2) Deklaracja Praw Człowieka i Ob., 1793r.

• została uchwalona przez Konwent jakobiński i dołączona do konst. z 1793r.

• przed zasadę wolności wysunięto równość wszystkich obywateli (wobec prawa, ale też równość społ.)

• formułowała jako pierwsza prawa socjalne - prawo do pracy, opieki publ., bezpłatnej edukacji

• za święte i nietykalne uznała prawo oporu

• powoływała się gł. na przyrodzone prawa człowieka, jednak podporządkowywała prawa ind. dobru całego społ.

• formalnie nigdy nie weszła w życie

3) Deklaracja Praw Człowieka i Ob., 22.VIII.1795r.

• poprzedzała konst. dyrektorialną z 1795r., nie powoływała się już na prawa nat., znosiła częściowo zasadę równości (wprowadzając cenzus majątkowy), ignorowała wolność sumienia i opinii zapewniane przez poprzednie deklaracje

• składała się z 2 części:

I. Prawa (wolność os., równość wobec prawa, lecz tylko w ujęciu formalnym, gwarancja wł. pryw., ale tylko tej będącej owocem pracy)

II. Obowiązki (służba na rzecz ojczyzny, przestrzeganie ustaw, postępowanie zgodne z wymogami moralności)

1774r. - I Kongres Kontynentalny w Filadelfii, zgromadzenie przedstawicieli 13 zbuntowanych kolonii, cel: określenie wspólnych działań przeciwko polityce Wlk. Bryt., uchwalenie skierowanej do Jerzego III Deklaracji Praw i Krzywd, której król ang. jednak nie uznał.

21. Konstytucje republikańskie we Francji.

Konstytucja z 3.IX.1791r., pierwsza konst. uchwalona w okresie rew. franc. przez Konstytuantę

• jej preambułę stanowiła Deklaracja Praw Czł. i Ob. z 1789r.

• wprowadzała nowy ustrój polit.: dziedziczną mon. konst. (konst. monarchia ograniczona)

• zasada suwerenności narodu (naród jest źródłem władzy w państwie i sprawuje ją przez swoich reprezentantów), król jest królem Francuzów, reprezentantem suwerennego narodu, podlega prawu

• zasada 3podziału władzy:

1) wł. ust.: 1izbowy parlament - Zgr. Ustawodawcze (Legislatywa), wybierane na 2lata w wyb. pośrednich, dwustopniowych, posiadało wyłączne prawo inicjatywy ust., przewagę nad władzą wyk.

2) wł. wyk.: król (składał przysięgę na wierność konst., narodowi i ustawom, był pozbawiony prawa inicjatywy ust., posiadał weto zawieszające, każdy jego akt wymagał kontrasygnaty ministra) i 6 ministrów (odp. polit. przed królem i konst. - prawna)

3) wł. sąd.: likwidacja sądownictwa zwierzchniego panów feudalnych, odtąd sędziowie wybierani przez obywateli

• prawa wyb. posiadali tylko „obywatele czynni” - mężczyźni pow. 25r.ż. (cenzus wieku i płci), także majątkowy

• była to pierwsza spisana w Europie konst. znosząca porządek feudalny, budująca podstawy dem. państwa

I REPUBLIKA, 1792 - 1804

1. Konstytucja jakobińska, 1793r. (dyktatura jakobińska, 1793 - 94)

• dołączono do niej Deklaracji Praw Czł. i Ob. z 1793r. (dobro ogółu przed dobrem jednostki, prawa socjalne)

• zasady suwerenności narodu jako naczelna zasada ustrojowa

• wł. ust.: jednoizbowe Ciało Ustawodawcze wybierane w wyborach bezp., pow., równych i jawnych lub tajnych na roczną kadencję. Instytucja ta koncentrowała w swych rękach władzę w państwie.

• wł. wyk.: Rada Wykonawcza (24 członków wybieranych przez Ciału Ust. i całkowicie mu podporządkowanych

• wł. sąd.: Trybunał Rewolucyjny, wyłaniany przez Ciało Ust.

• odrzucono teorię 3 podziału wł., zastępując ją zasadą jednolitej władzy sprawowanej przez 1izbowy parlament

• prawo wyb., zarówno czynne, jak i bierne, posiadali mężczyźni, po ukończeniu 21 r.ż.

• wprowadzenie form demokracji bezp. - referendum ludowe

• została przyjęta w głosowaniu powszechnym, lecz faktycznie nigdy nie weszła w życiu

2. Konstytucja dyrektorialna, 1795r. - Konstytucja roku III (rządy Dyrektoriatu, 1795 - 99)

• została uchwalona przez Konwent Narodowy i przyjęta przez referendum ludowe

• dołączono do niej Deklaracją Praw Czł. i Ob. z 1795r. (zarówno prawa, jak i obowiązki ob.)

• wł. ust.: 2izbowy parlament - Ciało Ustawodawcze składające się z Rady Pięciuset (wyłączność inicjatywy ust.) i Rady Starszych (wybór członków dyrektoriatu, przyjmowała/odrzucała projekty ustaw). Obie izby były wybierane w wyb. pow., cenzusowych na 3letnią kadencję

• wł. wyk.: Dyrektoriat Wykonawczy(kolegialna głowa państwa złożona z 5 dyrektorów wybieranych na 5letnią kadencję przez Radę Starszych), nie ponosił odp. parlamentarnej ani konst., sprawował swoje funkcje przy pomocy min., którzy nie tworzyli RM (byli jedynie urzędnikami)

• wł. sądownicza - należała do sędziów wybieranych na zgr. pierwiastkowych i zgr. elektorów

• prawo wyborcze - cenzus wieku oraz majątkowy, wybory pośrednie

Republika konsularna - 1799 - 1804

Konstytucja konsularna, 1799r., proklamowana przez Napoleona B. (przejął władzę w wyniku zamachu stanu)

• jej celem było zapewnienie Napoleonowi jak najszerszej i jak najtrwalszej władzy przy jednoczesnym zachowaniu pozorów ustroju republikańskiego (fasada demokracji pokrywająca rządy dyktatorskie)

• wł. ust.: I konsul (posiadał wyłączne prawo inicjatywy ust.), Rada Stanu (powoływana przez konsula), Senat Zachowawczy („stróż konstytucji”), który mianował członków Trybunatu (dyskutowano nad projektami ustaw) i Ciała Ustawodawczego (przyjmowano/odrzucano projekty ustaw)

• wł. wyk.: III konsulów wybieranych na 10 lat przez Senat, z czego II i III byli tylko doradcami I konsula, ministrowie ponosili odp. polit. przed I konsulem i konst., lecz nie tworzyli RM.

• wł. sąd.: sędziowie mianowani przez I konsula, byli nieusuwalni. Wybieralni byli sędziowie pokoju oraz sędziowie przysięgli. Instytucja Trybunału Kasacyjnego (najwyższa instancja odwoławcza).

• udział ob. w rządzeniu państwem sprowadzał się do ustalania tzw. „list zaufania”: gminnych, departamentalnych i narodowych, z których I konsul powoływał urzędników a Senat Zachowawczy konsulów i członków zgr. ust.

I

I REPUBLIKA (1848 - 51) - utworzona po wybuchu rew. lutowej w czasie WL, abdykacja Ludwika Filipa Orleańskiego

Konstytucja z 1848r.

• ustanawiała nowy ustrój polit.: republikę o charakt. prezydenckim

• nawiązywała do Deklaracji Praw Czł. i Ob. z 1789r.

• wł. ust.: jednoizbowe Zgromadzenie Prawodawcze wybierane w dem. wyborach na 3letnią kadencję

• wł. wyk. : prezydent wybierany w wyb. bezp., tajnych i pow. na 4 letnią kadencję. Posiadał weto zawieszające wobec projektów ustaw, łączył funkcję głowy państwa z szefem rządu, powoływał i odwoływał ministrów, lecz jego akty wymagały ich kontrasygnaty

• Rada Stanów - opiniowała projekty ustaw, posiadała władzę kontrolną nad adm., 6 letnia kadencja

• zniesienie cenzusu majątkowego, powszechne prawa wyb. (dla mężczyzn)

• pierwsze prawa socjalne dla robotników

III REPUBLIKA, 1870 - 1940

Konstytucja z 1875r. - składała się z 3 ustaw, opierała się na ang. wzorcach ustrojowych

• wprowadzała do ustroju republikańskiego zasady monarchicznej konst. ang.

• wł. ust.: 2 niezależne od siebie i równoprawne orany - Izba Deputowanych (600 posłów wybieranych na 4 lata w wyb. pow., bezp., równych i tajnych) i Senat (9letnia kadencja, cenzus wieku - 40 lat). Obie izby miały prawo inicjatywy ust., ponadto Senat uprawnienia sądowe. Izby łączyły się w Zgromadzenie Narodowe w celu wyboru prezydenta lub dokonaniu zmian w konst.

• wł. wyk.: prezydent (głowa państwa wybierana przez Zgr. Narodowe bezwzgl. większością głosów, 7 letnia kadencja. Kierował polit. zagr. i wewn., mianował min. i przewodniczył RM, miał inicjatywę ust., ponosił odp. konst. - prawną.) i ministrowie, tworzący RM (brak urzędu premiera) pod przewodnictwem prezydenta

• odstąpienie od równowagi władz, prezydent posiadał większe uprawnienia od legislatywy, lecz rozwijające się rządy parlamentarne sprowadziły funkcję prezydenta do roli reprezentacyjnej

• czynne prawo wyb. przysługiwało obywatelom po 21 r.ż., bierne od 25 r.ż. (tylko mężczyźni)

IV REPUBLIKA, 1946 - 58

Konstytucja z 1946r.

• szereg praw socjalnych, także prawo do zrzeszania się, tworzenia związków zawodowych i strajków - zawarte były w Deklaracji włączonej do konst.

• Francja jako świecka, niepodzielna, demokratyczna i społ. republika

• stosując się do zasady suwerenności narodu uznano prymat parlamentu w syst. organów państwowych, a w jego obrębie pierwszej izby - Zgromadzenia Narodowego

• wł. ust.: 2izbowy parlament - Zgromadzenie Narodowe (wybierane w pow. wyb.) i Rada Republiki (reprezentacja jednostek teryt., ciało doradcze). Obie izby wybierały wspólnie prezydenta.

• wł. wyk.: prezydent (głowa państwa wybierana przez parlament na 7letnią kadencję, Rada Ministrów (na czele premier z silną pozycją)

• utworzenie Unii Francuskiej składającej się z teryt. zamorskich i państw zrzeszonych

V REPUBLIKA, 1958r. do dziś

• władzę przejął gen. de Gaulle, któremu powierzono opracowanie nowej konst.

• supremację parlamentu zastąpiła dominacja władzy wyk., ustrój półprezydencki

• wł. wyk. - prezydent, kompetencje: powołuje premiera i wyższych urzędników państwowych, przewodniczy RM, jest odpowiedzialny za polit. międz., jest najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych. Rada Ministrów (premier - już tylko pierwszy minister (odpowiedzialna przed parlamentem - ZN)

• wł. ust. - 2 izbowy parlament: Zgromadzenie Narodowe (izba niższa, 5letnia kadencja) i Senat (izba wyższa, jej członkowie wybierani są w wyb. pośrednich w departamentach, 6letnia kadencja, ciało doradcze)

• wł. sąd. - sądy dzielą się na pow., adm., woj. i rozrachunkowe, są 3instancyjne

• w jej skład wchodzi też Deklaracja Praw Czł. i Ob. z 1789r.
  

22. Konstytucje republikańskie w Niemczech.

1)1919r. - proklamacja Republiki Weimarskiej, uchwalenie nowej konst.

Geneza:

1918r. - abdykacja ces. Wilhelma II na skutek klęski w IWŚ i wybuchu rew., powołanie lewicowego rządu, na jego czele Friedrich Ebert (SPD - Socjaldem. Partia Niemiec) - pierwszy prezydent Rep. Weimarskiej, l. 1919 - 25

Konstytucja Rzeszy z 1919r.

• nowy ustrój polit.: dem. rep. federalna o charakt. prezydenckim (Niemcy stały się krajem związkowym, 21)

• zasada suwerenności narodu oraz podmiotowości jednostki

• 3podział władzy:

1) wł. ust.: Sejm Rzeszy (Reichstag) - wybierany w 5przymiotnikowych wyb. na 4lata, prawo inicjatywy ust. i Rada Rzeszy (przedstawiciele krajów związkowych, prawo weta zawieszającego)

Wyłączne kompetencje ust. w zakresie: spraw zagr., praw ob., sił zbrojnych, syst. monetarnego i budżetu

2) wł. wyk.: prezydent (wybierany na 7 lat w wyb. pow. i bezp.) reprezentował państwo na zewn., zawierał umowy międz., był zwierzchnikiem sił zbrojnych, mianował i odwoływał kanclerza i ministrów, jego akty wymagały ich kontrasygnaty, co zdejmowało z niego odp. polit.), kanclerz i ministrowie tworzący Rząd Rzeszy (najwyższa władza wyk., nadzór nad aparatem adm., inicjatywa ust., odp. prawna i polit.)

3) wł. sąd.: Sąd Rzeszy (sąd apelacyjny), Najwyższy Trybunał Państwowy Rzeszy (funkcja trybunału konst.) i Sąd Administracyjny Rzeszy, funkcjonowały też sądy krajowe

• 5 przymiotnikowe prawo wyb. także dla kobiet, cenzus wieku (pow. 20 r.ż.)

• szeroki katalog praw ob. i socjalnych

• instytucja referendum, utrudniony tryb zmiany konst. jako gwarancja utrzymania dem. zasad ustrojowych

• każdy z krajów związkowych posiadał swoje władze krajowe, działające na podstawie własnych konst.,

2) Konstytucja RFN - Rep. Federalnej Niemiec, 1949r.

Po II WŚ Niemcy zostały podzielone na 4 strefy okupacyjne (konf. w Poczdamie, VIII.1945r.):

1947r. - powstanie Bizonii (zj. strefy am. i bryt.)

1949r. - powstanie Trizonii (zj. strefy am., bryt. i franc.) i powołanie ogólnoniem. zgr. narodowego, które miało przygotować projekt konst. opartej na zasadzie dem. i federalizmu

1949r. - uchwalenie Ustawy zasadniczej, która nast. została ratyfikowana przez sejmy krajów związkowych

1955r. - przyznanie RFN pełnej suwerenności

USTAWA ZASADNICZA - obowiązuje do dzisiaj

• oparcie ustroju na zasadach federalizmu i republikańskiej formy rządów, RFN przyjęła kształt państwa związkowego

• zasada suwerenności narodu realizowana w formie demokracji pośredniej

• przyjęcie kanclerskiej formy rządów parlamentarno - gabinetowych

• 3 podział władz:

1) wł. ust.: Parlament Federalny (Bundestag) - powoływany w dem. wyb. na 4lata, kompetencje ust. i kontrolne, Rada Federalna (Bundesrat) - reprezentanci rządów krajowych, uprawnienia ust. i kontrolne dot. działalności federalnych władz adm.

2) wł. wyk.: prezydent (uprawnienia ograniczone do funkcji reprezentacyjnej), rząd wyłaniany z większości parlam.

3) wł. sąd.: sądowa kontrola konstytucyjności ustaw (Federalny Trybunał Konst.)

• do kompetencji organów centralnych zastrzeżone zostały sprawy polit. zagr., handlu zagr., wojskowości, polit. gosp., socjalnej i finansowej

• katalog naturalnych praw wolnościowych

• zasada socjalnego państwa prawnego - świadczenia socjalne dla grup ekon. słabszych, praworządne działanie organów państwa (w sensie formalnym - prymat prawa i materialnym - prawo zgodne z przyjętymi wartościami)

3) Konstytucja NRD - Niemieckiej Republiki Demokratycznej

• stworzenie projektu konst. powierzono Niemieckiemu Kongresowi Ludowemu wyłonionemu w wyborach

1949r. - uchwalenie konstytucji, która stała się podstawą powstania i ustroju NRD

• federacyjna struktura państwa (w praktyce stopniowo ograniczano uprawnienia krajów związkowych, co doprowadziło do powstania państwa unitarnego zbudowanego na zasadach pełnego centralizmu)

• deklaracja oparcia ustroju na zasadach dem., przyjęcie republikańskiej formy rządów

• zasada suwerenności narodu, pluralizm syst. polit., zasada praworządności, szeroki katalog praw ob. i socjalnych

• jednocześnie zapis o sprawowaniu władzy polit. przez klasę robotniczą i zakaz działania ugrupowań polit., które nie uznają przewodniej roli klasy rob. i jej partii - SED (Socjalistyczna Partia Jedności Niemiec)

• brak 3podziału władz, jedynie podział kompetencji. Najwyższy organ władzy - Izba Ludowa, powoływana w oficjalnie pow. i dem. wyb.

• głową państwa początkowo był prezydent, nast. w jego miejsce powołano kolegialną głowę państwa na wzór radziecki - tzw. Radę Państwa Republiki o szerokich uprawnieniach w zakresie polit. wewn., jak i zewn.

• najwyższym organem wł. wyk. była Rada Ministrów, ministrowie musieli być członkami Izby Ludowej

• w praktyce życia polit. ustrój NRD niewiele miał wspólnego z dem., a prawa wolnościowe miały charakter norm blankietowych. Faktyczną kontrolę nad wszystkimi organami władzy sprawowało Biuro Polityczne SED

5przymiotnikowe wybory - równe, tajne, pow., proporcjonalne i bezp.

23. Prawo wyborcze i jego demokratyzacja.

Prawo wyborcze można rozpatrywać w znaczeniu przedmiotowym (1) i podmiotowym (2):

1) Jest to całokształt norm prawnych regulujących sposób wyłaniania organów przedstawicielskich, zazwyczaj zawartych w Konst. i ordynacjach wyb.

2) Jest to ogół wyborczych uprawnień przysługujących obywatelom.

Rozróżnia się czynne (1) i bierne (2) prawo wyborcze:

1) Prawo wybierana) - prawo przysługujące obywatelom, które zapewnia im możliwość głosowania w wyborach do organów przedstawicielskich państwa

2) Prawo do kandydowania w wyborach

Współczesne zasady prawa wyb.: powszechność, równość, bezpośredniość, tajność.

W przeszłości wyżej wymienione zasady poddawane były licznym ograniczeniom poprzez cenzusy określające kto jest uprawniony do wzięcia udziału w wyborach.

1) Ograniczenia zasady powszechności:

• cenzus rasowy, cenzus płci - bezpośrednie wyłączenie z głosowania określonych grup społ.

• cenzus majątkowy - odpowiedni status ekon. jako warunek przyznania praw wyb.

• cenzus wieku - określenie dolnej granicy wieku uprawniającej do korzystania z czynnego i biernego prawa wyb.

• cenzus domicylu - stałe zamieszkanie w danym regionie, miejscowości przez określony czas jako warunek uzyskania praw wyb.

2) Ograniczenia zasady równości:

• system głosowania pluralnego - określona część wyborców dysponowała dodatkowymi głosami (możliwość kilkakrotnego głosowania w różnych okręgach wyb.)

• system głosowania kurialnego - podział okręgów wyb. na kilka kolegiów (kurii), a każde z nich wybierało swoich deputowanych. Np. w prawie pruskim istniał podział wyborców na 3 kurie wg cenzusu majątkowego

3) Ograniczenia zasady bezp. i tajności:

• dwustopniowość wyborów - wyborcy dokonywali elektorów, którzy na zgr. elekcyjnych jawnie i ustnie dokonywali wyboru posłów

Proces stopniowego likwidowania tych ograniczeń i coraz większej powszechności praw wyb. nazywamy demokratyzacją prawa wyb.

ANGLIA

Od czasów rewolucji (1642 - 48) prawa wyb. związane były z hrabstwami i miastami, a nie wyborcami. Powodowało to, że miasta, które całkowicie podupadły i wyludniły się posiadały swoich reprezentantów w parlamencie, a miasta które rozwinęły się w okresie rew. przemysłowej prawa takiego nie miały. Ten system oraz wysoki cenzus majątkowy powodował, że zaledwie 3% ludności korzystało z praw wyb. Jednak demokratyzacja prawa wyb. budziła poważny opór warstw rządzących, dlatego reformy w tym zakresie były stopniowe i rozciągnięte w czasie. Rozpoczęły się w latach 30. XIX w. a skończyły dopiero po II WŚ. (1829r. - dostęp katolików do urzędów publ., bierne prawo wyb.)

tzw. reforma Greya, 1832r.

• odebranie praw wyb. „zgniłym miastom” i przyznanie ich miastom większym

tzw. reforma Disrealiego, 1867r.

• obniżenie cenzusu majątkowego, wzrost liczby uprawnionych do głosowania

tzw. reformy Gladstone'a, 1884 - 85

• obniżenie cenzusu majątkowego

• wprowadzenie zasady, iż prawa wyb. przysługują obywatelom, a nie hrabstwom czy miastom

• podział na jednomandatowe okręgi

tzw. reforma Lloyd Georga'a, 1918r.

• zniesienie cenzusu majątkowego w stosunku do mężczyzn, którzy ukończyli 21 r.ż.

• prawa wyb. dla kobiet po ukończeniu 30 r.ż., lecz cenzus majątkowy

1928r. - zrównanie praw wyb. obu płci

1948r. - zniesienie systemu pluralnego, wybory stały się w pełni dem. (pow., bezp., tajne i równe)

FRANCJA

1814r. - Karta Konstytucyjna (Ludwik Filip Orleański), wyb. bezp., ale jawne i cenzusowe

• czynne prawo wyb. - mężczyźni po ukończeniu 30 r.ż., bierne - po 40 r. ż., także cenzus majątkowy

1830r. - zniesienie syst. pluralnego, obniżenie cenzusu majątkowego

1875r. - Konstytucja III Republiki, wprowadzenie pow., równych, tajnych i bezp. wyborów (wyłączenie kobiet i wojskowych w służbie cyw.), czynne prawo wyb. - mężczyźni po ukończeniu 21r.ż., bierne - od 25 r.ż.

1946r. - przyznanie praw wyb. kobietom

24. Konstytucjonalizm ros. i sowiecki.

1) Monarchia konstytucyjna, 1906 - 17

• do jego utworzenia doszło pod naporem rewolucyjnej fali, która przetoczyła się przez Rosję w 1905r.

• 30.X.1905r. - car Mikołaj II wydaje Manifest Październikowy, zapowiadający nadanie praw ob., rozszerzenie praw wyb. i zwołanie Dumy Państwowej o charakt. ust.

• nast. car wydał szereg ustaw o reorganizacji Rady Państwa, prawach ob. i władzy ust., które określone zostały mianem oktrojowanej konst. mikołajewskiej

• możliwe stało się legalne działanie stronnictw i partii w Dumie Państwowej, lecz ustawy konst. utrzymywały monarchię z dziedzicznym cesarzem na czele, jego władzę określały jako samodzierżawną, czyli absolutną, ale ograniczoną jednak współdziałaniem izb w procesie ust. Monarcha nie ponosił odp. polit. ani prawnej.

• wł. wyk. sprawował cesarz przez rząd zorganizowany w Radę Ministrów na czele z premierem. Rząd był odp. przez władcą.

• parlament składał się z Dumy Państwowej (izba niższa) i Rady Państwa (izba wyższa), cesarz posiadał prawo rozwiązywania obu izb

• kurialny syst. wyborczy oraz cenzus majątkowy decydowały o nierówności głosowania

2)Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka, 1918 - 22

• zostaje utworzona na skutek przewrotu bolszewickiego (rew. październikowa - zamachu stanu zorganizowany przez partię bolszewicką na czele z Leninem)

• wydanie przez Radę Komisarzy Ludowych Deklaracji Praw Narodów Rosji z 15.XI.1917r. mówiącą o prawie narodów Rosji do samostanowienia o swoim losie i o możliwości ukonstytuowania się w niepodległe państwo

• 25.I.1918r. - III Wszechrosyjski Zjazd Rad wydaje Deklarację Praw Ludu pracującego i wyzyskiwanego, w której proklamuje utworzenie RFSRR i ogłasza zdławienie kapitalistycznych wyzyskiwaczy, a także obowiązek pracy

• nast. w VII.1918r. zostaje uchwalona konstytucja RFSRR

• odrzucenie 3podziału władzy - dyktatura proletariatu, cała władza w rękach rad delegatów, pełne prawa polit. tylko dla robotników i chłopów

• centralizm dem. - zachowanie pozorów dem., w rzecz. wszystkie sfery życia państwa podporządkowane komunistom

3) Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, 1922 - 91

XII.1922r. - na Zjeździe Rad 4 republiki (ros., ukraińska, białoruska i zakaukaska) proklamowały utworzenie ZSRR

1924r. - uchwalenie Konstytucji Związkowej, dołączono do niej deklarację o powstaniu ZSRR

• ustanawiała ZSRR państwem o charakt. federalnym (związkowym)

• Ogólnozwiązkowy Zjazd Rad - najwyższy organ władzy, a w okresie między zjazdami - Centralny Komitet Wykonawczy ZSRR, który dzielił się na Radę Związku (i Radę Narodowości

• najwyższy organ władzy wyk. - Rada Komisarzy Ludowych

• w obawie przed opozycją bezp. wybory dopuszczano tylko na poziomie najniższym w miastach i wsiach

• generalnie wyb. pośrednie, nieraz kilkustopniowe, listy kandydatów ustalała partia

• od udziału w wyborach ustawowo wykluczono tzw. wrogów ludu

• bardzo ograniczona suwerenność republik związkowych, lecz prawo do swobodnego wystąpienia ze związku - fikcja

1936r. - konstytucja stalinowska - jako pierwsza mówi wprost o kierowniczej roli w państwie partii kom.

• maksymalne ograniczenie suwerenności państw związkowych, podział na republiki związkowe, autonomiczne, obwody autonomiczne, okręgi narodowościowe. Możliwość wystąpienia z ZSRR tylko dla republik związkowych.

• najwyższy organ władzy państwowej - Rada Najwyższa ZSRR, składająca się z Rady Związku i Rady Narodowości, 4letnia kadencja - koncentrowała całą, niepodzielną władzę państwową, kompetencje ustrojodawcze i ust.

• Prezydium Rady Najwyższej - kolegialna głowa państwa na czele z przewodniczącym wybierana przez Radę Najw.

• Rada Ministrów - organ zarządu centralnego, powoływany i odwoływany przez Radę Najwyższą ZSRR, ministerstwa dzieliły się na ogólnozwiązkowe i związkowo - republikańskie, b. rozbudowana adm. centralna

• wybory pow., równe, bezp. i tajne (lecz społ. było już zastraszone i zniewolone), syst. monopartyjny, centralizm

• obszerny katalog praw i ob. obywatelskich (w praktyce nierealizowany)

1977r. - konstytucja breżniewowska

• nie przyniosła istotniejszych zmian w zakresie organizacji państwowej

• w 1990r. uległa nowelizacji przez wprowadzenie prezydentury w ZSRR (Michał Gorbaczow)

1991r. - rozpad ZSRR, na miejsce federacji radzieckiej powstała WNP - Wspólnota Niepodległych Państw, odejście od socjalizmu, powrót do wolności, demokracji i gospodarki wolnorynkowej na obszarach wsch. Europy

WKP (b) - Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia (bolszewików)

Początkowo w ramach ZSRR było 11 republik, po II WŚ już 16

Państwo konstytucyjne - państwo, w którym konst. określa jego ustrój. Naczelne zasady ustrojowe w syst. państwa konst. to: liberalizm, demokratyzm, państwo prawa.

Konstytucjonalizm - doktryna stanowiąca podstawę dem. państw konst., składają się na nią:

• zasada suwerenności narodu

• zasada konstytucyjnych gwarancji praw ob. (podniesione do rangi norm konst. prawa wolnościowe i polit.)

• zasada 3podziału władzy

SUWERENNOŚĆ NARODU - jedynym suwerenem w państwie jest naród i od niego pochodzi cała władza

• suwerenną władzę naród sprawuje poprzez gwarantowane prawa polit.: bierne i czynne prawo wyb., prawo piastowania funkcji i urzędów państwowych, prawo tworzenia partii polit.

• bezp. uczestnictwo w sprawowaniu władzy - referendum, plebiscyt (decyzje państwowe podejmowane są w drodze pow. głosowania)

• pośrednie uczestnictwo w sprawowaniu władzy - w imieniu narodu władzę sprawują jego przedstawiciele

• dem. prawo wyb. i pluralistyczny syst. partyjny - warunki do rzeczywistego wykonywania praw polit.

ZASADA 3PODZIAŁU WŁADZY

• podział władzy państwowej na ust., wyk. i sąd. oraz przekazanie jej odrębnym organom, tj. parlamentom, rządom i niezawisłym sądom - zabezpieczenie przed jedynowładztwem, które prowadzi do nadużyć i ogr. praw jednostki

• wzajemna kontrola i równowaga władz

25. Prawo w Rosji sowieckiej i Związku sowieckim.

Władze bolszewickie, w wyniku rew. październikowej w 1917r., ogłosiły zniesienie przedrewolucyjnego porządku prawnego i opartego na nim wymiaru sprawiedliwości.

• w pierwszych latach po rew. w małym stopniu regulowano kwestie prawne drogą ust.:

• dot. to jedynie prawa pracy oraz laicyzacji małżeństwa

• 1918r. - pierwszy kodeks RFSRR z zakresu prawa małżeńskiego, rodzinnego i opiekuńczego

• w pozostałych kwestiach nieuregulowanych prawnie miano kierować się poczuciem „rewolucyjnej świadomości prawnej”, które było kształtowane gł. przez orzecznictwo sądów radzieckich

• 1922r. - wprowadzenie NEP (Nowej Polityki Ekon.), rozpoczęcie ożywionej działalności prawotwórczej

• wydano szereg kodeksów normujących podstawowe gałęzie prawa, które stały się wzorem dla innych rep. radz.

1922r. - Kodeks Cyw. RFSRR, kodeks karny i procedury karnej

1923r. - kodeks procedury cyw.,

1926r. - nowy kodeks prawa rodzinnego i opiekuńczego

• tworzono też tzw. Zasady, które określały zadania i zasady poszczególnych dziedzin prawa

• po II WŚ przeprowadzono ponownie wielkie prace kodyfikacyjne, powstały m. in. nowe Zasady i kodeksy prawa cyw. i karnego

Ogólna charakterystyka prawodawstwa sowieckiego:

• treść prawa sowieckiego odpowiadała nowej, marksistowsko - leninowskiej ideologii

• zgodnie z doktrynalnymi założeniami prawo traktowano jako zespół reguł postępowania wyrażających wolę klasy panującej

• podstawową zasadą stała się ochrona własności społ., która miała stanowić podstawę całego ustroju społ. - gosp. i posłużyła do likwidacji własności pryw. - wywłaszczenia właścicieli ziemskich, bezwzględna kolektywizacja gospodarstw chłopskich, likwidacji przemysłu pryw.

• szczególna rola prawa karnego w kształtowaniu nowego, socjalistycznego ustroju - stało się zbiorem regulacji o charakt. represyjnym, w którym stosowano także represje pozasądowe

• przez długi czas nie stosowano zasady nullum crimen sine lege i wolno było sądzić na podstawie analogii

• koncepcja wyodrębnienia prawa rodzinnego w samodzielną gałąź prawa

• wyodrębnienie prawa gosp. jako prawa regulującego stosunki majątkowe między jednostkami gosp. uspołecznionej

• w celu ujednolicenia prawa na całym obszarze ZSRR wydawano tzw. Zasady

26. Prawo w krajach tzw. demokracji ludowej.

1. Geneza syst. prawnego krajów tzw. dem. ludowej

• proces przeobrażeń ustrojowo-prawnych krajów dem. ludowej nie przebiegał równocześnie, lecz w każdym z nich istniał problem ciągłości prawa - czy całkowicie zerwać z wszelkimi instytucjami przeszłości i budować nowy porządek, czy też stopniowo wprowadzać nowe rozwiązania ust. bądź wykorzystywać dawne przepisy prawne nadając im nową treść. W większości krajów przyjęto stopniowy proces przeobrażeń syst. prawnego.

• przy tworzeniu nowego porządku prawnego istniała możliwość opierania się na wzorach radzieckich

2. Prawo cyw.

• uznano konieczność odrębnej regulacji prawa rodzinnego za wzorem radzieckim, w niektórych krajach zastosowano się też do postulatu odrębności prawa gosp. (Czechosłowacja, NRD)

a) państwa, które zerwały z przedrewolucyjnym porządkiem prawnym - Albania, Bułgaria, Jugosławia

• uchylono moc ob. przedrewolucyjnego ustawodawstwa cyw., a jednocześnie nie wydano nowych kodyfikacji

• ogólne zasady prawa cyw. zostały zawarte w konst., a poszczególne inst. prawa cyw. normowano w odrębnych ustawach

• na szeroką skalę korzystano z klauzul generalnych umożliwiających sięganie do norm przedrewolucyjnych

b) państwa, które utrzymały ustawodawstwo cyw. z poprzedniej formacji ustrojowej

• Polska - najpilniejszym problemem było przezwyciężenie odziedziczonego po rozbiorach partykularyzmu - unifikacja prawa, zastąpienie praw obcych narodowym, reforma prawa cyw.

• zdecydowano się wykorzystać gotowe projekty Komisji Kodyfikacyjnej z okresu II RP, co umożliwiło przeprowadzenie tych zmian w ciągu kilkunastu miesięcy. Nowy kodeks cyw. został wydany dopiero w 1964r.

• Węgry - również potrzeba unifikacji i kodyfikacji prawa cyw., gdyż było bardzo rozproszona. Punkt wyjścia stanowiły ustawy o reformie rolnej, upaństwowieniu środków produkcji i inne.

• Czechosłowacja - kodeks cyw. austriacki zastąpiono kodeksem cyw. już w 1950r., jednak rzeczywistą ideę przemian o charakt. socjalistycznym zrealizował kodeks cyw. z 1964r.

• NRD - dostosowywano BGB (kodeks cyw. niem.) do nowych realiów ustrojowych, ost. w 1975r. powstał nowy kodeks cyw.

3. Prawo karne

• przyjęto na ogół stanowisko utrzymania w mocy kodeksów karnych poprzedniego ustroju i ich adaptacji do nowej syt. polit. - społ.

• bezp. bo II WŚ ustawodawstwo karne krajów dem. ludowej objęło gł. sprawy ścigania i karania zbrodni wojennych i przeciw ludzkości (np. dekret sierpniowy z 1944r. w Polsce)

• drugim pilnym zadaniem była ochrona nowego ustroju polit. poprzez wzmożenie represji wobec przeciwników nowej władzy - wydawano specjalne ustawy przeciw przestępstwom polit. i polit. - gosp.

• ważna była też ochrona reform gosp. leżących u podstaw nowego ustroju, takich jak reforma rolna, czy nacjonalizacja przemysłu

• poszerzono def. przestępstwa o element formalny - „czyn określony i zabroniony pod groźbą kary w ustawie”

a) państwa, które szybko przystąpiły do kodyfikacji prawa karnego

Jugosławia (1951), Albania (1952), Bułgaria (1968), Czechosłowacja (1950, 1961)

b) państwa, w których dawne kodeksy obowiązywały przez dłuższy czas

Węgry (1961), NRD (1968), Rumunia (1968), Polska (1969)

4. Proces cyw.

• nowe kodeksy postępowania cyw. w Czechosłowacji, Albanii, Bułgarii i na Węgrzech

• reformy kodeksu postępowania cyw. - Rumunia, NRD, Polska

• opracowano tzw. zasady naczelne procesu cyw. w państwie socjalistycznym

• zasada prawdy obiektywnej

• ochrona własności społ. (przejaw ochrony interesów państwa)

• zasada udziału prokuratora w postępowaniu

• zasada aktywnej roli sądu

5. Proces karny

• w większości krajów dem. ludowej uchylono dawne kodeksy postępowania karnego, tylko w Polsce i Rumuni utrzymano je przez dłuższy czas

• określenie zasad naczelnych procesu karnego nowego typu

• zasada prawdy materialnej (obiektywnej)

• zasada równości uczestników postępowania karnego

• zasada poszanowania prawa i godności człowieka w procesie karnym

• zasada jawności postępowania karnego

• zasada udziału przedstawicieli społ. w procesie karnym

• zasada domniemania niewinności i prawo do obrony

27. Nauka i nauczanie prawa.

NAUKA PRAWA

1) Średniowiecze i czasy wczesnonowożytne

• nauka prawa odgrywała szczególną rolę, gdyż nie znano wówczas pojęcia prawa stanowionego jako zamkniętego syst. norm, a prawo zwycz. często prowadziło do wielu wątpliwości

• poszukując podstaw rozstrzygnięcia sięgano do dzieł uczonych prawników

• gł. ośrodkami nauki prawa i skupiskami uczonych prawników były uniwersytety: włoskie (Bolonia, Padwa), franc. (Orlean, Paryż), ang. (Oxford, Cambridge), hiszp. (Walencja), a także uniwersytety Europy Śr. (Praga, Kraków, Wiedeń)

• podstawą studiów prawniczych były „prawa uczone” - prawo rzymskie (ius civile) i prawo kanoniczne (ius canonicum), które z czasem nabrały charakt. uniwersalnego

• odrodzenie zainteresowań prawem rzymskim wiązało się z działalnością:

szkoły glosatorów (XI - XIII w.) - juryści szkoły bolońskiej, zajmujący się badaniem prawa rzym. na podstawie odnalezionych fragmentów kodyfikacji justyniańskiej - Digestów, założyciel: Irneriusz

szkoły komentatorów (postglosatorów, XIV w.) - odegrała ważną rolę w modernizacji prawa rzym. i formułowaniu nowych pojęć prawnych. Jej członkowie tworzyli komentarze do zbioru justyniańskiego.

• natomiast prawo kanoniczne wyodrębniło się z teolog. i prawa rzym., a powstanie kanonistyki wiązało się z działalnością organizacji kościelnej i rozwojem sądownictwa kościelnego. Ułożenie przez bolońskiego mnicha Gracjana zbioru norm prawa kan. dało początek nauce prawa kan. (XII w.)

• znawców prawa rzym. nazywano legistami, prawa kan. - kanonistami

• czasy humanizmu i reformacji przyniosły tendencje do ujmowania prawa, jako stanowiącego pewną całość, zbudowanego log. systemu

2) Oświecenie

• powstanie szkoły nowożytnego prawa natury wiązało się z negacją zastanych urządzeń i nie potwierdzonych rozumem prawd

• nowożytne prawo nat. było w swych założeniach prawem uniwersalnym, na jego gruncie powstała nowa dyscyplina - prawo narodów.

NAUCZANIE PRAWA

1) Średniowiecze i czasy wczesnonowożytne

• sposób nauczania opierał się na metodzie scholastycznej, która cechowała szkołę glosatorów

• teksty poddawano drobiazgowej egzegezie (interpretacji)

• wywody uczonych przeniknięte były kazuistyką

• od XIV w. opierano się wciąż na na wypracowanej przez szkołę komentatorów metodzie dialektycznej zaczerpniętej z filozofii Arystotelesa

• każdy problem przedstawiany był słuchaczom w formie określonego zagadnienia prawnego, z którego wydobywano drogą dedukcji coraz bardziej szczegółowe kwestie

• czasy humanizmu i reformacji - dążenie do systematyzacji materii wykładu wg określonego racjonalnego porządku, kierunek ten rozpowszechnił się zwł. we Francji

• wiek XVI był także złotym wiekiem dla hiszp. nauki prawa, ważny ośrodek stanowiła szkoła w Salamance, grupujący wybitnych prawników i teologów, zaliczanych ze wzgl. na metodę przez nich uprawianą do kręgu tzw. drugiej scholastyki. Byli oni prekursorami nowożytnej szkoły prawa natury i współczesnego prawa pryw.

• przełom, jaki nastąpił w europ. kulturze prawnej doby renesansu, wpływał na znaczny wzrost pozycji uczonych prawników w sądownictwie i urzędach. Autorytetem zaczęły cieszyć się też fakultety prawne, którym przyznawano prawo wydawania wiążących opinii w trudniejszych sprawach sądowych (communis opinio doctorum)

2) Oświecenie

• krytyka dotychczasowego syst. szkolnictwa uniwersyteckiego i metod nauczania

• postulowano zerwanie z dotychczasowym prymatem prawa rzym. i łaciny

• kształcenie uniwersyteckie nabierało coraz bardziej praktycznego, użytkowego charakt., było nastawione na przygotowanie kadr przyszłych urzędników państwowych

• wykształcają się nowe dziedziny: prawo państwowe, karne, procesowe

28. Prawo stanowione - początki i rozwój.

Prawo stanowione jest to prawo świadomie tworzone przez określone organy prawotwórcze i wydawane w odpowiedniej formie.

System prawa stanowionego jest formą systemu prawnego, w którym prawo powstaje poprzez jednostronne wydanie aktu ustawodawczego przez kompetentny organ (w drodze legislacji) lub też w formie umowy publicznoprawnej, w której strony ustalają obowiązujące je reguły.

Tak więc w syst. prawa stanowionego stanowienie prawa jest całkowicie sformalizowanym procesem:

• odbywa się na podstawie procedury ustawodawczej określonej prawnie

• biorą w nim udział kompetentne organy

• prawo wydawane jest w określonej formie aktu normatywnego (ustawa, rozporządzenie)

• aby zyskało moc obowiązującą wymagana jest promulgacja, czyli ogłoszenie aktu w odpowiednim dzienniku ustawowym

Początkowo wszędzie dominowało prawo zwyczajowe, którego źródłem był zwyczaj, czyli powszechnie uznana, uświęcona tradycją forma zachowania się, przyjęta w danej zbiorowości. Jednak wraz z umocnieniem się wł. państwowej prawo zwycz. było stopniowo zastępowane aktami prawnymi wydawanymi przez władzę, czyli prawem stanowionym. Wiązało się to również z ze zmieniającymi się stosunkami społ., które z czasem stawały się coraz bardziej skomplikowane i wymagały oficjalnych uregulowań.

W monarchii wczesnofeudalnej niewiele było przejawów prawotwórczej działalności wł. państwowej - akty prawne wydawane przez panującego dot. najczęściej zmian lub uzupełnień prawa zwycz. Ponadto akty normatywne nie tworzyły zwartych kompleksów norm, czemu dodatkowo sprzyjało rozdrobnienie feudalne.

Następnie jednak poszczególni władcy zaczęli walczyć z rozdrobnieniem polit. właśnie poprzez prawotwórczą działalność, mającą na celu stworzenie nowego porządku polit. - prawnego i unifikację państw. Sprzyjało to upowszechnianiu stanowienia, jako gł. formy tworzenia prawa. Ponadto powstawały liczne pryw. zbiory istniejących praw, które z czasem uzyskiwały moc ob.

W dobie mon. stanowej nastąpiło rozszerzenie kręgów organów stanowiących prawo - panujący, zgr. stanowe, samorząd lokalny.

Następnie w dobie absolutyzmu obserwujemy aspiracje monarchów do objęcia reglamentacją prawną całości życia polit. i prawnego. Działalność prawotwórcza dot. gł. sfery publicznoprawnej.

Zastępowanie dotychczasowych zwyczajów normami prawa stanowionego największe tempo przybrało u progu czasów nowożytnych. Prąd kodyfikacyjny, mający swe źródła w ideologii XVIII w. oświecenia, związanej z ówczesnymi przemianami społ. - gosp., trwał dalej, a nawet przybrał na sile w XIX i XX w.

Źródła prawa w poszczególnych epokach:

Państwo plemienne - źródłem prawa jest zwyczaj, pierwsze spisy prawa zwycz.

Średniowiecze - monarcha źródłem prawa

Monarchia stanowa - zgr. ludowe przejmują funkcje ust.

Monarchia absolutna - powrót do praktyk średniowiecznych, król wyłącznym źródłem prawa

Państwo konstytucyjne - odebranie władcy kompetencji ust., posiada je organ przedstawicielski (parlament)

Akt normatywny - jednostronny akt organu państwa wydany w określonej formie na podstawie przyznanych prawem (konst. lub ustawowo) kompetencji prawodawczych. Musi zawierać normy gen. i abstr.

Cechy umowy publicznoprawnej - porozumienie, wielość podmiotów, równorzędność podmiotów, wzajemność świadczeń.

Wymogi, jakie powinien spełnić zwyczaj, aby stać się prawem:

• praktyka postępowania powinna mieć dość precyzyjnie określone podmioty

• przekonanie o wiążącym charakt. zwyczaju powinno być powszechne

• wola państwa do włączenia zwyczaju do syst. prawa

29. Prawo precedensowe

Prawo precedensowe zwane jest systemem common law i stanowi anglosaski model kultury prawnej, charakteryzujący się szerokim uwzględnieniem orzecznictwa sądowego - prawotwórczych precedensów.

Precedens - decyzja organu państwa (gł. orzeczenie sądu), której rozstrzygnięcie staje się wiążącym na przyszłość wzorem przy rozstrzyganiu spraw podobnych.

• sąd, nie znajdując w syst. prawa pow. ob. dobrej podstawy rozstrzygnięcia, sam formułuje regułę ogólną, tzw. ratio decidendi

• nast. na podstawie tej reguły ogólnej wydaje orzeczenie, a po jego uprawomocnieniu wiąże ono wszystkie organy równe instancyjnie sądowi orzekającemu

Rozwój syst. common law:

Najstarsze prawo anglosaskie miało charakt. partykularny i było prawem zwycz., a częściowo stanowionym, ze wzgl. na ożywioną królewską działalność ust.

Na skutek działalności sądów królewskich zaczął kształtować się syst. jednolitego, powszechnego dla całej Anglii prawa, nazywanego common law. Jego podstawowym źródłem były właśnie orzeczenia sądowe - precedensy. Protokoły rozpraw i wyroki spisywano, a nast. pojawiły się spisy urzędowe. Początkowo prawo to było z natury prawem kazuistycznym, lecz zachowało swój narodowych charakter - wpływ prawa rzym. był na nie znikomy.

Ponadto system common law działał na zasadzie stare decisis - sąd był zobowiązany przestrzegać precedensów już wcześniej wydanych. Jednak istniała możliwość złożenia wniosku zwanego distinguishing, w którym sędzia mógł zmienić treść starego precedensu, gdy nie przystawał on już do zastanej rzecz. społ. Uchylenia precedensu można było dokonać poprzez instytucję zwaną overruling.

Cechą charakt. syst. common law jest też jego odporność na kodyfikację, ożywiona działalność kodyfikacyjna związana z ideologią prawa natury i Oświecenia ominęła Anglię. Pozostała ona krajem bez kodyfikacji.

W miarę powiększania się imperium bryt. rósł też zasięg teryt. syst. common law. Oparło się na nim prawo Irlandii, a poza Europę był przenoszony przez osadnictwo ang. do kolonii powstających w Ameryce Płn.

Budowa precedensu:

• ratio decidendi - reguła ogólna, którą kierował się sąd, wydając orzeczenie. Posiada ona moc wiążącą

• obiter dicta - el. rozstrzygnięcia precedensowego, które nie mają mocy wiążącej

Brak rozdziału tworzenia od stosowania prawa.

Syst. equity - XVIw., prawo słuszności

Jego wykształcenie związane jest z orzecznictwem Sądu Kanclerskiego, który nie był związany syst. common law i orzekał na podstawie zasad słuszności. Zasady te wynikały gł. z norm moralnych, tak więc syst. ten miał podłoże bardziej moralizatorskie niż racjonalne.

Tak więc powstał w Anglii swoisty dualizm prawa: syst. common law i syst. equity, różniące się gł. sposobem postępowania przed sądem (equity - mniej sformalizowane).

Odrębność Sądu Kanclerskiego została zniesiona w latach 70. XIX w., lecz dualizm prawa pozostał.

Rodzaje precedensów:

1) precedens de irue - formalnie wiążący, tylko system anglosaski

2) precedens de facto - formalnie niewiążący, występują w państwach prawa stanowionego, na marginesie

30. Rola jurysprudencji w tworzeniu prawa.

Jurysprudencja są to nauki prawa oraz uczeni, których działalność stanowiła jedne ze źródeł prawa, zwł. w prawie rzym. i wczesnośredniowiecznym.

1. Prawo rzymskie epoki klasycznej, od schyłku rep. do poł. III w.

Prawotwórcza rola jurysprudencji była cechą charakt. źródeł prawa epoki klasycznej.

Uczeni prawnicy już w czasach republiki byli cenionymi interpretatorami obowiązującego prawa, rozwiązywali wątpliwości ob. dot. prawa oraz zajmowali się nauczaniem prawa. Konstruowali też pojęcia i def. oraz klasyfikowali materiał normatywny. Dorobek jurystów epoki przedklasycznej, zwanych dawnymi, został przejęty i rozwinięty przez ich następców - prawników epoki klasycznej.

Czasy pryncypatu stanowiły „złoty wiek” jurysprudencji rzym. Niektórzy prawnicy posiadali przywilej udzielania porad pod autorytetem cesarskim, a ich zgodna opinia wiązała sędziego tak jak ustawa.

Juryści klasyczni grupowali się w 2 szkołach:

• Sabinianów - zwolennicy filozofii stoików

• Prokulianów - zwolennicy filozofii Arystotelesa, założyciel: Labeon (pozostawił ogromną spuściznę naukową)

Wybitni prawnicy doby klasycznej:

• Celsus, Julian, Pomponiusz

• Paulus, Ulpian (dokonał podziału prawa na pryw. i publ.)

• Gaius - twórca trójdzielnej systematyki prawa pryw. (zastosowanej w justyniańskich Instytucjach) - podział na prawo dot. osób, rzeczy i skarg (personae, res, actiones). Jego dzieła dochowały się do naszych czasów i są nieocenionym źródłem wiedzy o prawie rzym.

Dorobek jurystów klasycznych cechowało mistrzostwo opanowania techniki legislacyjnej, logika konstrukcji, argumentacji, a także różnorodność form literackich (od zwięzłych sentencji po obszerne komentarze i podr.). Jednak nie zdołali skonstruować całościowego, zamkniętego syst. norm.

W dobie klasycznej rozwijały się także zainteresowania filozoficzno - etycznymi podstawami prawa. O wartości prawa miała decydować jego zgodność z poczuciem słuszności. Prawo ujmowano w wymiarze etycznym jako sztuka stosowania zasad dobra i sprawiedliwości (Celsus - ius est ars boni et aequi ).

Wiekopomne osiągnięcia rzymskiej jurysprudencji ograniczały się do prawa pryw.

2. Prawo poklasyczne

W okresie dominatu zmieniły się zasadniczo charakter i znaczenie jurysprudencji, gdyż to cesarze zastrzegli sobie prawodawstwo i interpretację prawa. Ich zadanie ograniczało się do przystosowywania tekstów klasycznej jurysprudencji do aktualnych potrzeb. Edukację prawniczą prowadziły państwowe szkoły prawa, których profesorowie byli opłacanymi przez państwo funkcjonariuszami. Dwa najważniejsze ówcześnie centra: szkoła w Bejrucie i Konstantynopolu, opierały edukację prawniczą na znajomości prawa klasycznego, lecz zajmowały się jednocześnie jego przystosowywaniem do potrzeb praktyki.

Działalność jurysprudencji poklasycznej, jej usługowy charakter wobec cesarzy i nastawienie na potrzeby praktyki oceniane są jako regres wobec jurysprudencji klasycznej.

3. Wczesne średniowiecze

Dzieła uczonych prawników (glosatorów, komentatorów) cieszyły się dużym autorytetem i były powoływane w sądownictwie jako podstawa orzeczeń. Za źródła prawa uważano też opinie uczonych doktorów praw (communis opinio doctorum) wydawane w trudniejszych sprawach przez fakultety prawne uniwersytetów.

31. Prawo prywatne i jego systematyka.

Prawo prywatne (z łac. ius privatum) - jedna z dwóch podstawowych gałęzi prawa (obok prawa publ.) skupiająca normy prawne, których zadaniem jest ochrona interesu jednostek i regulacja stosunków między nimi.

Prawo pryw. służy więc zaspokajaniu potrzeb jednostki, podmioty stosunku prawnego są wobec siebie równorzędne. Normy prawa pryw. mają w większości charakter norm względnie obowiązujących (ius dispositivum) - pozwalają stronom stosunku prawnego na ułożenie go wedle ich woli w pewnych granicach. Obie strony mogą układać swoje wzajemne stosunki mając do dyspozycji te same środki, są nimi gł. umowy.

Podział na prawo pryw. i publ. należy do najstarszych i został dokonany przez rzymskiego jurystę okresu klasycznego - Ulpiana („Prawem publ. jest to, które ma na względzie stan państwa rzymskiego, prywatnym zaś to, które dotyczy interesu poszczególnych jednostek.”). Jednak rozróżnienie to było jedynie odzwierciedleniem ówczesnych poglądów nt. wzajemnego stosunku między interesami jednostki, a ogółu, natomiast nie miało charakteru kryterium służącego systematyzacji prawa.

Największy wkład w rozwój prawa pryw. przyniosły dzieła starożytnych Rzymian. W czasach rzymskich stosowano 3 równoległe i współzależne systemy prawa pryw.:

• ius civile - prawo obowiązujące wszystkich obywateli rzym.

• ius honorarium - powstało na skutek jurysdykcyjnej działalności pretorów (edykty, dekrety)

• ius gentium - część rzym. prawa pryw. odnosząca się do stosunków Rzymian z cudzoziemcami

Prawo rzymskie szybko stało się prawem stanowionym, jego gł. źródłem były ustawy wydawane przez organy ust. - Zgr. Ludowe, Senat, cesarzy.

Największe dzieło kodyfikacyjne zostało podjęte przez ces. Justyniana w VI w. Powstały trzy wielkie dzieła: Kodeks, Digesty i Instytucje, a nast. Nowele. Całość tej kodyfikacji określano jako Corpus Iuris Civilis i to na niej gł. opierała się europ. kultura prawnicza.

Systematyka prawa pryw.:

• osobowe

• rodzinne

• rzeczowe

• zobowiązań

• spadkowe

32. Prawo osobowe.

Przekonanie, że każdy człowiek jest podmiotem praw i ob., rozwinęło się w pełni dopiero w XIX w.

STAROŻYTNOŚĆ

Zdolność prawna - posiadali ją pełnoletni (greckie polis - 18) i wolni obywatele płci męskiej, posiadający pełnię praw ob. (Ateny: narodziny z legalnego małżeństwa, wpis na listę ob.)

Zdolność do czynności prawnych - uzależniona była od wieku, płci i zdrowia. Mężczyźni pozostawali pod władzą zwierzchnika rodziny (ojca) do czasu osiągnięcia pełnoletniości, a kobiet całe życie. Niektóre syst. prawa przyznawały kobietom ogr. prawa do zawierania umów, gdy wartość przedmiotu była niewielka. W państwach greckich najwyższą pozycję prawną posiadały kobiety w Sparcie.

FEUDALIZM:

Zdolność prawną posiadał człowiek wolny i zdrowy, nie pozbawiony czci, krajowiec, korzystający ze swej podmiotowości prawnej w ramach swojego stanu społ.

Utrata/ograniczenie zdolności prawnej:

• niewola - niewolnik nie miał zdolności prawnej i traktowany był jak rzecz, zanik niewolnictwa do X w., niewolni przekształcali się w zależną ludność chłopską

• zdrowie - brak pełnego zdrowia fizycznego skutkował całkowitą utratą zdolności prawnej (wczesne średniowiecze), nast. tylko częściową. W prawie lennym wady fizyczne powodowały całkowitą niezdolność.

• cześć - brak pełnej czci powodował zmniejszenie zdolności prawnej, powody braku czci: naganne postępowanie, nieślubne urodzenie, wykonywanie niehonorowego zawodu, np. kat, komediant.

• obce pochodzenie - w czasach najdawniejszych pozbawienie zdolności prawnej, nast. pewna ochrona prawna i pewien zakres zdolności prawnej

• przynależność do stanu - względne zmniejszenie zdolności prawnej, pełna zdolność prawna tylko w ramach własnego stanu

Inne: płeć - np. kobiety nie mogły dziedziczyć mienia nieruchomego we wczesnym śr.

religia - Żydzi, kacerzy (odstępcy od prawowitej wiary chrześcijańskiej)

Trzy rodzaje ograniczeń zdolności prawnej:

1) niezdolność całkowita - osoba fizyczna nie mogła być podmiotem praw i ob., występowała gł. u zaraniu feudalizmu, a powodowały ją niewola oraz obce pochodzenie.

2) niezdolność częściowa - ograniczenie jednostki jako podmiotu prawa występowało tylko w pewnym zakresie przy zachowaniu innych zdolności (np. niezdolność dziedziczenia, lecz możność nabywania nieruchomości)

3) zdolność względna - wynikała z przynależności stanowej, jednostka mająca nawet pełną zdolność mogła z niej korzystać tylko w ramach swojego stanu.

Początek zdolności prawnej - chwila urodzenia, pod warunkiem, że noworodek wykazywał żywotność i miał ludzką postać.

Koniec zdolności prawnej - chwila śmierci, choć możliwa była utrata zdolności prawnej jeszcze za życia - wyjęcie spod prawa (pozbawienie kogoś opieki prawa), co powodowało tzw. śmierć cyw. (przestępcy itp.), śmierć klasztorna (poprzez wstąpienie do klasztoru i podleganie wyłącznie prawu klasztornej społ.).

Zdolność prawną posiadały nie tylko osoby fiz., ale też osoby prawne występujące jako związki osób (korporacje, gł. państwo, cechy, gildie, pod koniec feudalizmu - spółki akcyjne) oraz jako zakłady (fundacje, gł. instytucje kościelne - biskupstwa, klasztory).

Zdolność do czynności prawnych - możność nabywania praw i zaciągania obowiązków mocą własnego działania. Była ograniczana przez różne czynniki, gł. wiek, płeć i zdrowie.

• wiek:

• czasy najdawniejsze (państwo rodowo - plemienne): za pełnoletniego uważano mężczyznę zdolnego do noszenia broni

• wczesne śr.: granice pełnoletniości związane ze ściśle określonym wiekiem, b. niska granica (gł. 12 lat)

• czasy nowożytne: podwyższenie tej granicy, pomiędzy 16 a 25 r.ż.

• w prawach niem. także starość pociągała za sobą ogr. zdolności do czynności prawnych (60, 70 r.ż.)

• płeć: kobiety były na ogół ogr. w zdolności do czynności prawnych i pozostawały całe życie pod czyjąś (ojca, brata, męża) opieką (mundium). Bardziej swobodne było stanowisko wdowy.

• zdrowie - ludzi umierających i zniedołężnianych uważano za niezdolnych do czynności prawnych, chorych lub ułomnych brano pod opiekę (dopiero po pewnym czasie).

NOWOŻYTNOŚĆ - państwo konstytucyjne

Powszechność i równość prawa w zakresie stosunków prywatnoprawnych. Zasada równości realizowana była raczej w sensie formalnym. Przejawy nierówności: były stopniowo znoszone w ciągu XIX i XX w.

1) Upośledzenie kobiet - zwł. mężatek, mąż był ustawowym przedstawicielem żony

2) Upośledzenie dzieci nieślubnych - zwł. w sferze stosunków rodzinnych - ograniczone prawa spadkowe

3) Upośledzenie ze wzgl. religijnych - prawo austriackie (ABGB), możliwość wydziedziczenia dziecka, jeśli porzuci wiarę chrześcijańską, zakaz zawierania małżeństw między chrześcijanami a niechrześcijanami

Zdolność prawna osób fizycznych - zasada, iż przysługuje ona każdej osobie fiz., choć ograniczana (przykłady).

• cudzoziemcy - zasada wzajemności: mogli korzystać z praw cyw. kraju w takim zakresie, w jakim ich państwa gwarantowały prawa obywatelom tego kraju

Zdolność prawna zaczynała się z chwilą urodzenia, a kończyła w chwili śmierci (lub uznania osoby zaginionej za zmarłą). Instytucja śmierci cyw. utrzymała się jeszcze na zach. Europy, lecz w ciągu XIX w. wyszła z użycia.

Zdolność do czynności prawnych - zależała gł. od 2 czynników: wieku i stanu psychicznego.

• wiek: całkowicie zdolną do czynności prawnych była osoba, która osiągnęła pełnoletniość, na ogół ukończenie 20 lub 21 r.ż. Istniała też możliwość przyznania zdolności do czynności prawnych osobom niepełnoletnim za zgodą władzy opiekuńczej (instytucja venia aetatis) lub poprzez zawarcie małżeństwa przez niepełnoletniego.

• chory psych. podlegał ubezwłasnowolnieniu całkowitemu lub częściowemu, co pociągało za sobą całkowitą lub częściową niezdolność do czynności prawnych.

Osoby prawne:

• francuski k.c. - początkowo działalność różnych form zbiorowości nie znajdowała oparcia w przepisach prawnych, zmiana nastąpiła na przełomie XIX i XX w. - drogą ustawową określano, jakie rodzaje stowarzyszeń mają osobowość prawną, nast. nadano ją wszystkim stowarzyszeniom dozwolonym przez prawo.

• niemiecki BGB i szwajcarski ZGB - szczegółowe unormowanie kwestii osób prawnych, rozróżnienie osób prawnych typu publ. i typu pryw. Wprowadzały podział osób prawnych na korporacje i fundacje. BGB - silniejsza ingerencja państwa w tworzenie stowarzyszeń, syst. koncesji udzielanych przez państwo.

33. Prawo rodzinne.

STAROŻYTNOŚĆ

Małżeństwo zawierano w formie określonej prawem. Najpierw miała miejsce umowa między narzeczonym, a ojcem narzeczonej (zmówiny). Dopełnieniem tego były zaślubiny, zawierane w formie pisemnej. Narzeczony uiszczał ojcu narzeczonej wiano.

Sposoby rozwiązywania małżeństwa: śmierć naturalna, cyw., rozwód.

Na czele rodziny stał ojciec, który posiadał pełnię praw nad żoną i dziećmi. Władza rodzicielska wygasała wraz z pełnoletniością lub wyjściem córki za mąż.

Prawo antyczne przewidywało również pokrewieństwo sztuczne - adopcję (przysposobienie).

FEUDALIZM

Małżeństwo było związkiem jednego mężczyzny i jednej kobiety (związkiem monogamicznym).

W czasach najdawniejszych zawierano małżeństwo przez porwanie lub przez kupno żony. Pierwotnie to właśnie kobieta stanowiła przedmiot kupna, następnie władza nad nią (mundium). Zawarcie małżeństwa przez kupno odbywało się pierwotnie w drodze umowy realnej, tj. uiszczenia ceny kupna i oddania kobiety. Następnie zawierano małżeństwo przez tzw. umowę formalną, tj. zawierającą zobowiązanie się dłużnika do świadczenia w przyszłości. Składały się na nią 2 akty: zmówiny (umowa, na mocy której narzeczony płacił opiekunowi kobiety cenę kupna (w formie zadatku), a ten zobowiązany był do przekazania narzeczonemu kobiety w oznaczonym terminie) i zdawiny, czyli ślub (uroczysta czynność prawna polegająca na wydaniu kobiety narzeczonemu). Zdawinom towarzyszyły przenosiny (wprowadzenie żony do domu męża) i pokładziny (wstąpienie do łoża).

Była to świecka forma zawarcia małżeństwa, odbywająca się bez udziału urzędnika państwowego. Z chwilą przyjęcia chrześcijaństwa pojawiło się pobłogosławienie małżonków przez kapłana i Kościół coraz silniej ingerował w dziedzinę prawa małżeńskiego. (XI w. - podporządkowanie prawa małżeńskiego Kościołowi - wymogom prawa kan.)

Małżeństwo kanoniczne - 3 podstawowe wymogi dla ważności małżeństwa:

1) złożenie oświadczenia woli - wymóg właściwego konsensusu (zgody małżonków)

2) brak przeszkody zrywającej małżeństwo - przeszkody zrywające (sprzeciwiają się zawarciu małżeństwa, a zawarte rozwiązują, np. pokrewieństwo) i przeszkody wzbraniające (zawarte małżeństwo pozostawało ważne, np. brak odpowiedniego wieku)

3) właściwa forma zawarcia małżeństwa - by było zawarte w obliczu Kościoła (przed kapłanem i w obecności świadków) i aby było poprzedzone 3krotnymi zapowiedziami (weszła w życie dopiero po soborze trydenckim, 1563r.)

Kryzys małżeństwa kanonicznego:

• protestantyzm - zaprzeczał sakramentalnemu charakterowi małżeństwa, uważał je za rzecz świecką, co doprowadziło do wprowadzenia ślubów cyw. dla protestantów

• absolutyzm - władcy absolutni nie godzili się na wyłączność Kościoła w kwestiach prawa małżeńskiego, np. we Francji zgodnie z zasadą gallikanizmu ustawodawstwo kościelne obowiązywało tylko, gdy zostało zaakceptowane przez państwo. Także ingerencja w sferę prawa małżeńskiego w niem. absolutnych monarchiach oświeconych - odróżnienie 2 el. małżeństwa: małżeństwo jako sakrament (sfera Kościoła) i małżeństwo jako umowa cyw. (sfera państwa). Pogląd taki zawierał wydany przez Józefa II dla krajów austriackich tzw. patent małżeński (1783r.) oraz Landrecht Pruski (1794r.). Wprowadzały one także nowe przeszkody dla zawarcia małżeństwa, np. nierówność stanu.

Rozwiązanie małżeństwa:

Najczęstsza przyczyna - śmierć jednego z małżonków.

Istniała jednak możliwość rozwiązania małżeństwa jeszcze za życia obojga małżonków:

• czasy najdawniejsze:

1) rozwód, który był możliwy przez układ między mężem a rodziną żony lub rozwód o charakt. jednostronnym (mąż wyrzekał się żony pod zarzutem jej winy, np. bezpołdności)

2) ustanie małżeństwa na skutek pozbawienia kogoś ochrony prawa, żonę takiej osoby uznawano za wdowę

• Kościół nie zezwalał na rozwody, tylko w wyjątkowych wypadkach ustanie ważnego małżeństwa za życia obojga małżonków mogło nastąpić przez rozwiązanie (gdy jedna ze stron oświadczyła chęć wstąpienia do stanu duchownego lub papież udzielił specjalnej dyspensy).

• od sobory trydenckiego Kościół uznawał instytucję separacji „od łoża i stołu”, co oznaczało rozdzielenie małżonków, lecz bez możliwości zawarcia nowego małżeństwa.

• prawa protestanckie: możliwość rozwodu w wypadku cudzołóstwa jednego z małżonków

Majątek małżeński:

Zawarcie małżeństwa wywoływało też skutki majątkowe, tj. połączenie lub rozdzielenie majątku męża i majątku wniesionego przez żonę. Podstawę majątku małżeńskiego stanowiła masa majątkowa należąca do męża (jego własność nabywa drogą dziedziczenia bądź inną).

Kobieta wychodząca za mąż otrzymywała wyprawę (początkowo przedmioty osobistego użytku, nast. cenniejsze ruchomości). Obok wyprawy kobiety otrzymywały też z domu majątek o poważniejszym znaczeniu, tj. posag. Wypłacany był gł. w gotówce, choć mógł też obejmować nieruchomości. Kobieta otrzymywała też pewien majątek od swego męża zwany wianem (traktowano je jako zabezpieczenie majątkowe żony na wypadek śmierci męża) lub podarkiem porannym (składany rankiem po nocy poślubnej).

Majątek męża po jego śmierci przypadał krewnym, w pierwszej linii synom (dziedziczenie żon po mężu należało do wyjątków). Jeżeli żona umierała bezpotomnie, wiano wracało do majątku męża, a posag do rodziny żony.

Stosunki majątkowe między małżonkami: istniało kilka syst. tych stosunków

1) zarząd majątku przez męża, przy utrzymaniu oddzielności majątku żony i męża

2) ograniczona wspólność majątkowa - wspólna własność nabytych w czasie trwania małżeństwa rzeczy ruchomych i nieruchomych

3) system pełnej wspólnoty majątkowej - stopienie się majątku wniesionego do małżeństwa i nabytego w jedną całość

4) rzymski syst. posagowy - rozdzielność majątkowa małżonków, żona wnosiła do majątku mężowskiego posag jako pokrycie „ciężarów małżeństwa”. Posag stawał się własnością męża, jednak nie mógł być przez niego sprzedany ani darowany. Po jego śmierci wracał do żony.

NOWOŻYTNOŚĆ - państwo konstytucyjne

Laicyzacja prawa małżeńskiego - podporządkowanie prawa małżeńskiego świeckiemu prawu cyw.

Przełomowe znaczenie miały reformy dokonane we Francji w okresie Wlk. Rew. Franc. Po raz pierwszy na szeroką skalę przyjęto zasadę, że małżeństwo jest umową cyw., regulowaną przez prawo cyw.

Ustawodawstwo franc. z okresu Rew. zapoczątkowało dominację laickiego typu małżeństwa - w którym całe prawo małżeńskie należy do dziedziny prawa cyw., normowanego wyłącznie przez państwo. Ważne małżeństwo można zawrzeć tylko przed urzędnikiem stanu cyw., a jurysdykcja w sprawach małżeńskich należy wyłącznie do sądów cyw.

Typ mieszany - występował w 2 wariantach:

1)wariant przyjęty przez austriacki ABGB (1811r.) - prawo małżeńskie należało do dziedziny prawa cyw., jurysdykcja w sprawach małżeńskich była zastrzeżona dla sądów cyw., lecz istniały pewne koncesje na rzecz wyznań - konieczność zawarcia ślubu w formie wyznaniowej, niemożność uzyskania rozwodu przez małżonków należących do wyznania wyłączającego możliwość rozwodu (katolicy).

2) prawo cyw. (małżeńskie) dopuszczało możliwość wyboru świeckiej lub wyznaniowej formy zawarcia małżeństwa.

Typ wyznaniowy - carska Rosja.

Prawo małżeńskie zostało unormowane przez państwo, lecz regulacja ta przejmowała w większości normy wyznaniowe, a jurysdykcję w sprawach małżeńskich oddano w ręce poszczególnych wyznań.

—————————————-

Egzogamia - zwyczaj szukania żony poza swoją gr. społ.

Małżeństwo endogamiczne - małżonkowie (nupturienci) należeli do tej samej gr. społ.

Muntwald - osoba posiadająca władzę nad kobietą (mundi), tj. ojciec lub brat kobiety

Małżeństwo morganatyczne - mąż należał do wysokiego stanu, żona była plebejką.

34. Prawo spadkowe.

Prawo spadkowe - normy prawne regulujące zasady przechodzenia majątku na spadkobierców. Pojawiło się wraz z rozwojem ind. własności pewnych dóbr majątkowych.

STAROŻYTNOŚĆ

Rozróżniano już stopniowo dziedziczenie ustawowe (beztestamentowe) i testamentowe. Z mocy prawa do spadku powołani byli w pierwszej kolejności synowie i ich męscy potomkowie. Częścią spadkową córek był posag.

FEUDALIZM - sposoby dziedziczenia:

Testament

Wczesny okres feudalizmu - nie uznawano dziedziczenia testamentowego. Gł. rolę odgrywało dziedziczenie beztestamentowe oparte na prawie zwycz. lub ustawie. Własność traktowano jako dobro rodzinne, które musi przypaść najbliższym krewnym, zwł. synom.

Stopniowo, lecz powoli zdobywała uznanie zasada, iż spadkodawca może rozporządzać częścią swego majątku w drodze testamentu. Przyczyniła się do tego gł. polityka Kościoła, głoszącego tezę o swobodzie zarządzania mieniem na wypadek śmierci (zaczerpniętą z prawa rzym.). Dziedziczenie testamentowe znacznie szybciej rozpowszechniło się w miastach, gdzie własność była bardziej zindywidualizowana i gdzie ziemia odgrywała mniejszą rolę.

Testament średniowieczny nie musiał zawierać ustanowienia dziedzica, lecz jedynie dyspozycję częścią majątku. Można było być jednocześnie spadkobiercą do części majątku na podstawie dziedziczenia beztestamentowego, a do części na podstawie testamentu.

W krajach, gdzie prawo rzym. nie straciło na znaczeniu (płd. Francja) do ważności testamentu konieczne było ustanowienie dziedzica. Schyłek średniowiecza - pojawia się możliwość zawierania umów o dziedziczeniu.

Dziedziczenie beztestamentowe (ustawowe, ab intestato) było podstawą spadkobrania w krajach, gdzie dominowało prawo rodzime. Inne zasady dot. dziedziczenia ruchomości, a inne nieruchomości, nie dopuszczano dziedziczenia mienia nieruchomego przez małżonka, początkowo wyłączano też od dziedziczenia kobiety. Pierwszeństwo dziedziczenia mieli synowie, dziedzicząc w równych częściach. Stopniowo poszerzano krąg krewnych uprawnionych do dziedziczenia, aby zapobiec stosowaniu prawa kaduka (przejmowania spadku przez panującego, w przypadku braku uprawnionego dziedzica).

NOWOŻYTNOŚĆ - państwo konstytucyjne

Zasada powszechności i równości.

Oparcie zasad dziedziczenia na założeniu powszechności praw spadkowych, tzn. spadkobiercą mógł zostać każdy, jeśli do tego został powołany. Jednak zasada równości praw spadkowych podlegała pewnym ograniczeniom:

1) Niektóre kodeksy cyw. (austriacki ABGB, niem. BGB) utrzymywały ordynacje lub fideikomisy, pozwalające na odrębne regulowanie kwestii dziedziczenia w dobrach arystokratycznych właścicieli ziemskich.

2) Istniało upośledzenie dzieci nieślubnych

3) Stosowano ogr. wynikające z polit. społ. - dot. dziedziczenia gospodarstw wiejskich.

Stosowano też ograniczenia subiektywne (nie dot. zasady równości) - zależne od postępowania ew. spadkobiercy. Wynikały one z niezgodności dziedziczenia, której przyczyną mogło być np. przyczynienie się do śmierci spadkodawcy.

Systemy dziedziczenia.

Prawo uznawało 2 tytuły dziedziczenia - testament i ustawę, ew. jeszcze kontrakt dziedziczenia (polegał na tym, że kontrahenci zawierali umowę, na podstawie której jedna ze stron (lub osoba trzecia) stawała się spadkobiercą. Austriacki ABGB ograniczał możliwość zawarcia umowy spadkowej tylko do małżonków.

Podstawowa dla prawa cyw. zasada autonomii woli znajdowała w prawie spadkowym swój wyraz w postaci swobody rozporządzania majątkiem przez spadkodawcę (swoboda testowania).

Dziedziczenie ustawowe (beztestamentowe) zachodziło dopiero wówczas, gdy spadkodawca nie sporządził testamentu lub umowy dziedziczenia.

Ograniczeniem swobody testowania były prawa tzw. dziedziców koniecznych (najbliższych krewnych spadkodawcy), którzy nie mogli być bez uzasadnienia pominięci przy spadkobraniu. W związku z tym wykształcił się system zachowku (przyjęty przez austriacki ABGB i niem. BGB, dziedzic konieczny pominięty przy spadkobraniu miał roszczenie do zachowku (określonej części spadku) wobec spadkobiercy testamentowego) oraz system części koniecznej - obowiązkowej (franc k.c. i szwajcarski ZGB, spadkodawca może swobodnie rozporządzać tylko częścią majątku, a reszta (rezerwa, część obowiązkowa) stanowi część, która musi przypaść dziedzicom koniecznym).

Ustanowienie dziedzica nie stanowiło istotnego składnika pojęcia testamentu, ponadto różni spadkobiercy mogli dziedziczyć z różnych tytułów (testamentu, dziedziczenia ustawowego, kontraktowego).

35. Prawo rzeczowe.

Prawo rzeczowe - normy regulujące takie społ. formy korzystania z rzeczy, które ukształtowane są jako prawa podmiotowe bezwzględne, tj. skuteczne względem wszystkich osób.

STAROŻYTNOŚĆ

W prawie antycznym za rzecz uznawano przedmioty materialne i niewolników. Rzeczy dzieliły się na ruchome i nieruchome. Nie znano różnicy między własnością a posiadaniem. Wyróżniano nabycie pierwotne (niezależne od czyichkolwiek uprawnień, np. zawłaszczenie) oraz pochodne (kupno - sprzedaż, zamiana, zastaw, darowizna).

FEUDALIZM

Za rzecz w prawie wczesnofeudalnym uważano przedmioty materialne, postrzegalne zmysłowo.

Podstawowe znaczenie w średniowieczu miał podział na ruchomości i nieruchomości.

Nieruchomości - ziemia i przedmioty z nią związane., budynki, przedmioty szczególnie wartościowe. Podział wśród nieruchomości na dobra dziedziczne (rodowe) i nabyte (drogą nadania, kupna). Za nieruchomości uważano też same prawa związane z nieruchomością - prawo własności, użytkowania, ciężary gruntowe. Nawet prawa o charakt. publ., np. władza wójtowska, regalia traktowano jako nieruchomości.

Ruchomości - wszystkie te dobra, które nie były związane z podłożem, także tzw. ruchomości unieruchomione (ruchomości w znaczeniu fizycznym zaliczane do nieruchomości ze wzgl. na ich przeznaczenie) - np. ryby w stawie - nieruchomość, ryby złowione - ruchomość.

Ruchomości, szybciej niż dobra nieruchome, stały się przedmiotem własności ind. i swobodnego dysponowania. Ponadto prawo w odmienny sposób normowało moc prawną osoby nad rzeczą nieruchomą a inaczej nad rzeczą ruchomą (odmienne reguły posiadania, pozbywania). Objawiało się to też w dziedzinie prawa spadkowego, które odmiennie normowało kwestię dziedziczenia ruchomości i nieruchomości oraz małżeńskiego prawa majątkowego.

Szczególnie hamującą rolę przy obrocie nieruchomościami odegrało prawo bliższości krewnych, wyrażające się w możliwości retraktu (krewny zbywcy nieruchomości miał prawo odkupić ją od nabywcy) lub pierwokupu (krewny sprzedawcy miał pierwszeństwo w zakupie nieruchomości). Prawo bliższości stosowano też z tytułu sąsiedztwa. Feudałowie bronili się przed przejściem majątku w niepożądane ręce, tworząc ordynacje (fideikomisy, majoraty), tj. takie formy własności ziemskiej, które nie podlegały podziałowi, były niezbywalne i dziedziczone tylko w jednej linii.

Przy przeniesieniu własności nieruchomości wymagane były 2 akty prawne: wzdanie (przeniesienie prawa własności) i wwiązanie (wprowadzenie nabywcy w posiadanie).

Charakt. cechą feudalnego prawa rzeczowego był brak ścisłego rozróżnienia między własnością (władztwem prawnym, podstawowym, bezp. i najszerszym władaniem rzeczą) i posiadaniem (faktycznym władztwem nad rzeczą).

Posiadanie w prawie średniowiecznym nie było identyczne z pojęciem posiadania ukształtowanym w prawie rzym. Nie odróżniano 2 el. składowych tego pojęcia, jakimi były: faktyczna detencja (corpus) i wola władania rzeczą jako swoją (animus). Posiadanie ruchomości polegało wyłącznie na faktycznym „trzymaniu” rzeczy w swoim władaniu, co już mieściło w sobie intencję pieczy nad nią. Posiadanie nieruchomości nie wymagało faktycznej detencji, jego istotą było pobieranie pożytków z nieruchomości. Posiadaczami gruntu byli zarówno ci, którzy bezp. władali gruntem, tj. uprawiali go i zbierali plony (posiadacze bezp.), jak i ci, którzy tylko pobierali czynsz i inne korzyści (posiadacze pośredni). Właśnie z tego zjawiska wykształciła się typowa dla feudalnej własności ziemi - konstrukcja własności podzielonej (stworzona przez szkołę glosatorów - własność bezp., zwierzchnia - dominium directum należąca do pana feudalnego lub seniora, własność podległa, użytkowa - dominium utile należąca do chłopa lub lennika, a każdy z właścicieli - zwierzchni i użytkowy, miał inne uprawnienia).

Wielką rolę w rozwoju własności podzielonej odegrały lokacje gruntowe, polegające na tym, że właściciel oddawał swój grunt w użytkowanie innej osobie. Mogły być to lokacje wieczyste, dożywotnie lub czasowe. Szczególną rolę odgrywały lokacje chłopów na ziemi, połączone z powstawaniem feudalnej zależności chłopa od pana. Istniały też lokacje miejskie - miasta, będące właścicielami gruntów, oddawały je miejskim kolonistom w użytkowanie, zwł. pod zabudowę. Duże znaczenie miały też lokacje lenne, w których to senior nadawał lennikowi lenno, które stanowiło formę własności użytkowej połączonej gł. z pełnieniem służby wojskowej.

Własność nie stanowiła początkowo odrębnej kategorii prawnej i była uważana za najwyższy stopień posiadania, tj. za najwyższe władztwo nad rzeczą. Pojęcie własności zaczęło ulegać konkretyzacji w praktyce sądowej poprzez wyliczanie przysługujących właścicielowi uprawnień

Odróżnienie własności od posiadania dokonywało się początkowo w sferze procesu sądowego. Rozstrzygane były kwestie posesoryjne (stwierdzenie wyzucia z posiadania), jak i petytoryjne (stwierdzenie prawa do posiadanej nieruchomości).

Prawa rzeczowe ograniczone

Charakt. dla feudalnego prawa rzeczowego był brak wyraźnego rozgraniczenia między prawem własności a prawami rzeczowymi ograniczonymi (prawa na rzeczy cudzej - iura in re aliena). Nie rozróżniano ściśle władztwa prawnego od władztwa faktycznego. W rezultacie prawa rzeczowe ograniczone polegały nie na wykonywaniu przez osobę swych uprawnień na rzeczy cudzej, lecz na samym władztwie nad rzeczą (ograniczonym w zależności od treści samego prawa).

Wśród rzeczowych praw ograniczonych największe znaczenie miały: ciężary realne, służebność, zastaw.

• ciężary realne - obciążające daną nieruchomość, powtarzające się świadczenia na rzecz określonych podmiotów. Do ciężarów realnych zaliczano: czynsze chłopskie, dziesięciny oraz rentę. Renta było to obciążające nieruchomość świadczenie pieniężne ustanawiane w zamian za uzyskanie określonego kapitału (właściciel nieruchomości sprzedawał komuś rentę - pewien określony dochód, przy czym renta obciążała grunt - każdorazowy właściciel musiał płacić ją uprawnionemu). Renty pierwotnie były ciężarami wieczystymi i niewykupnymi, wkrótce jednak wprowadzono możliwość wykupu renty.

• służebności gruntowe (wodne, leśne, drogowe)

• zastaw - stosowany był zwł. na nieruchomościach, jako zabezpieczenie pretensji wierzyciela. Dominował zastaw użytkowy - wierzyciel dzierżył nieruchomość i pobierał z niej pożytki zaliczane na poczet kapitału. Rozwijał się też nowszy typ zastawu - tzw. zastaw bez dzierżenia (hipoteka) - rzecz zastawiona pozostawała w posiadaniu dłużnika.

NOWOŻYTNOŚĆ - państwo konstytucyjne

Zniesienie feudalnej własności podzielonej i wprowadzenie pojęcia prawa własności jako pełnego i nieograniczonego władztwa nad rzeczą. Przełom - Rew. Franc. i Deklaracja Praw Czł. i Ob. z 1789r. głosząca, iż „własność jest prawem świętym i nietykalnym”.

Kapitalizm monopolistyczny dominujący u schyłku XIX w., spowodował wzrost nierówności społ. i wywoływał okresowe kryzysy gosp. i polit., co zmuszało państwa do coraz to silniejszej ingerencji nie tylko w sferę stosunków społ. - gosp., ale też w dziedzinę prawa. Indywidualistyczne i absolutne prawo własności zostało poddane krytyce przez nowe kierunki doktrynalne, np. solidaryzm społ., czy reformizm katolicki.

We Francji wydano szereg przepisów zawierających ograniczenia właścicieli ze wzgl. na interes publ., a po II WŚ dokonano nacjonalizacji wielu przedsiębiorstw (górnictwo, energetyka) - polit. interwencjonizmu państwowego.

Niemiecki BGB wymieniał ograniczenia własności z tytułu praw sąsiedzkich, natomiast konst. weimarska stwierdziła, że „własność zobowiązuje”, podkreślając tym samym społ. funkcję własności.

36. Prawo zobowiązaniowe.

Prawo zobowiązaniowe - reguluje społ. formy wymiany wszelkich dóbr i usług o charakt. majątkowym.

STAROŻYTNOŚĆ

Pierwotnie niedopełnienie postanowień umowy nie rodziło żadnej odp. po stronie dłużnika. Następnie pojawiły się pewne sposoby zabezpieczania wierzytelności, takie jak: zakładnictwo, zastaw, kara umowna itp. Umowa kupna - sprzedaży musiała być zawarta w obecności świadków, w niektórych przypadkach musiała mieć formę pisemną. Najem usług stanowił rodzaj umowy o pracę zawieranej z oraczami, pasterzami. Z kolei umowa o dzieło zawierana była z lekarzami, budowniczymi itp.

FEUDALIZM

Feudalne prawo zobowiązań, przed rozwojem miast i gosp. towarowo - pieniężnej, było słabo rozwinięte i mało zróżnicowane. Wynikało to z dominacji gosp. naturalnej i w związku z tym słabym obrotem gosp.

Jedną z najbardziej charakt. cech wcześniejszego prawa zobowiązań było oddzielenie od siebie długu od odpowiedzialności. Możliwe było istnienie długu bez obowiązku jego świadczenia ze strony dłużnika. Wynikało to z pierwotnego pojmowania zobowiązań. Świadczenie musiało być wykonane natychmiast, więc dłużnik uiszczał dług lub dawał zastaw lub rękojmię (osobę odpowiedzialną, ale nie dłużną). Przez danie zastawu lub rękojmi dłużnik uwalniał się od odpowiedzialności i wierzyciel nie mógł żądać od niego świadczenia.

Rozwój prawa średniowiecznego szedł w kierunku, by elementy długu i odp. stopić w jedną całość obciążającą dłużnika. Natomiast zastaw czy rękojmia zaczęły spełniać rolę dodatkowej gwarancji spełnienia świadczenia.

Zobowiązania mogły powstawać z deliktów i umów. We wcześniejszym prawie feudalnym dominowały 2 rodzaje umów: umowa realna i formalna.

Przy umowie realnej przez przyjęcie rzeczy od jakiejś osoby przyjmujący stawał się wobec tej osoby dłużnikiem.

Umowa formalna cechowała się koniecznością ścisłego przestrzegania formy i niezwykle rozwiniętą symboliką prawną. Zawierała zobowiązanie się dłużnika do świadczenia w przyszłości. Zobowiązanie to powstawało albo poprzez ślubowanie wiary (przyrzeczenie wykonania świadczenia w przyszłości) albo poprzez wręczenie wierzycielowi walidacji (zakładu) - pewnego symbolu, będącego znakiem własnościowym dłużnika (zwykle laska).

Pod wpływem prawa rzym. rozwinęły się też umowy konsensualne, dochodzące do skutku przez samo oświadczenie woli.

Dużą rolę w rozwoju prawa zobowiązań odegrały miasta włoskie. Miasta handlowe, związane zwł. z handlem morskim (np. Genua) wykształciły nowe formy spółki. Spółkę komandytową - co najmniej jeden wspólnik odpowiadał wobec osób trzecich bez ograniczenia, a co najmniej jeden wspólnik tylko do wysokości sumy ustalonej w umowie (suma komandytowa). Zaczęła rozwijać się też spółka akcyjna o charakt. handlowym, polegająca na tym, że wszyscy wspólnicy odpowiadali tylko swym wkładem, a zyski otrzymywali też odpowiednio do wkładu. Pełny rozkwit tej spółki nastąpił w stosunkach kapitalistycznych, gdy udziały (akcje) zaczęły przyjmować postać papierów wartościowych.

NOWOŻYTNOŚĆ - państwo konstytucyjne

Tendencje liberalne i indywidualistyczne przyczyniły się do stworzenia fundamentalnej zasady - zasady swobody umów. Rozumiano przez nią gł. swobodę kształtowania przez strony umowy stosunku cywilno-prawnego w postaci zobowiązania a ponadto swobodę zawarcia lub niezawarcia umowy i zaciągnięcia zobowiązania, swobodę wyboru kontrahenta, jak i możliwość zawarcia umowy bez zachowania szczególnej formy.

Pod wpływem doktryny prawa naturalnego przyjęła się też zasada, że „umów należy dotrzymywać” (pacta sunt servanda), tzn. że każda ważna umowa powinna być przez strony dochowana. Z zasadą tą współdziałała zasada równości stron, oznaczająca, że obie strony stosunku prawnego traktowane są jako równe z punktu widzenia prawa cyw. Ponadto przepisy dot. zobowiązań były przeważnie ujmowane w formie norm ius dispositivum (prawo wzgl. ob.), tzn. miały zastosowanie wówczas, gdy strony nie uregulowały stosunku prawnego w odmienny sposób.

Francuski kodeks cyw. - zasada kazualności zobowiązań, ich wartość uzależniano od istnienia i prawidłowości przyczyny prawnej (causa). Natomiast niemiecki BGB i szwajcarski kodeks zobowiązań dopuszczały czynności prawne abstrakcyjne, przy których ważność umowy nie była zależna od istnienia i prawidłowości podstawy prawnej świadczenia (brak causa). Zwyciężyła zasada bezp. i maksymalnego ułatwienia obrotu. Ułatwieniom obrotu służyły też umowy typowe (adhezyjne - umowy przez przystąpienie) narzucane kontrahentom przez przedsiębiorstwa.

Zasada pełnej swobody umów spotykała się od 2 poł. XIX w. z coraz ostrzejszą krytyką. W drodze nowelizacji kodeksowych, orzecznictwa bądź tworzenia wyspecjalizowanych gałęzi prawa (prawo pracy - rozwój ustawodawstwa socjalnego) osłabiano stopniowo wolność umów. Charakt. jest też wyodrębnienie się prawa handlowego, regulującego stosunki cywilnoprawne wynikające z prowadzenia działalności gosp. w celach zarobkowych, w których przynajmniej po jednej stronie występuje osoba uznana przez przepisy za kupca.

Zabezpieczenia wierzytelności:

Zakładnictwo - pewna osoba, z reguły krewny dłużnika, stawała się zakładnikiem - więźniem domu wierzyciela. Po wykonaniu zobowiązania zakładnik otrzymywał wolność.

Rękojemstwo - odpowiedzialność za wykonanie zobowiązania przechodziła na ręczyciela (z reguły krewny), który ręczył za dłużnika swoją osobą i majątkiem, ale do czasu wykonania zobowiązania przebywał na wolności.

Zastaw - przysługiwał wierzycielowi na cudzej rzeczy, z której mógł on zaspokoić swoją wierzytelność.

Załoga - dłużnik lub poręczyciel zobowiązywali się, w razie niewypełnienia zobowiązania w terminie, udać się do gospody i przebywać tam, ucztować na własny koszt, do czasu uiszczenia długu.

Łajanie - w razie niewypłacalności dłużnika wierzyciel miał prawo wystawić cześć i dobre imię dłużnika na publ. zniewagi.

Typy umów:

• kupno - sprzedaż

• darowizna - przysporzenie majątkowe na rzecz innej osoby następujące nieodpłatnie

• pożyczki - „najem pieniędzy” z obowiązkiem zwrotu w określonym umową terminie

• dzierżawa - najem nieruchomości

• depozyt - powierzenie pewnej osobie rzeczy na przechowanie, osoba ta zobowiązywała się do jej zwrócenia w określonym terminie w stanie nieuszczuplonym

• sekwestr - przechowanie rzeczy, do której rościły sobie prawo 2 lub więcej osób

37. Kodeksy prawa cyw.

2 poł. XVIII w. - pojawiają się pierwsze kodeksy cyw., pozostające pod wpływem prawa natury i idei oświeceniowych.

1756r. - Kodeks cyw. bawarski

PRUSY - Landrecht Pruski, 1794r.

Największy kodeks cyw. XVIII w. - LANDRECHT PRUSKI (ALR, Pruskie prawo krajowe), 1794r.

• był przygotowywany już od 1780r. przez komisję, w której czołową rolę odegrali wysocy przedstawiciele jurysprudencji pruskie (kanclerz J. von Carmer i C. Svarez)

• zamiarem twórców było stworzenie zbioru uniwersalnego, obejmującego całość prawa materialnego (a więc bez prawa procesowego) różnych dziedzin

• ALR zawierał przepisy prawa pryw., karnego, państwowego, lennego, kościelnego, adm. i in.

• miał jednak w stosunku do partykularnych praw pruskich charakter posiłkowy

• wadą Landrechtu była słaba przejrzystość treści i bardzo rozbudowana kazuistyka

• materię kodeksową podzielono na 2 cz.: cz. I dot. praw ind. (odnoszących się do jednostki i jej władzy nad rzeczą), cz. II odnosiła się do praw społ. (obejmowała przepisy o stosunku jednostki wobec różnych zbiorowości społ. - rodzina, gmina, państwo).

• Landrecht stanowił mieszaninę nowych, prawnonaukowych el. ze starymi, feudalnymi.

• el. nowe, prawnonaturalne - szerokie pojmowanie własności, traktowanej jako nieograniczone władztwo nad rzeczą, zasada wolności umów.

• utrzymano też szereg zasad i inst. feudalnych - lenna, uprzywilejowanie stanu szlacheckiego

AUSTRIA - ABGB, 1811r.

1811r. - austriacki kodeks cyw. (ABGB), prace nad nim zaczęły się już w 2 poł. XVIII w., czołowa rola prof. prawa natury - F. Zeiller'a.

• wprowadzenie ABGB w życie oznaczało uchylenie dot. praw cyw. i unifikację prawa cyw. w krajach należących do mon. austriackiej.

• ABGB był kodeksem zwięzłym, jego sformułowania były proste i jasne

• składał się z 3 ksiąg, jego systematyka była wzorowana na rzym. 3podziale

• I księga - O prawie osobowym - obejmowała prawo dot. stanowiska osoby (fiz., prawnej) oraz prawo familijne osobowe (np. prawo małżeńskie osobowe)

• II księga - O prawie rzeczowym - obejmowała prawo majątkowe (zobowiązania, prawo spadkowe)

• III księga - O przepisach wspólnych dla praw osobowych i rzeczowych - obejmowała przepisy, które ustawodawca potraktował jako wspólne dla obu pierwszych ksiąg.

• prawo natury wywarło wpływ zarówno na formę kodeksu (jasny, zwięzły, kompletny), jak i treść jego przepisów - starano się stworzyć normy zgodne z wymogami rozumu i natury ludzkiej.

• w duchu koncepcji oświeceniowych odrzucono możliwość powoływania się na zwyczaj, chyba, że kodeks do niego odsyłał

• silny wpływ na ABGB wywarło też prawo rzym.

• zasada powszechności i równości praw (choć w Austrii nadal istniała feudalna struktura społ., do 1848r.), a przepisy dot. praw szlachty i poddaństwa chłopów umieszczono poza kodeksem w tzw. ustawach politycznych

• austriackie prawo cyw. ulegało nast. różnym modyfikacjom, zwł. na przełomie XIX i XX w., w latach 1914 - 16 wydano trzy wielkie nowele

• ces. Franciszek I kazał projekt kodeksu wprowadzić w życie na ziemiach Galicji zach. (1797r.) jako tzw. kodeks cyw. zachodniogalicyjski, w tym samym roku wprowadzono do też do Galicji wsch. - poligon doświadczalny

FRANCJA

1804r. - Kodeks cyw. (początkowo Kodeks cyw. Francuzów, nast. Kodeks Napoleona, dziś code civil), stworzony przez 4 osobową komisję, z niemałym wpływem Napoleona

• podział na 3 księgi: I - O osobach, II - O majątkach i różnych rodzajach własności, III - O różnych sposobach nabywania własności. Podział ten nawiązywał do znanej syst. prawa rzym. (personae, res, actiones).

• księga I: przepisy prawa osobowego, małżeńskiego, opiekuńczego

• księga II: prawo rzeczowe

• księga III: prawo spadkowe, małżeńskie majątkowe i zobowiązań

• kodeks łączył umiejętnie stare, obowiązujące syst. prawne z nowymi, racjonalnymi postulatami prawa natury. Twórcy kodeksu starali się zreformować już istniejące prawo i przystosować do nowych potrzeb

• kodeks oparł się na założeniach liberalno - egalitarnych (jedynie w prawie rodzinnym i spadkowym utrzymywały się el. patriarchalne). Prawo miało służyć ind. interesom jednostki - kodeks akcentował zasadę wolności jednostki i równości praw

• uważany jest pod wzgl. techniki kodyfikacyjnej za dzieło stojące na bardzo wysokim poziomie

NIEMCY

• prace nad skodyfikowaniem całości materialnego prawa cyw. zaczęły się już w okresie II Rzeszy (1847r. - zaczęła działać komisja kodyfikacyjna, w której gł. rolę odgrywał pandektysta i pozytywista B. Windscheid). Pierwszy projekt nie wszedł w życie i w 1890r. powołano drugą komisję, złożoną gł. z praktyków.

• 1896r. - uchwalenie kodeksu prawa cyw. - Burgerliches Gesetsbuch (BGB), z mocą ob. od 1.I.1900r.

• podział materiału normatywnego wg. tzw. systemu pandektowego - wyróżniono część ogólną i część szczególną obejmującą 4 działy, tak więc podzielono BGB na 5 ksiąg.

• I księga obejmowała część ogólną, czyli normy o charakt. ogólnym, gł. dot. podmiotów stosunków prawnych (osoby fiz. i prawne), pojęcia rzeczy, czynności prawnych itp.

• II księga - prawo zobowiązań, III księga - prawo rzeczowe, IV księga - prawo rodzinne, V księga - prawo spadkowe

• BGB wyrażał tendencje liberalne (zasada równości stron, swobody umów i pełnej własności), lecz także nieliczne założenia antyliberalne, charakt. dla kapitalizmu monopolistycznego. Utrzymano też pewne el. feudalne, np. ordynacje rodowe oraz konserwatywno - patriarchalne (silniejsze stanowisko męża w prawie małżeńskim)

• był znakomitym dziełem pod wzgl. techniki prawnej, dzięki przejrzystemu syst. oraz ścisłym i abstrakcyjnie sformułowanym pojęciom

• wadą był skomplikowany, prawniczy język, niezrozumiały dla laików

• tzw. przepisy kauczukowe - normy elastyczne, zezwalające sędziemu na rozstrzyganie wg zasady dobrej wiary itp., co stanowiło odstępstwo od zasady pozytywizmu, iż prawo jest oznaczone ściśle przez ustawę

• BGB był tworem wybitnie romanistycznym

• BGB był w ciągu XX w. kilka razy nowelizowany, jednak były to zmiany niewielkie. Za czasów hitlerowskich nastąpiły poważniejsze zmiany, związane z rasistowską i nacjonalistyczną polityką, np. uchylono przepisy prawa małżeńskiego, wprowadzając nowe, oparte na ustawach norymberskich (1935r.). Po II WŚ zostały uchylone, a po utworzeniu obu państw niem. BGB obowiązywał w nich dalej.

SZWAJCARIA - Szwajcarski kodeks cyw. (ZGB)

• prace nad kodyfikacją i unifikacją prawa cyw. w Szwajcarii zapoczątkowane zostały w 2 poł. XIX w., w 1833r. wydano kodeks zobowiązań, nast. powierzono opracowanie kodeksu prawa cyw. E. Huberowi.

• 1907r. - przyjęcie kodeksu cyw. przez szwajcarski parlament, 1911r. - uchwalono nowy kodeks zobowiązań, od 1912r. zaczęła obowiązywać całość, tj. oba kodeksy.

• ZGB wyrósł na gruncie pandektystyki, ale uwzględniał jednocześnie koncepcję tzw. „wolnego prawa”, postulującej wypełnianie luk w kodeksie przez prawotwórczą działalność sędziego

• ZGB nie posiadał w swojej systematyce części ogólnej, przepisy z tej części znalazły się gł. w księdze I dot. prawa osobowego, księga II - prawo rodzinne, III - spadkowe, IV - rzeczowe

• utrzymywał w dość znacznym stopniu el. rodzimego prawa (Huber był prawnikiem - germanistą)

• został uznany za najlepsze dzieło nowożytnej cywilistycznej myśli prawniczej

ROSJA

• pocz. XIX w. - car Aleksander I, zachowując pozory władcy liberalnego, powołał nową (10 z kolei) komisję kodyfikacyjną, której przewodniczącym został zwolennik reform w duchu postępowym - Michaił Sperański. Przygotował on projekt kodeksu cyw. wzorowanego na franc. Kodeksie Napoleona, lecz spotkał się on z ogromną krytyką.

• prace kodyfikacyjne podjęto na nowo za panowania Mikołaja I, gł. rolę odgrywał w nich znów M. Sperański. Prace nad kodyfikacją prawa ros. przebiegały w 2 etapach:

1) Zebrano cały materiał ustawodawczy w porządku chronologicznym, nosił on nazwę: Pełny Zbiór Praw Ces. Ros. Nast. powstały kolejne takie zbiory: Drugi i Trzeci Pełny Zbiór

2) Na podstawie I Pełnego Zbioru opracowano systematycznie ułożony, ogromny kodeks, nazywany Zbiorem Praw Ces. Ros., został on zatwierdzony i ogłoszony przez cara w 1832r, z mocą ob. od 1835r.

• zbiór ten składał się z 8 części (15 tomów) i obejmował prawo sądowe, państwowe, adm., wojskowe itp.

• z punktu widzenia treści prawa, jak i techniki kodyfikacyjnej Zbiór Praw był tworem przestarzałym

• prawo sądowe zostało zawarte gł. w tomie 10, który objął przepisy prawa cyw. (wraz z procedurą) oraz w tomie 15, który zawierał przepisy prawa karnego (wraz z procedurą)

• najdłuższą żywotność zachowały przepisy dot. prawa cyw. materialnego (tom 10)

38. Prawo handlowe i jego kodeksy.

Już od średniowiecza, zwł. w miastach włoskich, rozwijało się prawo dot. obrotu kupieckiego. W XIX w. doszło do wyodrębnienia się z prawa pryw. norm dot. niektórych stosunków majątkowych i ujęcia ich w kodeksy. Powstała w ten sposób nowa gałąź prawa - prawo handlowe, regulująca stosunki cywilnoprawne wynikające z prowadzenia działalności gosp. w celach zarobkowych, w których przynajmniej po jednej stronie występuje osoba uznana przez przepisy za kupca.

Tam, gdzie nie doszło do odrębnych kodyfikacji prawa handlowego (np. w Szwajcarii) oraz na gruncie nieskodyfikowanego syst. common law, wyodrębnienia norm i inst. prawa handlowego dokonuje się w praktyce.

FRANCJA - pierwsza kodyfikacja prawa handlowego

1807r. - wydanie pierwszego, nowożytnego kodeksu handlowego (code de commerce)

• kodeks handlowy przejmował wiele z dawnych ordonansów o handlu i marynarce (2 poł. XVII w.) wydanych za czasów panowania absolutnego władcy - Ludwika XIV, gdy min. finansów był merkantylista Colbert

• składał się z 4 ksiąg (luźno ze sobą powiązanych pod wzgl. treści): I księga - prawo handlowe i wekslowe, II księga - prawo morskie, III księga - prawo upadłościowe (konkursowe), IV księga - przepisy o jurysdykcji i organizacji sądów handlowych

• kodeks franc. oparł się na zasadzie przedmiotowej, zaliczając do prawa handlowego normy, dot. obrotu handlowego, niezależnie od tego, kto je wykonywał

• kodeks ten został recypowany w Księstwie Warszawskim oraz wielu państwach Europy i Ameryki Płd.

• jednak był zbiorem przestarzałym, pozbawionym ogólniejszych pojęć i operującym mało precyzyjną terminologią, podlegał więc licznym nowelizacjom

NIEMCY

• pocz. XIX w. - obrót handlowy regulowany był przestarzałym ustawodawstwem partykularnym i prawem zwycz.

• 1834r. - utworzenie Związku Celnego, postulat ogólnoniem. kodyfikacji prawa handlowego

• 1848r. - uchwalenie przez parlament frankfurcki prawa wekslowego, które zostało przyjęte przez wszystkie kraje wchodzące w skład Związku Niem.

• 1856r. - powołanie w Norymberdze specjalnej komisji, która w ciągu kilku lat opracowała projekt ogólnoniem. prawa handlowego

• 1862r. - wprowadzenie projektu norymberskiego (bez księgi o prawie morskim) jako kodeksu handlowego w Austrii

• 1871r. - wprowadzenie projektu norymberskiego jako kodeksu handlowego dla całego Ces. Niemieckiego

• oparty był również na zasadzie przedmiotowej

• 1897r. - wydanie nowego kodeksu handlowego (wszedł w życie razem z BGB od 1900r.), na skutek rozwoju gosp. kapitalistycznej

• składał się z 4 ksiąg: księga I - normowała syt. prawną kupca, II - spółki handlowe, III - czynności handlowe, IV - handel morski

• kodeks nie objął wszystkich dziedzin prawa handlowego i ulegał licznym nowelizacjom

• powstał na podłożu haseł solidaryzmu społ. i ochrony ekon. słabszych stron obrotu gosp., przyjął więc kryterium podmiotowe ujmując prawo handlowe jako prawo kupców, tj. osób trudniących się zawodowo kupiectwem, których pozycja prawa określona była w księdze I

POLSKA

• okres międzywojenny - jedno z najpilniejszych zadań: kodyfikacja prawa handlowego

• 1934r. - ogłoszenie I części kodeksu handlowego

• pol. kodeks handlowy, nowoczesny pod wzgl. treści i formy, wzorował się na kodeksie handlowym niem.

• prawo handlowe jako prawo szczególne kupców, odnosiło się do czynności dokonywanych przez nich w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa

• podział na 2 księgi: I księga - dot. kupców, II księga - dot. czynności handlowych

• po II WŚ jego zastosowanie uległo ograniczeniu, został ost. uchylony przez kodeks cyw. z 1964r.

Kupiec - osoba prowadząca we własnym imieniu przedsiębiorstwo zarobkowe.

39. Kodyfikacje napoleońskie.

W ciągu 10 lat za czasów Napoleona (1800 - 10) opracowano i wydano 5 kodeksów.

KODEKS CYW. NAPOLEONA - CODE CIVIL

• Prace kodyfikacyjne rozpoczęły się od prawa cyw., które nie zostało skodyfikowane w okresie Rew. Franc. Powołano 4 osobową komisję, która przygotowywała projekt kodeksu materialnego prawa cyw., choć wpływ Napoleona na tok jej pracy był niemały.

• 1804r. - uchwalenie projektu kodeksu cyw. (początkowo Kodeks cyw. Francuzów, nast. Kodeks Napoleona, dziś code civil)

• podział na 3 księgi: I - O osobach, II - O majątkach i różnych rodzajach własności, III - O różnych sposobach nabywania własności. Podział ten nawiązywał do znanej syst. prawa rzym. (personae, res, actiones).

• księga I: przepisy prawa osobowego, małżeńskiego, opiekuńczego, II: prawo rzeczowe

• księga III: prawo spadkowe, małżeńskie majątkowe i zobowiązań

• kodeks łączył umiejętnie stare, obowiązujące syst. prawne z nowymi, racjonalnymi postulatami prawa natury. Twórcy kodeksu starali się zreformować już istniejące prawo i przystosować do nowych potrzeb

• kodeks miał charakt. antyfeudalny, oparł się na założeniach liberalno - egalitarnych (jedynie w prawie rodzinnym i spadkowym utrzymywały się el. patriarchalne). Prawo miało służyć ind. interesom jednostki - kodeks akcentował zasadę wolności jednostki i równości praw

• uważany jest pod wzgl. techniki kodyfikacyjnej za dzieło stojące na bardzo wysokim poziomie

• c.c. zaczął obowiązywać w niemal wszystkich krajach wchodzących w skład Wielkiego Ces., lecz upadek Napoleona spowodował, że zasięg teryt. kodeksu znacznie się zmniejszył

• wzorowały się na nim liczne kodeksy cyw. XIX w., zarówno w Europie, jak i poza nią

1806r. - wydanie KODEKSU POSTĘPOWANIA CYW.

• stworzył podstawy nowego prawa procesowego, wprowadzając takie zasady postępowania, jak: zasada ustności i bezpośredniości, zasada kontradyktoryjności, zasada dyspozycyjności, koncentracji materiału procesowego

• franc. proces cyw. stał się modelowym dla innych państw europ. (Niemcy, Rosja)

1807r. - wydanie KODEKSU HANDLOWEGO (code de commerce)

• kodeks handlowy przejmował wiele z dawnych ordonansów o handlu i marynarce (2 poł. XVII w.) wydanych za czasów panowania absolutnego władcy - Ludwika XIV, gdy min. finansów był merkantylista Colbert

• składał się z 4 ksiąg (luźno ze sobą powiązanych pod wzgl. treści): I księga - prawo handlowe i wekslowe, II - prawo morskie, III - prawo upadłościowe (konkursowe), IV - przepisy o jurysdykcji i organizacji sądów handlowych

• kodeks franc. oparł się na zasadzie przedmiotowej, zaliczając do prawa handlowego normy, dot. obrotu handlowego, niezależnie od tego, kto je wykonywał

• kodeks ten został recypowany w Księstwie Warszawskim oraz wielu państwach Europy i Ameryki Płd.

• jednak był zbiorem przestarzałym, operującym mało precyzyjną terminologią, podlegał więc licznym nowelizacjom

Ukazanie się tych kodeksów zamykało prace nad całością prawa cyw., ujętego w ramy 3 kodeksów, obejmujących: prawo cyw. materialne (c.c.), prawo cyw. formalne (procedura) i prawo dot. obrotu gosp. (handlowe).

Nast. nastąpiła kodyfikacja prawa karnego, zamykająca całą działalność kodyfikacyjną. Prace kodyfikacyjne nad prawem karnym i procesowym były prowadzone już w okresie Rew. Franc. i zakończyły się wydaniem kodeksów (1791, 1795), tak więc kodeksy napoleońskie były w dużej mierze oparte na nich, choć oczywiście dokonano pewnych modyfikacji i uzupełnień.

1808r. - wydanie KODEKSU POSTĘPOWANIA KARNEGO

• podtrzymywał zdobycze okresu Wlk. Rew. - uchylenie procesu inkwizycyjnego, jawność rozprawy, prawo oskarżonego do posiadania obrońcy itp.

• utrzymano instytucję sędziów przysięgłych w postaci ławy orzekającej

• kodeks ten oddziaływał silnie na inne podobne kodeksy europ., zwł. niem.

1810r. - wydanie KODEKSU KARNEGO, obejmującego prawo karne materialne

• uwzględniał postulaty prawa nat. i zdobycze Rew. Franc., gł. zasadę równości kar dla wszystkich i zasadę nie ma przestępstwa/kary bez ustawy (nullum crimen, nulla poena sine lege)

• miał też pewne cechy niehumanitarne - utrzymywał kary pręgierza i piętnowania, lecz w kolejnych latach wprowadzano zmiany usuwające te niehumanitarne przepisy

40. Proces cywilny

ROZWÓJ PROCESU CYW.

Proces wczesnośredniowieczny był jednakowy w sprawach karnych i cyw. Dopiero w późniejszym śr. (XIII w.) nastąpiło rozróżnienie skarg na cyw. (domaganie się odszkodowania) i karne (domaganie się ukarania sprawcy). Doprowadziło to do kształtowania się odmiennych reguł postępowania w obydwu rodzajach spraw. Proces cyw. utrzymał zasadę postępowania tylko na wniosek stron, miał więc charakter prywatnoprawny.

Podstawową rolę w rozwoju postępowania cyw. odegrał tzw. proces rzymskokanoniczny, który rozwinął się w sądownictwie kościelnym i opierał się gł. na zasadach dawnego, rzym. procesu kognicyjnego.

Cechy procesu rzymskokanonicznego:

• zasada dyspozycyjności (nemo invitus agere cogitur - nikt wbrew swojej woli nie jest zmuszony do złożenia skargi) - rozpoczęcie procesu zależne od woli strony, sędzia mógł wszcząć proces dopiero po złożeniu pozwu przez powoda.

• zasada sporności (kontradyktoryjności), czyli wolnej rozprawy stron, na których ciążył obowiązek przygotowania, zgromadzenia i dostarczenia materiału procesowego sądowi. Rola sędziego była bierna (nie mógł działać z urzędu) i ograniczała się gł. do wydania wyroku (nie wolno mu było orzekać ponad to, czego żądał powód).

• proces był pisemny, tzn. wszystkie najważniejsze czynności procesowe musiały być dokonane na piśmie

• postępowanie dowodowe opierało się na legalnej teorii dowodów, tj. strona musiała przestawić minimum dowodów określonych z góry przez prawo (z reguły 2 świadków). Brak swobodnej oceny dowodów przez sędziego.

• prawo apelacji, tj. odwołania się od wyroku do sądu wyższej instancji

• egzekucja wyroku miała charakter urzędowy, tzn. była przeprowadzana przez organ sądowy

Dla pewnych rodzajów spraw (np. wekslowych) wprowadzono postępowanie sumaryczne (skrócone), by ominąć niedogodności procesu opartego na zasadach rzymskokan. (przewlekłość, forma pisemna, duże koszty).

• mniejsza rola czynności dokonywanych na piśmie

• stosowano w większym stopniu zasadę ewentualności, wg której strony zobowiązane były do przedstawienia od razu (do określonego momentu) swoich wszystkich twierdzeń i dowodów w sposób ewentualny (także tych, które mogły odegrać jakąś rolę, gdyby inne fakty i dowody nie zostały uwzględnione)

Do takich zasad nawiązywał też tzw. powszechny proces cyw. stworzony w Niemczech.

k. XVIII w. - proces cyw. oparty na zasadzie inkwizycji (śledczej), Prusy

• sędzia kierował procesem i mógł gromadzić materiał dowodowy i dochodzić nowych okoliczności bez wzgl. na stanowisko stron, a więc z urzędu

• proces ten nie uwzględniał zasady kontradyktoryjności, jak i ewentualności

NOWOŻYTNY PROCES CYW.

• tendencje liberalne, mające na celu gł. to, by proces cyw. służył ochronie interesów jednostki i by w całości był podporządkowany jej swobodnej dyspozycji

• zmiany w duchu liberalnym zapoczątkował franc. kodeks procedury cyw. z 1806r., który stał się wzorem dla innych europ. kodeksów procedury cyw. - ogólnoniem. kodeks procedury cyw. z 1877r. i ros. z 1864r.

• prawo procesowe XIX i XX w. oparło się na kilku podstawowych zasadach:

1) zasada dyspozycyjności (rozporządzalności) - strony wywierały decydujący wpływ na tok procesu, nikt wbrew swej woli nie mógł być zmuszony do złożenia skargi cyw., strony były wyłącznymi dysponentami swych roszczeń. Sąd nie mógł wszczynać postępowania z urzędu, ani orzekać ponad żądanie stron.

2) zasada kontradyktoryjności (sporności) - do stron procesowych należało przygotowanie, zgromadzenie i dostarczenie materiału procesowego

3) zasada ustności i bezpośredniości -postępowanie ustne pozwalało na dostarczenie sądowi materiału procesowego w formie ustnej (składanie wniosków i oświadczeń, zeznania świadków). Nie wyłączało to możliwości stosowania formy pisemnej, jednak sądu nie mogły stosować zasady, że to co nie jest na piśmie, nie może być brane pod uwagę. Zasada bezpośredniości polegała na tym, że sąd stykał się i zapoznawał bezp. z materiałem procesowym

4) zasada jawności - postępowania były jawne (jawność rozprawy, publ. ogłoszenie wyników)

5) zasada swobodnej oceny dowodów - sędzia miał możliwość swobodnej oceny materiału dowodowego, nie był skrępowany teorią legalnej oceny dowodów

6) zasada koncentracji (skupienia) materiału procesowego - zgromadzenie materiału faktycznego i dowodowego musiało nastąpić w odpowiednich granicach czasowych, aby rozstrzygnięcie sprawy nastąpiło jak najwcześniej i na podst. całego materiału procesowego. Miało to służyć uniknięciu przewlekłości procesu.

W procesie cyw. dążono do wykrycia prawdy formalnej, czyli do wydania rozstrzygnięcia zgodnego jedynie z materiałem przedstawionym sądowi przez strony (choć stan taki nie mógł pokrywać się z rzeczywistością - prawdą obiektywną).

Od schyłku XIX w. zaznaczył się w niektórych ustawodawstwach, zgodnie z ogólnymi tendencjami antyliberalnymi, pewien odwrót od zasady dyspozycyjności procesu cyw. i innych z nią powiązanych.

41. Proces rzymsko-kanoniczny.

Zmiany w postępowaniu sądowym zapoczątkowane zostały na przełomie XII/XIII w. w komunach włoskich.

Podstawową rolę w rozwoju postępowania cyw. odegrał tzw. proces rzymskokanoniczny, który rozwinął się w sądownictwie kościelnym i opierał się gł. na zasadach dawnego, rzym. procesu kognicyjnego.

Cechy procesu rzymskokanonicznego:

• zasada dyspozycyjności (nemo invitus agere cogitur - nikt wbrew swojej woli nie jest zmuszony do złożenia skargi) - rozpoczęcie procesu zależne od woli strony, sędzia mógł wszcząć proces dopiero po złożeniu pozwu przez powoda.

• zasada sporności (kontradyktoryjności), czyli wolnej rozprawy stron, na których ciążył obowiązek przygotowania, zgromadzenia i dostarczenia materiału procesowego sądowi. Rola sędziego była bierna (nie mógł działać z urzędu) i ograniczała się gł. do wydania wyroku (nie wolno mu było orzekać ponad to, czego żądał powód).

• proces był pisemny, tzn. wszystkie najważniejsze czynności procesowe musiały być dokonane na piśmie

• postępowanie dowodowe opierało się na legalnej teorii dowodów, tj. strona musiała przestawić minimum dowodów określonych z góry przez prawo (z reguły 2 świadków). Brak swobodnej oceny dowodów przez sędziego.

• prawo apelacji, tj. odwołania się od wyroku do sądu wyższej instancji

• egzekucja wyroku miała charakter urzędowy, tzn. była przeprowadzana przez organ sądowy

oba z grupy płn. (kraje prawa zwycz.)

kompilacje praw płd. - zach. Niemiec

---