135. Konsul honorowy w prawie międzynarodowym

Status konsula honorowego regulowany jest przez Konwencje Wiedeńską o stosunkach konsularnych z 24 kwietnia 1963 r. Zgodnie z nią konsul honorowy powoływany jest przez państwo wysyłające najczęściej spośród obywateli państwa przyjmującego. W związku z tym konsul honorowy ma prywatnoprawny stosunek do państwa wysyłającego. Konsul honorowy nie otrzymuje stałego wynagrodzenia od państwa wysyłającego. Korzysta on ze znacznie węższych przywilejów i immunitetów - jest zwolniony z opłat konsularnych, a także z podatków od sum otrzymywanych od państwa wysyłającego. Może być aresztowany i uwięziony, ale wykonywanie jurysdykcji nie powinno kolidować z wykonywaną przez konsula funkcją. Lokale konsularne podlegają ochronie, a archiwa i dokumenty są nietykalne.

136. Przywileje i immunitety konsularne w prawie międzynarodowym

Przywileje i immunitety można podzielić na dwie kategorie: immunitety i przywileje placówki oraz immunitety i przywileje osobowe.

Placówki:

• prawo używania flagi i godła

• nietykalność palcówki konsularnej - zakaz wstępu władz państwa przyjmującego na teren placówki bez zgody szefa, istnieje jednak domniemanie zgody w przypadku pożaru lub katastrofy wymagającej szybkiej akcji ratowniczej.

• państwo przyjmujące ma obowiązek ochraniać placówkę konsularną,

• pomieszczenia konsularne, ich wyposażenie, i środki transportu są wyłączone spod rekwizycji,

• archiwa i dokumenty są nietykalne,

• pomieszczenia konsularne są zwolnione od opodatkowania,

• prawo porozumiewania się.

Osobowe:

• państwo przyjmujące powinno chronić funkcjonariuszy konsularnych,

• funkcjonariusze nie podlegają aresztowaniu ani zatrzymaniu, za wyjątkiem przypadków ciężkiej zbrodni; mogą być pozbawieni wolności na podstawie ostatecznego i prawomocnego wyroku sądu,

• funkcjonariusze i pracownicy administracji nie podlegają jurysdykcji w zakresie wykonywanych funkcji (z wyjątkami: powództwa w związku z wypadkiem kraju przyjmującym, szkód spowodowanych przez pociąg, pojazd lub samolot),

• członkowie placówki mogą być wzywani na świadków, ale maja prawa odmówić zeznań w sprawach wiązanych z pełnieniem przez nich funkcji.

• zwolnienia podatkowe i celne.

137. Organizacje międzynarodowe jako podmioty prawa międzynarodowego

Organizacje międzynarodowe w swoich stosunkach z państwami, a także z innymi organizacjami występują jako podmioty prawa międzynarodowego. Mogą zatem zawierać umowy międzynarodowe, występować jako strony przed sądami międzynarodowymi, uczestniczyć w konferencjach. Poza tym utrzymują one regularne stosunki z państwami, które można porównać do stosunków dyplomatycznych, tak oto Konwencja Wiedeńska w sprawie reprezentacji państw w ich stosunkach z powszechnymi organizacjami międzynarodowymi z 1975 r. określa funkcje i przywileje stałych misji przy organizacjach międzynarodowych, wzorując się na Konwencji Wiedeńskiej o stosunkach dyplomatycznych. Podmiotowość organizacji ma jednak charakter ograniczony i nie może wykraczać poza granice działalności opartej na umowach międzynarodowych. Nie posiada podmiotowości w taki zakresie jak państwa suwerenne - nie może występować bowiem jako podmiot w stosunkach wynikających z posiadania własnego terytorium i własnej ludności.

Aby OM mogła być podmiotem prawa międzynarodowego - musi posiadać zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych wpisaną bezpośrednio lub pośrednio w jej status.

Podmiotowość prawno międzynarodową posiadają więc: organizacje wyspecjalizowane ONZ, organizacje regionalne służące utrzymaniu pokoju i bezpieczeństwa, organizacje gospodarczej integracji międzynarodowej.

Stosunkowo najszerszy zakres podmiotowości ma ONZ - którą stwierdził MTS w swojej opinii doradczej w sprawie odszkodowań za szkody poniesione w służbie ONZ z 1949 r., odnośnie zabójstwa hr. F. Bernadotte. MTS: „podmioty prawa niekoniecznie są identyczne, jeżeli chodzi o ich zakres uprawnień.”

138. ONZ - charakterystyka ogólna

ONZ można zakwalifikować do międzynarodowych, międzyrządowych organizacji o charakterze powszechnym (uniwersalnym), ogólnym i otwartym - do ONZ przystąpić może każde państwo miłujące pokój po spełnieniu wymogów formalnych (rekomendacja RB i odpowiednia większość w ZO). Obecnie ONZ liczy 192 członków, przyjmuje się, że są to wszystkie państwa suwerenne. Co więcej, członków można podzielić na pierwotnych i wtórnych, do pierwotnych zalicza się tych, którzy brali udział w konferencji w San Francisco lub podpisały Deklarację Narodów Zjednoczonych oraz podpisały i ratyfikowały KNZ, przewiduje natomiast zawieszenie w prawach członka lub wykluczenie z ONZ, który uporczywie łamie zasady Karty.

Karta nie zawiera żadnego postanowienia w sprawie wystąpienia z ONZ.

Podstawą istnienia i działania ONZ jest Karta Narodów Zjednoczonych, podpisana w San Francisco 26 czerwca 1945 r. Złącznikiem do KNZ jest Statut MTS. KNZ została sporządzona w 5 językach (angielskim, chińskim, francuskim, hiszpańskim i rosyjskim) i każdy z nich jest jednakowo autentyczny. Organizacja powołana do życia na podstawie KNZ nosi nazwę Narody Zjednoczone, jednakże w niektórych artykułach używa się nazwy ONZ, i taka właśnie nazwa przyjęła się w języku polskim.

Artykuł 1 KNZ wymienia 4 cele, jakim ma służyć ONZ:

• utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa,

• rozwijanie przyjaznych stosunków między narodami opartych na poszanowaniu zasady równych praw i samostanowienia narodów,

• rozwiązywanie w drodze współpracy zagadnień międzynarodowych o charakterze społecznym, gospodarczym, kulturalnym, humanitarnym oraz w zakresie ochrony praw człowieka,

• stanowienie ośrodka uzgadniania działalności międzynarodowej, zmierzającej do osiągnięcia wymienionych wspólnych celów.

Artykuł 2 KNZ podaje7 zasad ONZ:

• zasada suwerennej równości członków,

• zasada wykonywania zobowiązań w dobrej wierze,

• zasada rozwiązywania sporów międzynarodowych pokojowymi środkami,

• zasada powstrzymywania się od groźby użycia siły lub użycia siły w jakikolwiek sposób niezgodny z celami ONZ,

• państwa, które nie SA członkami ONZ powinny postępować zgodnie z zasadami ONZ to odstępstwo od pacta tertiis nec nocent nec prosunt,

• zasada nieingerencji w sprawy wewnętrzne państw,

• zasada samostanowienia narodów.

ONZ ma 6 organów głównych - ZO, RB, Radę Gospodarczo- Społeczną, Radę powierniczą, MTS i Sekretariat z Sekretarzem Generalnym na czele (obecnie Ban Ki- Moon). Ponadto do życia powołane zostały liczne organy pomocnicze, np. Wojskowy Komitet Sztabowy.

Do skomplikowanej struktury instytucjonalnej ONZ zalicza się także organizacje wyspecjalizowane, np. ILO, UNESCO, WHO, FAO, WTO.

139. Międzynarodowe organizacje rządowe a organizacje pozarządowe

OM międzyrządowa - to związek państw powstały na podstawie UM w zgodzie z PMP, który stawia sobie cele e stosunkach międzynarodowych, mający własne zadania oraz przynajmniej ograniczone kompetencje, a także względnie stałe organy i względnie stały skład członkowski.

W ich skład mogą wchodzić państwa a także inne OM międzyrządowe. UM konstytuuje OM i jest jej statutem. Współczesna praktyka pokazuje, że UM konstytuujące OM są efektem konferencji międzynarodowych. Te UM są niezwykle istotne, gdyż określają prawa i obowiązki, a także ius tractatuum tej OM.

OM pozarządowa - to stowarzyszenie osób fizycznych i prawnych działające na podstawie dwu- lub wielostronnych umów. Muszą dysponować w miarę stałymi organami i członkami, stawiają sobie pewne cele im zadania, również posiadają pewne kompetencje.

Te dwa typy organizacji różnią się zatem:

• podstawą prawną,

• składem członkowskim,

• celami - OM międzyrządowe działają w interesie państw, OM pozarządowe wkraczają w kompetencje państwa - działają tam gdzie państwo działa nieskutecznie lub nie chce dzialać.

140. Sukcesja państw i organizacji międzynarodowych - charakterystyka ogólna (podstawy prawne i zakres regulacji, przypadki)

Zarówno powstanie jak i zniknięcie państwa stwarza w stosunkach międzynarodowych problem sukcesji, czyli przejęcia praw i obowiązków w odniesieniu do określonego terytorium. Przy czym termin „sukcesja” należy rozumień dwojako - jako zjawisko zmian zachodzących pomiędzy państwami a także jako skutki prawne tych zmian.

Wymienia się trzy źródła prawne sukcesji:

• Konwencja Wiedeńska o sukcesji państw w odniesieniu do traktatów z 22 sierpnia 1978 r. - jedyny dokument o charakterze powszechnym,

• Projekt Konwencji Wiedeńskiej o sukcesji państw w odniesieniu do mienia państwowego, archiwów państwowych i długów publicznych (inaczej: w odniesieniu do ekonomicznych aspektów sukcesji) z 1983 r.,

• Projekt artykułów Komisji PM dot. obywatelstwa osób fizycznych w odniesieniu do sukcesji państw z 1999 r. - liczba sygnatariuszy jest niewielka, więc projekt jest mało znaczący,

• Konwencja Rady Europy dot. obywatelstwa w odniesieniu do sukcesji państw z 6 listopada 1997 r.,

• Deklaracja Komisji Weneckiej z 14 września 1996 r. dot. obywatelstwa osób fizycznych, itd.

Dwie ostatnie konwencje nie stanowią zapisu prawa zwyczajowego, maja charakter dyspozytywny i są stosowane wtedy, gdy państwa nie postanowią inaczej w UM.

Sukcesję można klasyfikować biorąc pod uwagę stosunek pomiędzy poprzednikiem a sukcesorem, wyróżniamy sukcesję:

• całkowitą (uniwersalną) - gdy państwo poprzednik (poprzednicy) przestaje istnieć a w to miejsce powstaje jedno lub kilka państw- sukcesorów. Zalicza się tutaj: rozpad państwa, zjednoczenie państw, inkorporacja.

• częściową- gdy dochodzi tylko do zmian terytorialnych pomiędzy państwami, lub wtedy, gdy pomimo sukcesji państwo- poprzednik istnieje nadal po zmianach terytorialnych i ludnościowych. Zalicza się tutaj cesję i secesję.

Odrębna kategorię stanowi powstanie nowego państwa niepodległego z terytorium uprzednio pozostającego w zależności kolonialnej.

Niezwykle ważne jest to, że sukcesja państw musi być legalna z punktu widzenia PMP. Nie może więc dojść do sukcesji w wyniku groźby użycia siły lub użycia siły a także bez uwzględnienia woli ludności (prawo do samostanowienia).

Sukcesja w odniesieniu do członkostwa w OM - odrzuca się możliwość automatycznego uznania członkostwa sukcesorów w OM, np. po rozpadzie Indii Brytyjskich Indie zostały uznane za kontynuatora członkostwa dawnego dominium, a Pakistan musiał złożyć wniosek o przyjęcie do ONZ. Nowe państwa muszą przejść procedurę akcesyjną, a państwa kontynuatorzy - zachowują dawne członkostwo.

141. Sukcesja państw w odniesieniu do traktatów

Konwencja Wiedeńska o sukcesji państw w odniesieniu do traktatów z 22 sierpnia 1978 r. - zakłada zrównanie zjednoczenia i inkorporacji państw, a także rozpadu państwa i secesji.

• zjednoczenie - automatyczna sukcesja umów wielostronnych i dwustronnych z możliwością modyfikacji tej zasady poprzez umowę zainteresowanych stron,

• cesja - zasada przesuwalnych granic - przestają obowiązywać traktaty poprzednika a zaczynają obowiązywać traktaty sukcesora, możliwość modyfikacji tej zasady przez umowę zainteresowanych stron,

• nowe państwo niepodlegle - wprowadzono tu zasadę tabula rasa , tzn. nowe państwa niepodległe nie podlegają automatycznej sukcesji w odniesieniu do traktatów, posiadają one prawo do sukcesji przy jednoczesnym zwolnieniu ich z tego obowiązku. W odniesieniu do umów wielostronnych nowe państwa niepodległe uzyskały prawo opcji - mają możliwość notyfikować zamiar sukcesji umów poprzednika, przy czym sukcesja jest niezależna od woli drugiej strony. W odniesieniu do umów dwustronnych - umowy takie SA wiążące jeżeli druga strona wyrazi na to zgodę.

• rozpad/ secesja- co do zasady traktat nadal obowiązuje poprzednika i sukcesora, a jeżeli umowa zawarta była w odniesieniu do części terytorium państwa poprzednika, to po sukcesji nadal stosuje się ją do tego terytorium.

Praktyka okazała się jednak różna od postanowień traktatowych, i tak np. po rozpadzie Czechosłowacji przyjęto zasadę notyfikacji sukcesji umów wielostronnych.

Co więcej wprowadzono zasadę obowiązkowej sukcesji umów granicznych, tak aby sukcesja nie naruszała interesów państw trzecich. Art. 11: sukcesja nie narusza granicy ustanowionej przez traktat albo obowiązków i praw ustanowionych przez umowę , dotyczących reżimu granicy - i w takim brzmieniu jest to zapis prawa zwyczajowego.

Konwencja przewiduje również sukcesję reżimów terytorialnych, ale praktyka nie jest jednolita - zazwyczaj uznaje się sukcesje w odniesieniu do żeglugi na rzekach granicznych, natomiast odrzuca się sukcesję w odniesieniu do uprawnień militarnych.

Praktyka pokazała również, że uznaje się sukcesje w odniesieniu do umów rozbrojeniowych. W odniesieniu zaś do umów dotyczących praw człowieka praktyka jest niejednolita, jedne państwa zobowiązują się do przestrzegania umów poprzednika, inne notyfikują część, a do innych ponownie przystępują, albo zastrzegają obowiązywanie tych umów od momentu notyfikacji o ich sukcesji.

142. Sukcesja państw w odniesieniu do mienia państwowego, archiwów państwowych i długów publicznych

W odniesieniu do mienia państwowego - nie wykształciło się rozróżnienia na mienie państwowe służące wykonywaniu władzy publicznej i związane z działalnością - traktuje się je więc jako całość. Praktyka pokazuje, że całe mienie poprzednika przechodzi na sukcesora bez odszkodowania, nawet bez odpowiednich aktów prawa wewnętrznego (chociaż takie akty się zdarzały).

W odniesieniu do archiwów - w zasadzie sukcesja archiwów przebiega podobnie, różnica tkwi jednak w powiązaniu dokumentów z terytorium - dokumenty związane z terytorium sukcesora staja się jego własnością, natomiast pozostałe pozostają własnością poprzednika, ale powinny być udostępnione w odpowiednim zakresie sukcesorowi. Zasady te nie dotyczą jednak bibliotek i dzieł sztuki - tutaj stosuje się zasadę restytucji dzieł wywiezionych w przypadku konfliktu zbrojnego, a także terytorialnej więzi dóbr kultury, jak również zasadę wkładu w rozwój dorobku kulturalnego - nie ma tu jednak jednolitej praktyki.

W odniesieniu do długu - nie ma jednolitej praktyki - są przypadki całkowitego przejęcia długow, częściowego przejęcia długów czy nawet ich całkowitego odrzucenia.

Co na to Konwencja Wiedeńska?

Wprowadziła: prymat umowy poprzednika i sukcesora, zasadę sprawiedliwego i słusznego podziału aktywów i pasywów, zasadę uprzywilejowania nowych państw niepodległych. Mienie nieruchome przechodzi na sukcesora, ruchome zaś w takim zakresie w jakim jest związane ze sprawowaniem władztwa.

143. Sukcesja państw w odniesieniu do obywatelstwa

. Obywatelstwo może więc pozostać niezmienione na mocy umowy międzynarodowej lub ulec zmianie na obywatelstwo sukcesora.

Obecnie stosuje się kilka rozwiązań sukcesji w odniesieniu do obywatelstwa:

• wymianę ludności pomiędzy zainteresowanymi państwami,

• zasada automatyzmu - zmiana obywatelstwa z państwa poprzednika na obywatelstwo państwa sukcesora w sposób automatyczny, koncepcja ta została jednak osłabiona w skutek zrostu znaczenia praw człowieka,

• koncepcja opcji - umożliwienie zainteresowanym obywatelom wyboru obywatelstwa,

Projekt artykułów zakłada, że sukcesja przede wszystkim nie powinna prowadzić do powstawania apatrydów, co więcej obywatelstwo zależy od uregulowań prawa wewnętrznego z zastrzeżeniem, że regulacje te powinny w maksymalnym stopniu uwzględniać wolę zainteresowanych osób (poprzez wprowadzenie instytucji opcji.)

Co więcej, Konwencja Rady Europy z 1997 r. określiła zasady proceduralne, których należy przestrzegać w związku z regulacją obywatelstwa w razie sukcesji państw, są to: efektywność, miejsce zamieszkania, wola osoby zainteresowanej, pochodzenie z terytorium dotkniętego sukcesją. Komisja Wenecka w 1996 r. potwierdziła, że decydujący charakter mają regulację wewnętrzne, przy czym wszelkie podejmowane decyzje nie mogą mieć charakteru arbitralnego, a zainteresowanym osobom musi przysługiwać prawo skutecznego środka odwoławczego. Ponadto stwierdzono, że każda osoba ma prawo do posiadania obywatelstwa.

144. Zobowiązania prawnomiędzynarodowe - źródła, istota, rodzaje, struktura, zasady wykonywania

Primary rules - normy, z których wypływają zobowiązania.

Zobowiązania wypływają z norm traktatowych i zwyczajowych,

KNZ ma wyższość

Si omnes

Erga omnes

Wykonywanie zobowiązań w dobrej wierze

Wyrok MTS w sprawie Barcelona Traction Light & Power Company (1970);

„Rozróżnienie zasadniczej natury (...) musi być uczynione między zobowiązaniami państw wobec całej społeczności międzynarodowej i tymi, które powstają w relacji wobec innego państwa (...) Z natury swojej te pierwsze dotyczą wszystkich państw. Mając na uwadze ich znaczenie, wszystkie państwa mogą być uważane za posiadające interes prawny w tym, aby były one postrzegane; zobowiązania o które chodzi to zobowiązania erga omnes (...) we współczesnym prawie międzynarodowym zobowiązania te wynikają na przykład z postawienia poza prawem aktów agresji i ludobójstwa, a także zasad i norm dotyczących praw fundamentalnych jednostki ludzkiej, włączając w to ochronę przed niewolnictwem i dyskryminacją rasową”

145. Odpowiedzialność państwa za naruszenie zobowiązań prawnomiędzynarodowych - istota, przesłanki

Zagadnienie odpowiedzialności zajmuje centralne miejsce w prawie międzynarodowym - gdyby założyć, że naruszenie norm tego prawa nie pociąga za sobą żadnych konsekwencji, mówilibyśmy raczej o moralności międzynarodowej, niż określonym systemie prawnym. Odpowiedzialność wiąże się więc ściśle z istnieniem zobowiązania - bowiem z chwilą powstania zobowiązania powstaje odpowiedzialność za szkodę. Warto także podkreślić, że odpowiedzialność państwa ma co do zasady charakter majątkowy. Państwa nie ponoszą zaś odpowiedzialności karnej w PMP.

Do końca lat 60 XX w. istaniała tylko odpowiedzialność typu responsibilty, dopiero Komisja PM

wypracowała rozróżnienie pomiędzy:

• responsibility - odpowiedzialność za czyny zakazane przez PM,

• liability - odpowiedzialność za czyny niezakazane przez PM, ale wiążące się ze szkoda transgranizną.

Co więcej, Komisja PM wypracowała jeszcze jeden projekt dot. dwóch typów norm. Jak wiadomo istnieją primary ruless - czyli normy, z których wynikają zobowiązania dla państwa. Projekt Komisji PM z 2001 r. dot.:

• secondary rules - tj. norm dot. odpowiedzialności, czyli reguł określających skutki prawne naruszeń,

• ter tiary rulet - tj. norm proceduralnych, czyli reguł zgodni, z którymi dochodzi się tej odpowiedzialności.

Projekt ten ma charakter lex generali , tzn., że obok niego istnieją jeszcze inne reżimy zamknięte.

Generalnie odpowiedzialność typu responisibility powstaje tylko w konsekwencji naruszenia normy PMP i może wynikać z działania lub zaniechania:

• działanie - państwo działa sprzecznie ze swoimi zobowiązaniami wynikającymi z normy traktatowej lub zwyczajowej,

• zaniechanie - państwo nie podejmuje kroków lub środków, do których było zobowiązane.

Zgodnie z koncepcją Ancilotti'ego aby można było przypisać państwu odpowiedzialność należy: udowodnić naruszenie i naruszenie to należy przypisać państwu. A to naruszenie może dotyczyć zobowiązania traktatowego, zobowiązania wynikającego z prawa zwyczajowego, aktu jednostronnego a także może być to naruszenie ogólnych zasad prawa międzynarodowego.

Odpowiadając na pytania: jaki jest zakres odpowiedzialności państwa, dochodzimy do wniosku, że państwo jest odpowiedzialne nie tylko za swoje działania, ale także i za działania swoich obywateli. Można więc dokonać kolejnego podziału na:

• odpowiedzialność bezpośrednią (pierwotną)- odpowiedzialność za naruszenie obowiązków przez państwo, w tym wypadku państwo zobowiązane jest do odszkodowania,

• odpowiedzialność pośrednią (wtórną) - odpowiedzialność za naruszenie norm przez osoby prywatne, ten rodzaj odpowiedzialności wyczerpuje się poza satysfakcją na ukaraniu winnych lub skłonieniu ich do naprawienia szkód. Jeżeli jednak tego nie uczyni - popełnia przestępstwo międzynarodowe i odpowiedzialność zamienia się w bezpośrednią.

W związku z powyższym istnieją odpowiednie formy odpowiedzialności:

• restytucja - polega na przywróceniu stanu, jaki istniał przed wyrządzeniem szkody lub stanu maksymalnie zbliżonego do stanu sprzed wyrządzenia szkody. Jeżeli restytucja nie jest możliwa, ma miejsce odszkodowanie.

• odszkodowanie - polega na zapłaceniu pewnej sumy lub wydaniu pewnego ekwiwalentu w celu wyrównania szkód materialnych będących wynikiem deliktu.

• satysfakcja - to forma wynagrodzenia niematerialnych szkód wyrządzonych państwu, może polegać na wyrażeniu dezaprobaty wobec aktów jednego państwa skierowanych przeciwko czci i honorowi innego państwa.

• sankcje - konsekwencja wyróżnienia przestępstw międzynarodowych, i są stosowne np. przeciwko państwu dopuszczającemu się agresji. Mogą być to sankcje psychologiczne, odwetowe (represalia i retorsje) czy zorganizowane ekonomiczne, polityczne, wojskowe, organizacyjne)

146. Okoliczności wyłączające odpowiedzialność prawnomiędzynarodową państwa

Istnieją pewne okoliczności wyłączające odpowiedzialność prawnomiędzynarodową państwa. Należą do nich:

• ważnie wyrażona zgoda - państwo może zgodzić się na naruszenie,

• samoobrona - dopuszczalne jest użycie siły w przypadku samoobrony,

• zachowania wynikające z ius cogens,

• zachowania podjęte w ramach przeciwśrodków,

• vis major - nieprzewidywalna siły lub zdarzenia będące poza kontrolą państwa,

• sytuacja distress - sytuacja, w ktorej nie ma obiektywnej możliwości uniknięcia naruszenia,

• state of necessity - stan wyższej konieczności.

147. Środki odwetowe w prawie międzynarodowym

W sporach między państwami stosowane są środki przymusu mające na celu skłonienie drugiej strony do określonego zachowania. Są to tzw. środki odwetowe. Należą do nich:

• retorsje - polegają na zastosowaniu wobec państwa, które naruszyło interesy drugiego państwa środków podobnej natury zgodnych z prawem międzynarodowym. Nie stanowią one więc naruszenia ale powodują naprężenie stosunków pomiędzy dwoma państwami, np. rezultatem nałożenia ceł dyskryminujących jest zazwyczaj wojna celna.

• represalia - jest to bezprawne działanie, będące odwetem za uprzednie, także bezprawne działanie. Represalia mają na celu wymuszenie od strony przeciwnej przestrzeganie PMP. Mogą one polegać na stosowaniu tego samego rodzaju działań (in kind) lub działań innego rodzaju (not in kind), można je stosować w czasie pokoju oraz w czasie wojny.

Prawo zwyczajowe pozwala na stosowanie represaliów przy spełnieniu pewnych warunków:

• zasady proporcjonalności- nie powinny one zmierzać do wyrządzenia przeciwnikowi szkody przewyższającej szkodę przez niego wyrządzoną,

• zasada humanitarności - ofiarą odwetu powinny być przede wszystkim rzeczy, nie wolno za niewykonanie zobowiązań ekonomicznych stosować odwetu wobec ludności cywilnej,

• można je stosować tylko wtedy, gdy w inny sposób nie można otrzymać zadośćuczynienia.

Wśród środków stosowanych w ramach represaliów wymienia się:

• embargo - czyli zajęcie statków obcego państwa i znajdujących się na nich ładunków w portach państwa stosującego embargo. Tego rodzaju embargo odróżnić należy od embarga na broń (zakaz wywozu broni), czy embarga finansowego (zakaz dysponowania rachunkami w bankach).

• blokadę pokojową - to przerwanie komunikacji morskiej z portami jakiegoś państwa za pomocą okrętów wojennych niedopuszczających statków handlowych do portów. Jest to sposób na ograniczenie praw państw trzecich, których statki nie mogą wpływać do portów. Warunkiem zastosowania blokady było jej notyfikowanie, historycznie była to metoda mocarstw na wymuszanie pewnych żądań od państw mniejszych. Obecnie stosowanie blokady jest niezgodne z postanowieniem KNZ o zakazie użycia siły i zakazie interwencji. Dopuszczalne jst natomiast stosowanie blokady jako jednej z sankcji nałożonej przez RB.

• okupację pokojową - to zajęcie części terytorium lądowego drugiego państwa bez wypowiedzenia wojny i bez oporu zbrojnego ze strony państwa okupowanego. Ma ona na celu wymuszenie od państwa określonych zachowań. Obecnie jest niezgodna z KNZ.

148. Odpowiedzialność prawnomiędzynarodowa organizacji międzynarodowych

Atrybutem podmiotowości prawa międzynarodowego organizacji międzynarodowych jest ponoszenie odpowiedzialności za działania lub zaniechania swoich funkcjonariuszy, jeżeli szkoda powstała w związku z wykonywaniem statusowej działalności.

Np. art. 215 TWE „Organizacja jest odpowiedzialna za szkody spowodowane przez instytucje lub funkcjonariuszy powstałą podczas wykonywania obowiązków.

Organizacje Międzynarodowe również mogą odpowiadać za szkody, które zostały wyrządzone w skutek działania organów uprawnionych Organizacji Międzynarodowych. Taka sytuacja miała miejsce dwukrotnie w roku 1961 i w roku 1965, kiedy powstał spór na tle sytuacji wewnętrznej w Kongu. Tam chodziło o oddzielenie sie prowincji Katanga, która do dnia dzisiejszego z reszta istnieje i jest synonimem luksusu i bogactw, która odłączyła sie od samego Konga. Można dochodzić roszczeń od Organizacji Międzynarodowych przy czym to musza być roszczenia uzasadnione i roszczenia, które wcześniej były oparte na wielostronnych lub dwustronnych umowach. Te akty są zdefiniowane w projekcie komisji prawa międzynarodowego ONZ jako wszelkiego rodzaju działalność człowieka na terytorium znajdującym sie pod kontrola jakiegoś państwa, które powoduje czy może spowodować

szkodę czy straty dla osób lub rzeczy na terytorium pod kontrola innego państwa. Może być odpowiedzialność oparta na umowie międzynarodowej, która wynika z traktatów dwustronnych.

149. Dochodzenie roszczeń w prawie międzynarodowym: samopomoc i jej ograniczenia

Samopomoc to dochodzenie roszczeń przez państwa na własną rękę poprzez represalia, należy stosować wówczas, gdy w żaden inny sposób nie można otrzymać zadośćuczynienia. Postuluje się zatem by represalia stosowane były dopiero po uprzednim, bezskutecznym zwróceniu się do strony przeciwnej o zadośćuczynienie z tytułu naruszenia PM. Jakkolwiek w historycznym rozwoju PM represalia odegrały dużą rolę, gdyż stanowiły często skuteczną sankcję, a także przyczyniły się do ustalenia wielu przepisów PM. Często jednak prowadziły do nadmiernej eskalacji konfliktu, dlatego od kilkudziesięciu lat podejmowane są wysiłki aby w drodze UM ograniczyć prawo państw do stosowania samopomocy. Na początku XX w. sformułowano doktrynę Drago- Portera, która ogranicza użycie siły w celu ściągnięcia długów wynikających z umowy. Konwencje genewskie o ochronie ofiar wojny zabraniają stosowania represaliów wobec rannych, chorych i rozbitków oraz wobec jeńców, osób cywilnych i ich mienia. Konwencja haska natomiast postuluje ograniczenie represaliów wobec dóbr kultury. KNZ zabrania użycia siły i stosowania groźby jej użycia, ogranicza w sposób istotny zakres podejmowanych środków w ramach samopomocy.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

O ile odwoływanie się do samopomocy jest w krajowym porządku prawnym jest wyjątkiem od reguły - od sankcjonowania zachowań niezgodnych z prawem jest sąd i policja. O tyle w międzynarodowym porządku prawnym odwoływanie się do samopomocy jest regułą. Aktem samopomocy jest akt stosowania represaliów.

Represalia to: reakcja państwa polegająca na wstrzymaniu aplikowania wiążących go norm prawa międzynarodowego w relacjach z państwem, które podjęło wobec niego zachowania bezprawne.

Czy to zdecentralizowane, samodzielne `policyjne' działanie państw - wymierzanie sprawiedliwości „na własną rękę” nie wiedzie ku nieuchronnej anarchii, a tym samym zaprzecza istnieniu międzynarodowego porządku prawnego ?

Wyroki w sprawach: Odpowiedzialności Niemiec z tytułu szkód wywołanych w koloniach portugalskich w Afryce Pd. - incydent w Naulilaa z 31 lipca 1928 roku i Odpowiedzialności Niemiec za czyny popełnione po 31 lipca 1914 wobec Portugalii nie uczestniczącej w wojnie - sprawa Lysne 30 czerwca 1930 roku.

Z obu sentencji wynika, że represalia są uprawnione jeśli są odpowiedzią na zachowanie bezprawne. Jednakże odpowiedź musi spełniać pewne warunki.

Warunki następujące:

- odpowiedź musi być skierowana, wyłącznie przeciwko sprawcy bezprawnego zachowania;

- nie może przekraczać pewnej proporcji w relacji do zachowania bezprawnego;

- środek musi być podjęty w sytuacji konieczności, tzn. w sytuacji w której niemożliwym jest uzyskanie satysfakcji w inny sposób;

- wszelkie inne próby eliminacji uszczerbku wywołanego bezprawnym zachowaniem okazały się bezowocne;

Te wymagania po latach zostały powtórzone i uzupełnione w projekcie konwencji o odpowiedzialności państwa przedłożonej przez Komisję Prawa Międzynarodowego NZ (2001), a przyjętego przez Zgromadzenie Ogólne NZ w 2004 roku.

Oto one:

• Represalia podjęte zostają „w celu spowodowania, aby państwo nimi objęte postępowało zgodnie z ciążącymi na nim zobowiązaniami (...)”,

• Represalia są limitowane w czasie „dotyczą czasu niewykonywania międzynarodowych zobowiązań przez państwo nimi objęte”,

• Represalia są aplikowane w taki sposób „aby umożliwić wznowienie wykonywania przedmiotowych zobowiązań.”

Represalia nie mogą godzić, ani naruszać:

- zobowiązania art. 2 KNZ formułującego zakaz używania lub grożenia użyciem siły;

- zobowiązań stojących na straży podstawowych praw człowieka;

- zobowiązań prawa humanitarnego - (prawo genewskie);

- zobowiązań innych, stanowionych normami imperatywnymi powszechnego prawa międzynarodowego;

Represalia muszą pozostawać w relacji proporcjonalnej do naruszenia. Ta „proporcjonalność” jest opisana w sposób następujący: „Środki przymusu muszą być zrównoważone z doznanym uszczerbkiem, mając na uwadze powagę aktu bezprawnego i przedmiotowe prawa.”

Represalia to: reakcja państwa polegająca na wstrzymaniu aplikowania wiążących go norm prawa międzynarodowego w relacjach z państwem, które podjęło wobec niego zachowania bezprawne.

Represalia to zatem - „Oko za oko, ząb za ząb” - bezprawna reakcja legitymizowana bezprawnym zachowaniem partnera - legitymizowana pod warunkiem wszakże uhonorowania wskazanych limitacji

150. Obowiązek pokojowego rozwiązywania sporów międzynarodowych jako zasada prawa międzynarodowego

Zasada pokojowego rozwiązywania sporów ma długa historię i łączy się z wykształceniem zasady o zakazie wojny. W 1907 r. do Konwencji haskich wpisano pokojowe rozwiązywanie sporów, np. zamieszczono w niej postanowienia w sprawie działalności powołanego do zycia Stałego Trybunału Rozjemczego - nie wprowadzono jednak jeszcze zakazu wojny. W 1928 r. w ramach LN podjęto Akt powszechny rozwiązywania sporów, który w dalszym ciągu nie zabraniał wojny. W 1933 r. - Pakt Brianda- Kelloga zabronił wojny jako sposobu rozwiązywania sporów. W tym samym roku przyjęto także Konwencję o definicji napastnika. (Według tej definicji za napastnika będzie uznane państwo, które pierwsze popełni jeden z następujących czynów: wypowiedzenie wojny innemu państwu; najazd przy pomocy swych sił zbrojnych na terytorium innego państwa, nawet bez wypowiedzenia wojny; zaatakowanie przy pomocy swych sił lądowych, morskich lub powietrznych terytorium, okrętów lub samolotów innego państwa, nawet bez wypowiedzenia wojny; poparcie użyczone bandom uzbrojonym, które zorganizowawszy się na jego terytorium, dokonują najazdu na terytorium innego państwa, jak również odmowa pomimo żądania państwa najechanego, poczynania na swym własnym terytorium wszystkich będących w jego mocy zarządzeń w celu pozbawienia powyższych band wszelkiej pomocy lub opieki; blokady morskiej wybrzeża lub portów innego państwa). W okresie międzywojennym intensywnie tworzyło się ius contra bellum potwierdzone przez Kartę Narodów Zjednoczonych:

• Rozdział I: określa cele Narodów Zjednoczonych, w tym warunki utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa,

• Rozdział VI: opisuje uprawnienia Rady Bezpieczeństwa do rozstrzygania sporów,

• Rozdział VII: opisuje uprawnienia Rady Bezpieczeństwa do wprowadzania sankcji ekonomicznych, dyplomatycznych i militarnych, jak również użycie sił zbrojnych do rozstrzygania sporów.

A w ostatnich latach pokojowe rozwiązywanie sporów stało się przedmiotem dyskusji w ramach KBWE, ponadto Deklaracja Zasad umieszczona w akcie Końcowym KBWE obejmuje zasadę pokojowego rozwiązywania sporow.

Artykuł 1 KNZ wymienia wśród celów ONZ łagodzenie lub załatwianie pokojowymi sposobami sporów lub sytuacji mogących prowadzić do naruszenia pokoju. W związku z tym ZO zobowiązane zostało do zwracania uwagi RB na sytuacje mogące zaszkodzić międzynarodowemu pokojowi i bezpieczeństwo, a RB zobowiązano do badania każdego sporu i każdej sytuacji, która może doprowadzić do nieporozumień międzynarodowych lub wywołać spór. Rozróżnienie na:

• spór - jeżeli jeden z członków RB jest stroną sporu, to przy jego rozwiązywaniu wstrzymuje się od głosu podczas głosowania,

• sytuacja która może prowadzić do nieporozumień międzynarodowych- nawet jeżeli jedne z członków RB jest stroną sporu, to nie wstrzymuje się od głosowania.,

jest niezwykle istotne.

Do tego dochodzi również pojęcie „konflikt”, które oznacza, że spór przybrał ostrzejszą formę.

Istotne jest też to, że państwa w celu pokojowego rozwiązania sporu muszą współdziałać.

Zasada pokojowego rozwiązywania sporów wyrażona została w Artykule 2, ust. 3 KNZ. Zgodnie z nią strony nie mogą odwoływać się do siły przy rozwiązywaniu sporów, powinny też powstrzymać się od działań pogarszających stosunki między nimi. Nie ma jednak obowiązku rozwiązywania wszystkich sporów - w świetle KNZ obowiązek ten dotyczy sporów kwalifikowanych. W związku z tym, że jest to jedna z zasad współczesnego PM, to obowiązuje ona wszystkie państwa., także państwa niebędące członkami ONZ. Co więcej KNZ określa katalog środków służących rozwiązywaniu sporów, pozostawia przy tym stronom sporu swobodę ich wyboru.

151. Pojęcie sporu międzynarodowego w świetle prawa międzynarodowego

STSM w wyroku w sprawie Mavromatisa stwierdził, że spór to brak zgody w przedmiocie kwestii prawnej lub stanu faktycznego, z przeciwieństwem prawnych stanowisk lub interesów między stronami. W opinii doradczej MTS z 1950 r. stwierdzono, że spór (dispute) oznacza sytuację, w której punkty widzenia dwóch stron są wyraźnie przeciwstawne

W doktrynie natomiast wskazuje się, że istnieje związek pomiędzy pojęciem sporu a interesami państw. I tak oto źródłem sporu jest zawsze interes podmiotu, przy czym interes ten może być chroniony przez normy PMP.

Należy wskazać także na różnicę sporu międzynarodowego, a innymi terminami ze sporem związanymi - od sporu należy odróżnić sytuację napięcia pomiędzy państwami, która łatwo może do sporu prowadzić (sytuacja, w której występuje antagonizm bez jasno zdefiniowanego przedmiotu nieporozumień). Nie każdy jednak stan napięcia doprowadza do kryzysów i sporów międzynarodowych.

Spór międzynarodowy prawny, kwalifikuje się więc jako spór dotyczący:

• interpretacji traktatu,

• jakiegokolwiek zagadnienia prawa międzynarodowego,

• zaistnienia faktu, który gdyby został stwierdzony, stanowiłby naruszenie zobowiązania międzynarodowego,

• charakteru lub rozmiarów odszkodowania należnego z tytułu naruszenia zobowiązania międzynarodowego.

152. Pozasądowe sposoby rozstrzygania sporów międzynarodowych

Sposoby rozwiązywania sporów dzielimy na:

• sądowe:

• arbitraż,

• sądy międzynarodowe,

• dyplomatyczne:

• z udziałem osób trzecich:

• mediacje,

• dobre usługi,

• koncyliacja,

• komisje badań

• bez udziału osób trzecich:

• negocjacje (rokowania bezpośrednie)

Rokowania bezpośrednie - proces, w trakcie którego państwa starają się usunąć różnice zdań w drodze wymiany poglądów w celu osiągnięcia porozumienia. Rokowania mają tę zaletę, że żadna ze stron nie czuje, żeby narzucono jej jakieś rozwiązanie - rozwiązania SA wynikiem kompromisu.

Można je podzielić na:

• dwustronne - w rokowaniach biorą udział tylko strony uczestniczące w sporze,

• wielostronne - np. na konferencjach międzynarodowych w obecności większej liczby państw.

Z jedną z form rokowań uważa się także konsultacje - które strony odbywają w wyniku przyjętych wcześniej zobowiązań. Odbywają się one albo na prośbę jednej ze stron albo w pewnych odstępach czasu. Konsultacje mogą odbywać się bez istnienia sporu.

Jest rzeczą wskazaną, że zanim strony sporu oddadzą spór pod rozstrzygnięcie - powinny one przeprowadzić rokowania dla sprecyzowania swoich roszczeń i stanowisk. Czasami nawet taka kolejność wynika z UM.

Należy jednak pamiętać, że rokowania nie zawsze zmierzają do rozstrzygnięcia sporu - może dojść do impasu, albo do wywierania zbyt dużego nacisku przez państwo silniejsze na państwo słabsze podczas negocjacji.

Nie wyklucza prowadzenia rokowań brak stosunków dyplomatycznych

W dzisiejszych czasach rokowania mają charakter bardziej publiczny niż dawniej, wiąże się to z zainteresowaniem społeczności międzynarodowej w rozwiązywanie sporów. Czasami nawet zdarza się, że strony podejmują decyzję o podjęciu rokowań pod naciskiem opinii publicznej.

Dobre usługi - państwo udzielające dobrych usług dąży do ułatwienia stronom nawiązania przerwanych rokowań, doprowadza je do stołu obrad, jest pośrednikiem w rozmowach przedwstępnych, ale samo nie uczestniczy w obradach. Pominięto je w art. 33 KNZ, powszechnie jednak uważa się, że wymieniona tam mediacja obejmuje także i dobre usługi.

Mediacja - mediator spełnia te same funkcje, co państwo udzielające dobrych usług, ale bierze przy tym aktywny udział w rokowaniach, wysuwa propozycje rozwiązania sporu, kieruje negocjacjami. Może on negocjacje prowadzić, za zgodą stron przejąć inicjatywę, proponować własne rozwiązania. Czasami więc to mediator jest gwarantem zmniejszenia napięcia i rozwiązania sporu. Z Konwencji haskich wynika, że mediator sprzyja pogodzeniu przeciwnych pretensji i łagodzi wzajemna niechęć między państwami.

Mediatorami mogą być państwa, a także osoby fizyczne.

Dobre usługi i mediacja mogą Mie miejsce na skutek prośby jednej ze stron lub zaoferowania ich przez państwo trzecie.

Komisja badań - gdy w rokowaniach powstaje różnica zdań, spory mogą powołać komisję badań w celu wyjaśnienia kwestii spornej. Wyniki badań komisji ujmuje się w sprawozdania, nie maja one charakteru bezwzględnie wiążącego, ale stanowią punkt wyjścia.

Koncyliacja (pojednawstwo)- czasami państwa rozszerzają uprawnienia powoływanych komisji - oprócz stwierdzenia stanu faktycznego zaleca się im opracowanie propozycji pokojowego załatwienia sporu. Koncyliacja różni się tym od mediacji, że komisja sama opracowuje procedurę rozwiązania sporu, nie konsultuje się przy tym ze stronami tego sporu. Nie jest to też ani postępowanie rozjemcze, ani sądowe - gdyż komisja nie wydaje wyroku, a tylko kieruje propozycję do stron, bez jakiejkolwiek mocy wiążącej.

Dobre usługi, mediacja, komisje, koncyliacja - maja być pomocne dla stron w osiąganiu porozumienia. Dlatego niekiedy nazywa się je rokowaniami pośrednimi.

153. Arbitraż międzynarodowy

Arbitraż międzynarodowy (rozjemstwo) - polega na wydaniu jednego lub większej ilości orzeczeń przez arbitrów wybranych przez strony wiodące spór. Strony sporu bezpośrednio wybierają sędziów, mogą wskazać także podstawy prawne rozstrzygnięcia, np. konkretną UM.

Pierwsza konwencja haska stwierdza, że arbitraż polega na wydaniu orzeczenia przez sędziów wybranych przez strony na zasadzie poszanowania prawa. Pojawił się także projekt Komisji PM dotyczący procedury rozjemczej - miał on charakter bardziej ograniczony niż zasady haskie, dlatego został odrzucony przez Komisję ZO, co może świadczyć o tym, że państwa chcą zachować szerokie uprawnienia z zakresu ustalania procedury rozjemczej.

Arbitraż:

• fakultatywny - gdy obie strony godzą się na arbitraż,

• niezorganizowany - strony wybierają arbitrów dla poszczególnych sporów,

• zorganizowany - gdy istnieją stałe sądy rozjemcze. Podstawa działalności sądu jest umowa stron, arbitrzy w swej działalności nie mogą wykroczyć poza zakres wyznaczony UM, treścią UM jest zazwyczaj ustalenie składu osobowego oraz określenie przedmiotu sporu.

• system europejski - spór przekazuje się szefowi państwa trzeciego,

• system amerykański - spór oddaje się do rozstrzygnięcia komisji mieszanej.

Od wyroku sądu rozjemczego nie ma odwołania, chyba że strony postanowiły inaczej we wcześniejszej UM. Wyroki trzeba wykonywać w dobrej wierze.

• obligatoryjny - jeżeli zostało to przewidziane we wcześniejszej UM.

Arbitraż rożni się tym od koncyliacji - że rozstrzygnięcie spory następuje na podstawie prawa, koncyliacja zaś może opierać się na zasadach słuszności i sprawiedliwości. Co więcej, orzeczenie sądu rozjemczego jest wiążące.

Aktualnie arbitraż odgrywa dość marginalną rolę, ze względu na liczna krytykę - czasami uważa się, że koncyliacja lepiej godzi strony sporu niż arbitraż.

154. Sądowy sposób rozwiązywania sporów międzynarodowych

Sądy międzynarodowe można podzielić na sądy rozjemcze i sądy stałe. Na konferencjach haskich podjęto wysiłki zmierzające do utworzenia stałych sądów międzynarodowych. Pojawiła się jednak niezgoda państw uczestniczących, gdyż dopatrywały się w takich instytucjach ograniczenia swojej suwerenności. Uzgodniono natomiast, że powinien zostać powołany Stały Trybunał Rozjemczy. Tak naprawdę Trybunał stałe ma tylko biuro, a skład wybierają zainteresowane państwa. Z krytyka arbitrażu łączyło się często zmierzanie do utworzenia stałych sądów. Pierwszy taki sąd utworzono po I wojnie światowej - Komitet Prawników LN przygotował więc projekt utworzenia Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej, który rozpoczął swoją działalność w 1922 r. W okresie swojego istnienia STSM wydal 18 wyroków, 2 decyzje i 27 opinii doradczych. Po II wojnie światowej w miejsce STSM powołano MTS. Ponadto państwa integrujące się powołują stałe sądy regionalne.

MTS (pyt. 156)

Międzynarodowy Trybunał Prawa Morza - został utworzony w 1996 r. zgodnie z Konwencją z Montego Bay. Zgodnie z postanowieniami statutu złożony jest z 21 sędziów reprezentujących główne systemy prawne świata, co więcej w jego składzie nie może być dwóch obywateli tego samego państwa. Jego kompetencja obejmuje spory dotyczące interpretacji lub stosowania konwencji. Decyzje Trybunału są ostateczne i wiążące tylko dla stron sporu w tylko w danej sprawie.

TS WE - utworzono go na podstawie Traktatu rzymskiego z 1957 r., przekazano mu różnorodne kompetencje:

• rozpatruje skargi jednego państwa przeciwko drugiemu,

• rozpatruje skargi Komisji na państwa członkowskie,

• rozpatruje odwołania organów WE, osób fizycznych i prawnych,

• może rozpatrywać inne sprawy przekazane przez Radę.

Jest więc sądem konstytucyjnym, apelacyjnym, międzynarodowym, administracyjnym i cywilnym.

ETPCz - liczba sędziów równa jest liczbie stron konwencji, każde państwo - strona konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności może wnieść skargę do trybunału. Trybunał rozpatruje skargi każdej osoby, organizacji pozarządowej lub grupy jednostek, która uważa, że stała się ofiarą naruszenia Konwencji. Ale skargi można wnosić dopiero po wyczerpaniu wszystkich środków odwoławczych przewidzianych w prawie wewnętrznym.

Międzyamerykański Trybunał Praw Człowieka - posiada on jurysdykcję we wszystkich sprawach spornych, odnoszących się do interpretacji czy stosowania Amerykańskiej Konwencji Praw Człowieka . Prawo wnoszenia skarg mają wyłącznie państwa oraz komisja, nie przysługuje ono osobom fizyczny.

155. Rozwiązywanie sporów w ONZ

Wśród celów ONZ wymienia się załatwianie i rozstrzyganie sporów lub sytuacji mogących prowadzić do naruszenia pokoju w drodze pokojowej według zasad sprawiedliwości i prawa międzynarodowego. KNZ pozostawia jednocześnie państwom swobodę wyboru środków - zgodnie więc z art. 33 wymienia się: rokowania, badania, mediacje, koncyliacje, rozjemstwo, rozstrzygnięcia sądowe, odwołanie się do organów lub układów regionalnych. Ale swoboda ta jest ograniczona kompetencjami RB - na której spoczywa główna odpowiedzialność za utrzymanie pokoju. Należy również pamiętać, że każdy członek ONZ ma prawo zwrócenia ZO lub RB uwagi na sytuację, której dalsze trwanie mogłoby zagrażać pokojowi lub bezpieczeństwu. To prawo przysługuje także państwu niebędącemu członkiem ONZ, pod warunkiem, że jest on strona tego sporu i zgadza się na pokojowe jego rozwiązanie.

RB - ma prawo zbadać spór lub sytuację zagrażająca pokojowi. W każdej fazie sporu RB powinna wziąć pod uwagę środki jakie zostały już zastosowane. Jeżeli zostanie stwierdzone, że są to spory o charakterze prawnym, to powinny one zostać przekazane do MTS. Jeżeli żadne pokojowe metody nie przyniosły rezultatu, spor powinien zostać przekazany do RB, która zadecyduje według uznania o metodzie rozwiązania. Co więcej RB może:

• bez względu na poprzednie postanowienia na podstawie art. 40 można przyjąć środki tymczasowe,

A jeżeli stwierdzi istnienie zagrożenia lub naruszenia pokoju:

• na podstawie art. 41 środki nie polegające na użyciu siły (sankcje gospodarcze, dyplomatyczne, transportowe)

• na podstawie art. 42 upoważnienie lub samodzielnie podjęcie działań polegających na użyciu sił.

ONZ nie zna przypadków wojny legalnej, w których strony nie byłyby zobowiązane do pokojowego rozstrzygania sporów.

W ścisłym związku z regulacją rozwiązywania sporów pozostaje system głosowania w RB - aby podjąć decyzje potrzebna jest większość 9/15, a w tych dziewięciu głosach mieścić się muszą głosy wszystkich stałych członków. Brak jednomyślności może doprowadzić do zahamowania decyzji.

ZO - także zostało zobowiązane do omawiania spraw dotyczących pokoju i bezpieczeństwa i do wydawania zaleceń w tej materii. Jeżeli jednak zaistnieje konieczność podjęcia jakiejś akcji - ZO jest zobowiązane do oddania sprawy RB.

Należy jednak pamiętać o zasadach NZ - czyli o zakazie nieinterwencji w sprawy wewnętrzne, przy czym interwencja ta jest możliwa gdy zagrożony jest światowy pokój i bezpieczeństwo. Co więcej państwa trzecie zobowiązane zostały di przestrzegania zasad KNZ. Istnieje także możliwość brania udziału państw członkowskich w obradach RB bez prawa głosowania, jeżeli stwierdzi się, że materia w sposób szczególny dotyczy tego państwa. To samo dotyczy tez państw nie będących członkami ONZ/

Zgodnie z Deklaracją zasad państwa są zobowiązane:

• załatwiania sporów na drodze pokojowej,

• powstrzymywania się od działań mogących zaostrzyć sytuację,

• działania zgodnie z celami i zasadami ONZ.

Praktyka ONZ pokazuje, że Organizacja kładzie nacisk na zachęcanie stron sporów do rozwiązywania sporów poza ONZ, metodami wymienionym w art. 33. Chociaż tak naprawdę ogromna większość sporów przez ONZ przechodzi - jest np. kierowana w drodze odpowiednich procedur do MTS, ONZ jest więc centralnym kanałem, przez który spory przechodzą. Ponadto, dyskusja nad jakaś kwestią w ONZ nie stanowi przeszkody, żeby dany spor załatwić w inny sposób. Nie zawsze jednak ONZ przyczynia się do rozwiązania sporu, najczęściej dochodzi do jego zamrożenia lub zmniejszenia napięcia.

156. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości - organizacja, właściwość, tryb działania

MTS - działa od 1946 r. na podstawie statutu, który jest załącznikiem do KNZ i stanowi jej integralna część. Ma swoją siedzibę w Hadze. Językami oficjalnymi są angielski i francuski.

Organizacja:

• MTS liczy 15 sędziów wybieranych przez ZO i RB z uwzględnieniem klucza geograficznego. Sędziowie muszą spełnić następujące wymagania: wysoki poziom moralny, kwalifikacje do piastowani najwyższych urzędów sędziowskich w państwie, uznany autorytet, nie mogą wykonywać innych zajęć. Sędziowie są wybierani na 9 lat z możliwością reelekcji, co trzy lata wymienia się 1/3 składu. Sędziowie są niezależni, nieusuwalni i bezstronni, posiadają przywileje i immunitety (dyplomatyczne), a ich pensja jest zwolniona od podatku. Sędzia może być włączony ze składu orzekającego na własna prośbę lub na zgodę prezesa. W MTS nie mogą zasiadać dwie osoby z tego samego państwa. Każda ze stron sporu może delegować do MTS swojego sędziego, jeżeli aktualnie nie jest w nim reprezentowany (tzw. sędzia narodowy, ad hoc).

• Spośród sędziów wybierani są prezes i wiceprezes na 3-letnią kadencję

Skład:

Co do zasady MTS orzeka w pełnym składzie 15 sędziów, jednak minimalna wielkość składu wynosi 11 sędziów. Do ważności wyroku konieczna jest obecność 9 sędziów (bez sędziów narodowych) - i jest to tzw. quorum. W trybie uproszczonym za zgoda stron może zapaść wyrok w izbie 5- osobowej, można też utworzyć specjalne, 3-osobowe izby do orzekania w określonym rodzaju spraw.

Właściwości:

• Kompetencje ratione perosonae - przed MTS mogą stawać tylko państwa, które są stronami statutu, przy czym można być stroną statutu, a nie być członkiem ONZ. Przed MTS mogą stawać również takie państwa, które oddały spór przed MTS na warunkach ustalonych przez RB.

Interwenient - państwo uczestniczące w procesie, gdyż jego interes prawny mógłby zostać naruszony przez wyrok.

Organizacje międzynarodowe - mogą dostarczać MTS informacji, muszą by poinformowane o toczącej się sprawie, jeżeli wymaga ona interpretacji statutu.

• Kompetencje ratione materiae - MTS działa tylko wtedy, gdy zostanie mu przedstawiony jakiś spór, jego kompetencja jest dobrowolna. Zgoda państwa na oddanie sporu pod MTS może być wyrażona poprzez przyjęci klauzuli fakultatywnej zawarcie w umowie odpowiedniej klauzuli sądowej lub ex post po zaistnieniu sporu.

Klauzula fakultatywna - zawiera dobrowolne zobowiązanie do poddania się na zasadzie wzajemności pod jurysdykcje MTS. Jedynie połowa państw ONZ przyjęła tę klauzulę, niektóre z nich z pewnymi zastrzeżeniami.

Opinie doradcze - na wniosek ZO lub RB MTS może wydać opinie doradczą, zawierającą kwestie prawne. Wydawanie opinii doradczych przebiega w oparciu o procedurę zwykłego postępowania. Wcześniej Sekretarz Generalny informuje o rozpoczęciu takiej procedury państwa i organizacje, które mogłyby być zainteresowane daną sprawą.

• Kompetencje ratione iuris - podstawy orzekania MTS:

• konwencje międzynarodowe,

• zwyczaj międzynarodowy,

• ogólne zasady prawa,

• wyroki sądowe i opinie znawców prawa,

• według zasady słuszności

• MTS przejawia stałą tendencję do szerokiego traktowania swojej kompetencji. Stosuje więc zasadę forum prorogatum - tj. zgoda państwa na jurysdykcję MTS może wynikać z czynności procesowych, np. zaakceptowania wniesionego pozwu i nie musi by wyraźna. Inna zasada to - estoppel - zgoda może być domniemana ma podstawie zachowania przed procesem.

Funkcje:

• sąd o kompetencji dobrowolnej - na podstawie zawartego przez strony zapisu na sąd (kompromisu) lub na podstawie odpowiedniej klauzuli w UM - zajmuje się wszystkimi sporami wynikłymi z powyższych UM,

• sąd o kompetencji obowiązkowej - na podstawie klauzuli fakultatywnej,

• doradca prawny ONZ - wydaje opinie doradcze,

• sąd polubowny - przeka ex aequo et bono na życzenie stron.

Postępowanie:

Składa się z dwóch części - pisemnej i ustnej. Rozprawa jest publiczna, chyba że MTS postanowi inaczej lub poproszą go o to strony. Rozprawą kieruje prezes, wiceprezes lub najstarszy wiekiem sędzia. Przedstawiciele stron korzystają z immunitetów i przywilejów.

Wyrok zaoczny - wydawany na wniosek strony, gdy druga strona nie stawiła się. MTS w takiej sytuacji musi jednak zbadać swoja kompetencję i uzasadnienie prawne i faktyczne.

Wyrok zapada większością głosów. Jest on uzasadniony, a poszczególni sędziowie mogą dołączyć zdania odrębne, tj. swoje opinie. Wyrok musi zostać podpisany przez przewodniczącego i sekretarza, odczytywany jest publicznie i jest ostateczny.

Rewizja - tylko w wyniku pojawienia się faktu nieznanego MTS ani stronie, ale nie na skutek zaniedbania, w chwili wyrokowania. Musi być zgłoszona w ciągu pół roku od odkrycia nowego faktu, ale nie później niż 10 lat po wyroku.

MTS nie jest związany precedensami. Każda ze stron ponosi swoje koszty, ale sąd może zdecydować inaczej.

157. Rozwiązywanie międzynarodowych sporów gospodarczych

Większość sporów międzynarodowych stanowią spory gospodarcze, większość zaś z nich jest sporami pomiędzy państwami a prywatnymi korporacjami.

Te spory mogą być rozstrzygane:

• albo na gruncie zawartego kontraktu, przewidującego postępowanie arbitrażowe (międzynarodowy arbitraż handlowy),

• albo klasycznie na gruncie prawa międzynarodowego, wtedy jednak jedynie jeśli roszczenia podmiotu prywatnego wesprze w postępowaniu między państwami, państwo obywatelstwa (po wyczerpaniu przed podmiot prywatny środków prawnych dochodzenia sprawiedliwości). W przypadku takim zainteresowane rządy mogą sięgnąć do klasycznych technik wskazanych w art. 33 Karty NZ.

Wybór drogi jest dla stron sporu zawsze otwarty. Przy czym zauważmy, że nie chodzi o `prostą' alternatywę (kontrakt albo art. 33 Karty NZ).

Spór rozstrzygany na gruncie kontraktu - w razie tarć i negatywnego rozstrzygnięcia - przeniesiony być może w płaszczyznę międzypaństwową, a wtedy, jak wskazaliśmy, art. 33 Karty NZ oferuje rządom metody rozstrzygania sporu.

Międzynarodowy arbitraż handlowy ma długą historię i poprzedza powstanie struktury sądów państwowych.

Arbitraż jest naturalnym następstwem nieformalnej praktyki zwracania się do uznanych autorytetów, innych uczestników obrotu handlowego o rozstrzygnięcie sporów.

W czasie, gdy powstają sądy (krajowe) - ich złożone procedury, tempo postępowania, jego kosztochłonność, problem wykonania wyroku (z uwagi na konfigurację podmiotową stron postępowania wykonanie wyroku następować może w różnych porządkach prawnych) a także obawa nie rozumienia w pełni niuansów aktywności handlowych przez sędziów, powoduje, że międzynarodowy arbitraż handlowy staje się atrakcyjną wobec krajowego postępowania sądowego alternatywą. Bowiem, w założeniu, znosi wymienione słabości postępowania sądowego.

Handlowa społeczność dostarczała autorytetów sprawnych intelektualnie, doświadczonych, zdolnych do dostarczenia aprobowanych przez strony rozwiązań, a także szybkich i tanich w postępowaniu (praktyki arbitrażowe w obrębie Hanzy - XIII-XVII wiek).

Niemniej wskazuje się jednocześnie na trzy okoliczności utrudniające -systemowo - rozwój międzynarodowego arbitrażu handlowego jako rozpowszechnionej formy rozstrzygania sporów handlowych:

• Problem jasnej procedury. Postępowanie może toczyć się na podstawie ad hoc wypracowanych przez strony reguł, ale to potencjalne źródło niepożądanej zwłoki. Lepiej zatem, aby reguły były gotowe `przed' zaistnieniem sporu.

• Problem wsparcia krajowego. Problem stabilizowania się praktyki międzynarodowego arbitrażu handlowego jest szerszy - wywołuje pytanie o relacje międzynarodowego arbitrażu handlowego do krajowego porządku prawnego. Czasami zdarza się bowiem, że reguły arbitrażu handlowego wpisane są do prawa krajowego.

Najbardziej jednak rozpowszechnionymi i używanymi w praktyce są dwa zbiory reguł:

• ICC Rules (International Chamber of Commerce) - Reguły Międzynarodowej Izby Handlowej,

• UNCITRAL Rules.

To modelowe ONZ-owskie rozwiązanie szuka zatem punktu równowagi pomiędzy zasadą uszanowania autonomii stron postępowania, a prawem państwa do stosownego zakotwiczenia postępowania w obrębie jego jurysdykcji.

158. Sankcje w prawie międzynarodowym

Negatorzy prawa międzynarodowego odmawiali przyznania norm prawa międzynarodowego charakteru norm prawnych ze względu na rzekomy brak sankcji. Tak naprawdę jednak norm prawa międzynarodowego, czy PM w ogóle nie można w 100% postrzegać przez pryzmat prawa krajowego.

Nie można stwierdzić, że każda norma prawa międzynarodowego jest zaopatrzona w przymus bezpośredni, to jednak system norm jako całość sankcją rozporządza.

Przymus w prawie międzynarodowym pojawia się w formach specyficznych - nie ma żadnej władzy stojącej nad podmiotami prawa międzynarodowego, która ustanawiałaby normy i zapewniała ich stosowanie za pomocą jakiegoś aparatu przymusu. Normy są więc tworzone przez państwa i przez nie wykonywane i kontrolowane. Przymus może być przez państwo zastosowany:

• Z własnej inicjatywy w formie działania odwetowego,

• na podstawie decyzji organu międzynarodowego,

• kolektywnie.

Generalnie za sankcję w PM uznaje się negatywną reakcje społeczności międzynarodowej, z jaką spotyka się państwo naruszające normy prawa.

• sankcje zorganizowane: określone są dokładnie w UM, które przewidują odpowiedni rodzaj sankcji (polityczne, wojskowe) a także sposób ich realizacji (zbiorowe i indywidualne) oraz organ decydujący o ich zastosowaniu.

• sankcje organizacyjne - przewidują zawieszenie, wykluczenie, a także środki wstępne takie jak ostrzeżenie lub wezwanie do przestrzegania umowy. Mogą decydować o dalszym uczestnictwie podmiotu w działaniach społeczności międzynarodowej.

• sankcje korygujące - poprzez ich zastosowanie państwa niejako wyrównują, likwidują skutki naruszenia jakiegoś postanowienia umownego przez nielojalność kontrahenta. Może obejmować: pozbawienie spodziewanych korzyści, nałożenie kary, wycofanie środków pomocy,

• środki przymusu bezpośredniego - są stosowane przeciwko państwu winnemu naruszenia normy zakazującej groźby użycia lub użycia siły, popełniającemu przestępstwa lub zbrodnie międzynarodowe.

• sankcje niezorganizowane: nie są przewidziane w umowie, choć wszyscy sygnatariusze liczą się z ich istnieniem:

• sankcje socjologiczne, psychologiczne - czyli reakcja opinii publicznej, np. zmniejszenie ruchu turystycznego do danego państwa, kampania prasowa,

• odwet - np. zawieszenie świadczeń, odstąpienie od wykonania pewnych świadczeń.

159. Zakaz użycia siły i groźby użycia siły w prawie międzynarodowym

Analizując materię pokojowego rozstrzygania sporów (PRS) stwierdzono, że rozbudowa mechanizmów PRS była następstwem przyjęcia i stopniowego utrwalania się w kształtowaniu relacji międzynarodowych zasady rządów prawa. A jej wynikiem był zakaz użycia siły i groźby jej użycia

Oczywiste zderzenie zasad - zasady rządów prawa i zasady równowagi sił - jak i egzystencjalna wręcz konieczność utrwalania rządów tej pierwszej prowadziła stopniowo do podejmowania prób limitowania naturalnej dotąd kompetencji pańśtwa jaką było jego prawo do prowadzenia wojen (ius ad bellum).

Pierwszym ograniczeniem prawa do użycia siły były konwencje haskie z 1989 r. i 1907 r.

II konwencja haska z 1907 r. - konwencja w sprawie ograniczenia użycia siły celem ściągnięcia długów zawarowanych umowy. Bezpośrednim powodem przyjęcia tej konwencji były następstwa wydarzeń jakie miały miejsce w 1902 roku. Były nimi działania flot wojennych włoskiej, niemieckiej i brytyjskiej wobec Wenezueli, ściślej akty blokowania i ostrzału przez wymienione floty jej portów. Akty te podjęto w celu zmuszenia rządu Wenezueli do uregulowania zobowiązań finansowych wobec obywateli państw dokonujących interwencji. Ten incydent sprawił, że minister spraw zagranicznych Argentyny - Drago - sformułował doktrynę wg której wymuszanie uregulowania zobowiązań finansowych państwa poprzez użycie wobec niego siły jest niezgodne z prawem międzynarodowym.

Konwencja ta postrzegana jest jako początek procesu prób limitowania użycia siły w relacjach międzynarodowych, ściślej delegalizacji kategorii wojen prowadzonych w intencji wymuszenia płatności zobowiązań finansowych państwa.

Ograniczenie użycia siły przewidziana Paktem Ligi Narodów- przyjęcie dalszych ograniczeń odwoływania się do użycia siły w kształtowaniu relacji międzynarodowych wynikało z wielu przyczyn. Wśród dominujących były bez wątpienia doświadczenie I wojny światowej. Światowy charakter konfliktu, jak i skala zniszczeń, nieporównywalne z toczonymi wcześniej w XIX wieku wojnami.

Preambuła Paktu LN sygnalizowała m.in., o potrzebie przyjęcia pewnych zobowiązań nieuciekania się do wojny. Tak sygnalizowana potrzeba wskazywała, że jedynie pewne rodzaje konfliktów wojennych były postrzegane przez twórców LN jako nieuprawnione. Pozostałe zatem ich rodzaje były w pełni uprawnione, a ich prowadzenie zgodne z prawem międzynarodowym. Członkowie Ligi zobowiązują się szanować i utrzymać przeciwko wszelkiej napaści z zewnątrz całość terytorialną i niezależność polityczną wszystkich Członków Ligi. W razie podobnej napaści, jej groźby lub niebezpieczeństwa, Rada zaproponuje środki, jak zapewnić wykonanie niniejszego zobowiązania.

Obok próby eliminacji praktyki wojen agresywnych, twórcy LN podjęli także próbę ograniczania eskalacji wojen uprawnionych. W tym celu sformułowano obowiązek poddania przez członków organizacji wszelkich sporów, które niosą za sobą zagrożenie podjęcia kroków wojennych, procedurze arbitrażowej lub sądu stałego, lub poddania ich pod rozwagę Rady LN. Podjęcie działań wojennych mogło być podjęte, nie wcześniej jednak jak po upływie 3 miesięcy od chwili wydania wyroku lub zajęcia stanowiska przez Radę LN.

Traktat wyrzeczenia się wojny - pełna delegalizacja praktyki prowadzenia wojen nastąpiła w następstwie przyjęcia 27 sierpnia 1928 r. Paktu Briand-Kellog'a. Aristide Briand, minister przedłożył stronie amerykańskiej propozycję wyrzeczenia się w relacjach wzajemnych użycia siły. Wprowadzono jednak formułę wielostronną i w przededniu II wojny światowej stronami traktatu były 63 państwa.

W końcu zakaz użycia siły pojawił się w KN - Art. 2 mówi: wszyscy członkowie powstrzymają się w swych stosunkach międzynarodowych od stosowania groźby lub użycia siły przeciwko całości terytorialnej lub niepodległości politycznej któregokolwiek państwa, lub wszelkiego innego sposobu, niezgodnego z zasadami Narodów Zjednoczonych.

Karta Narodów Zjednoczonych zakazuje więc użycia siły we wszelkich jej przejawach, nie tylko w formule wojny. Zakazane jest zatem nie tylko użycie siły stanowiące uciekanie się do wojny, ale także użycie siły zbrojnej, które w danym przypadku nie może być zakwalifikowane jako prowadzenie działań wojennych - a zatem zakazanym użyciem siły jest np. incydentalne ostrzelanie posterunków granicznych sąsiedniego państwa,. Zakazane jest wyłącznie użycie siły zbrojnej. Przymus lub groźba o innym charakterze (np. ekonomicznym) nie są objęte dyspozycją art. 2. Zakaz dotyczy stosunków między państwami. Art. 2 KNZ nie zakazuje zatem, co do zasady, prowadzenia przez rząd danego państwa działań zbrojnych przeciwko działającym na jego terytorium ugrupowaniom rebelianckim.

160. Prawo do samoobrony w prawie międzynarodowym

Prawo do samoobrony zostało zakwalifikowane przez twórców Paktu LN a także uczestników konferencji w Dumbarton Oaks jako prawo naturalne, dlatego też nie zostało ono zapisane w żadnych UM. Po raz pierwszy zapisano je na konferencji w San Fransico.

Art. 51 KNZ stanowi, że nic w KNZ nie może uchybiać niezbywalnemu prawu do samoobrony indywidualnej lub zbiorowej w przypadku napaści zbrojnej na któregokolwiek członka Narodów Zjednoczonych, zanim Rada Bezpieczeństwa nie podejmie niezbędnych kroków w celu utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Artykuł ten wskazuje więc na wszystkie przesłanki jakim musi odpowiadać działanie w samoobronie ukształtowane na przestrzeni niemal 200 lat, a zakotwiczone w powszechnym prawie zwyczajowym.

Samoobrona zatem:

• jest odpowiedzią na atak zbrojny,

• jest odpowiedzią konieczną, wobec braku alternatywy, możliwości innego działania,

• jej celem jest położenie kresu napaści,

• jest w swej `treści' proporcjonalną do zagrożenia reakcją.

Działanie w samoobronie współcześnie, w świetle zapisów Karty NZ jest subsydiarne i ograniczone w czasie. Musi być bowiem skorelowane z rolą jaką ma do spełnienia Rada Bezpieczeństwa ONZ (strażnik pokoju). Działanie w samoobronie jest więc limitowane. Jego podjęcie powinno być podane do wiadomości Rady Bezpieczeństwa i winno być wstrzymane z chwilą podjęcia przez Radę niezbędnych kroków w celu utrzymania międzynarodowego pokoju u bezpieczeństwa.

Sądzić należy, że niepodjęcie przez RB „niezbędnych kroków w celu utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa” nie blokuje podjęcia (kontynuowania) działania w samoobronie.

Samoobrona może być realizowana kolektywnie, zbiorowo. O kolektywnym działaniu w samoobronie stanowi traktat, np. casus foederis Traktatu Północnoatlantyckiego. Samoobrona zbiorowa niekoniecznie musi być czyniona na podstawie traktatowej. Może być czyniona kolektywnie w następstwie skierowania przez państwo ofiarę napaści prośby o pomoc w jej prowadzeniu do innego państwa.

161. Pokój i bezpieczeństwo międzynarodowe w świetle prawa międzynarodowego

Pierwszym z celów ONZ wskazanym w Karcie ONZ w art. 1 jest utrzymanie międzynarodowy pokoju i bezpieczeństwa, stosując skuteczne środki zbiorowe dla zapobiegania zagrożenia pokoju i ich usuwania, tłumienia aktów agresji i innych naruszeń pokoju. Należy więc łagodzić i załatwiać - w drodze pokojowej, według zasad sprawiedliwości i prawa międzynarodowego - spory i sytuacje mogące prowadzić do naruszenia pokoju.

Zasady zaś pokojowego rozwiązywania sporów opisane zostały w Art. 33 KNZ.

Głównym strażnikiem międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa uczyniono RB. W związku z tym Art. 39 KNZ pozwala RB na stwierdzenie wystąpienia trzech sytuacji:

• zagrożenie pokoju,

• naruszenie pokoju,

• akt agresji,

które zezwalają na dalsze działania:

• na podstawie art. 40 można przyjąć środki tymczasowe

• na podstawie art. 41 środki nie polegające na użyciu siły (sankcje gospodarcze, dyplomatyczne, transportowe)

• na podstawie art. 42 upoważnienie lub samodzielnie podjęcie działań polegających na użyciu siły

Oznacza to, że RB posiada pewne środki, za pomocą których egzekwować może pewne decyzje zmierzające do utrzymania bądź przywrócenia światowego pokoju i bezpieczeństwa.

162. Operacje pokojowe ONZ

W dotychczasowej praktyce organy ONZ podjęły wiele operacji zmierzających do utrzymania światowego pokoju i bezpieczeństwa. Praktyka w tym zakresie kształtowała się w wyniku doraźnych potrzeb - w jednych przypadkach operacje podejmowano na podstawie uchwał RB, w innych decyzję podejmował Sekretarz Generalny.

Finansowanie - koszty pokrywały:

• zainteresowane strony,

• z budżetu oficjalnego ONZ, gdy były stosunkowo niewielkie lub

• z dodatkowych składek członków ONZ (decyzja ZO dot. operacja w Kongo).

Niektórzy jednak podnosili głosy, że w przypadku operacji zarządzonych przez Sekretarza Generalnego koszty mogą być pokryte jedynie ze składek dobrowolnie wniesionych.

Operacje pokojowe przybierają różny charakter, mogą to być:

• obserwowanie,

• stwierdzanie faktów,

• pomoc w utrzymaniu porządku publicznego.

Wojska uczestniczące w operacji spełniają także funkcje militarne:

• rozdzielanie stron konfliktu,

• rozminowywanie obszaru objętego konfliktem,

• nadzór nad przestrzeganiem sankcji i procesu rozbrojeniowego,

i funkcje cywilne:

• nadzór nad realizacją porozumień,

• ochrona ofiar i uchodźców,

• organizacja i sprawowanie kontroli nad wyborami.

KNZ nie zawiera żadnych wskazówek odnośnie charakteru i zakresu tego rodzaju działalności. Nie ulega jednak wątpliwości, że tego typu działania nie wchodzą w zakres sankcji - gdyż zawsze wymagają zgody państwa, na terenie którego są przeprowadzane.

Od lat 90 XX w. rola operacji pokojowych ulega stałemu wzmocnieniu. W operacjach pokojowych w latach 1998 - 2000 uczestniczyło 775 tys. żołnierzy i cywilów. ONZ nie jest jednak dobrze przygotowana do prowadzenia tego typu działań, brak jest odpowiednich podstaw pranych, a niektórzy negują udział sił wojskowych w działaniach, które mogłyby być realizowane przez cywilów.

163. Rozbrojenie i kontrola zbrojeń w prawie międzynarodowym

Według KNZ to RB ponosi odpowiedzialność za opracowywanie za pomocą Wojskowego Komitetu Sztabowego planów systemu regulowania zbrojeń, które maja być przedłożone państwom członkowskim. Rozbrojenie i kontrola zbrojeń mogą być przeprowadzone w ramach utrzymania światowego pokoju i bezpieczeństwa.

KNZ jest dokumentem ery przedatomowej, dlatego nie nałożyła na państwa żadnych obowiązków prawnych w zakresie rozbrojenia. Deklaracja zasad z 1970 r. głosiła, że wszystkie państwa będą prowadziły rokowania w celu szybkiego zawarcia traktatu dotyczącego rozbrojenia pod skuteczną kontrola międzynarodową Podobne postanowienia podjęto w Akcie końcowym KBWE.

Rozbrojenie - zmniejszenie potencjału wojskowego aż do całkowitej jego likwidacji np. zmniejszanie liczebności armii, zniszczenie pewnych rodzajów broni itp. Od rozbrojenia w ścisłym znaczeniu należy odróżnić ograniczenie zbrojeń, w szczególności zahamowanie wyścigu zbrojeń, które nie przewidują likwidacji już istniejącego potencjału wojskowego, a tylko zahamowanie jego zwiększania i doskonalenia. Ostatecznym celem w dziedzinie rozbrojenia jest rozbrojenie powszechne i całkowite, tzn. obejmujące wszystkie państwa i przewidujące całkowitą likwidację sił zbrojnych. Zostało to uznane w Rezolucji Zgromadzenia Ogólnego ONZ w sprawie całkowitego i powszechnego rozbrojenia z 1959 r. Tzw. Kroki częściowe mogą dotyczyć określonych państw lub obszarów i przewidywać zmniejszenie potencjału wojskowego w określonej dziedzinie

Istnieją dwie najpoważniejsze trudności w rokowaniach rozbrojeniowych

• jak dokonać stopniowego rozbrajania, żeby żadna ze stron nie uzyskała na żadnym etapie przewagi militarnej nad drugą stroną,

• jak zorganizować kontrolę zbrojenia, żeby nie naruszała ona suwerenności państw?

Umowy dot. redukcji broni:

• Układ o zakazie prób broni jądrowej w atmosferze, przestrzeni kosmicznej i pod wodą 1963 r.,

• Układ o nieproliferacji broni jądrowej 1988 r.,

• Układ o zakazie umieszczania broni jądrowej lub innej broni masowej zagłady na dnie mórz, oceanów oraz w ich podziemiu - 1971 r.,

• Konwencja o zakazie prowadzenia badań, produkcji i gromadzenia broni biologicznej - 1972 r.,

• Konwencja o zakazie prowadzenia badań, produkcji i gromadzenia broni chemicznej - 1993 r.,

• SALT I,

• SALT II.

Ograniczenie broni konwencjonalnej:

• Traktat o konwencjonalnych siłach zbrojnych w Europie -1990 r.

Tworzenie sfer bezatomowych:

• Układ o zasadach działania państw w zakresie badania i użytkowania przestrzeni kosmicznej łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi - 1967 r.,

• Układ z Clatteldeo - strefa bezatomowa w Ameryce Łacińskiej - 1967 r.

• Traktat antarktyczny - 1968 r.,

• Układ z Raratonga - strefa bezatomowa na Południowym Pacyfiku - 1985 r.

164. Pojęcie konfliktu zbrojnego w prawie międzynarodowym

Określenie wojna - czyli stan walki orężnej między państwami nie odpowiadają współczesnym tendencjom zmierzającym do objęcia przepisami PM działań o charakterze zbrojnym. Dlatego też wykształciło się pojęcie konflikt zbrojny. Jest to istotna zmiana, gdyż w konwencjach genewskich z 1949 r. stwierdza się, że maja one zastosowanie w razie wypowiedzenia wojny lub powstania jakiegokolwiek innego konfliktu zbrojnego między dwiema lub więcej umawiającymi się stronami lun także, gdyby jedna z nich nie uznała konfliktu za wojnę. A począwszy od konwencji haskiej z 1954 r. określenie „konflikt zbrojny” jest szeroko stosowane w prawie międzynarodowym zamiast określenia „wojna”. W przeciwieństwie do pojęcia wojny odwołującego się do stanów prawnych, takich jak: wypowiedzenie wojny, status podmiotów walczących, uznanie stanu wojny, pojęcie konfliktu zbrojnego definiowane jest tak, a by było bliższe rzeczywistości, dlatego też w większej mierze niż wojna odwołuje się do prawa międzynarodowego.

Konflikty zbrojne dzieli się na:

• międzynarodowe: np. wojny narodowowyzwoleńcze, toczone pomiędzy dwoma lub wieloma państwami, regulowane przez konwencje genewskie,

• niemające charakteru międzynarodowego:

• niemające charakteru narodowego - toczą się na terytorium jednego państwa między rządem legalnym a innymi grupami (siłami) rozłamowymi, regulowane Art. 3 Konwencji genewskich,

• wojny domowe - konflikty zbrojne niemające charakteru międzynarodowego o dużym stopniu nasilenia - toczą się na terytorium jednego państwa między siłami rządowymi a rozłamowymi siłami zbrojnymi lub innymi zorganizowanymi, uzbrojonymi siłami. Te rozłamowe siły zbrojne muszą pozostawać pod odpowiedzialnym dowództwem i sprawować taką kontrolę nad częścią terytorium państwa, że mogą przeprowadzać ciągłe, spójne operacje wojskowe. Muszą także stosować MPH, regulowane Art. 3 i II Protokołem dodatkowym do Konwencji genewskich.

165. Umiędzynarodowiony konflikt zbrojny

Sprawa umiędzynarodowienia konfliktów wewnętrznych, tzn. takich konfliktów wewnętrznych, w których uczestniczą siły zbrojne innych państw, ani nie została objęta protokołami dodatkowymi z 1977 ani nie była dyskutowana na konferencji dyplomatycznej w latach 1974-1977. Postuluje się zatem stosowanie w umiędzynarodowionych konfliktach wewnętrznych przepisów prawa humanitarnego - tak jak w konfliktach zbrojnych międzynarodowych. Tego rodzaju stanowisko zajął MKCK. Niektórzy autorzy są zdania, że jeśli pomoc zbrojna została udzielona rządowi legalnemu wówczas interwencja jest dopuszczalna, w konsekwencji powoduje ona przekształcenie konfliktu wewnętrznego w konflikt międzynarodowy. natomiast jeśli pomocy udzielono powstańcom to interwencja jest nielegalna i jako taka nie może zmienić dotychczasowego charakteru konfliktu zbrojnego.

Według innej propozycji należy umiędzynarodowionym konflikcie wewnętrznym rozróżniać 4 stosunki prawne:

• między wojskami interweniującymi państw walczących ze sobą,

• między wojskami interweniującymi a siłami zbrojnymi rządu legalnego,

• między wojskami interweniującymi a siłami zbrojnymi powstańców,

• między siłami zbrojnymi rządu legalnego a siłami zbrojnymi powstańców.

Proponuje się aby w 1 i 2 przypadku znajdowało zastosowanie prawo humanitarne konfliktów zbrojnych w całości, zaś w 3 i 4 prawo dotyczące konfliktów wewnętrznych.

166. Uznanie za stronę wojującą i za partyzantów

Uznanie za stronę wojującą - wykształciło się w I połowie XIX w. w okresie ruchów niepodległościowych w Ameryce i Europie - stosowanie tego uznania oznacza, iż ruch niepodległościowy, wojna domowa lub powstanie przekształca się z konfliktu o charakterze wewnętrznym w konflikt o charakterze międzynarodowym; konsekwencją takiego uznania jest nabycie przez grupę powstańczą praw i obowiązków państwa prowadzącego wojnę, poza tym rząd strony wojującej staje się odpowiedzialny za wydarzenia, które mają miejsce na terytorium podlegającemu jego władzy; uznające podmioty zobowiązane są zaś do zachowania neutralności; kryteria uznania:

• obiektywne (prawne) - warunki (jeśli choć jeden z nich nie jest spełniony, dochodzi do uznania przedwczesnego):

a) powstańcy mają własny rząd i organizację wojskową,

b) rząd ten kontroluje pewną część objętego wojną domową terytorium w sposób rzeczywisty,

c) siły powstańcze prowadzą działania wojenne w sposób zorganizowany pod jednolitym dowództwem i przestrzegają przewidzianych przez prawo międzynarodowe sposobów ich prowadzenia,

• subiektywne (polityczne) - np. prawdopodobieństwo sukcesu powstańców, istnienie bezpośredniego własnego interesu.

Uznanie za powstańców - instytucja z końca XIX w., pochodzenia amerykańskiego. Grupa powstańcza nie jest upoważniona do uzyskania statusu strony wojującej, jeżeli:

• walczy dopiero o stworzenie warunków do powołania własnych organów rządowych,

• nie ma pod swą rzeczywistą władzą części terytorium,

• siły jej nie działają pod jednolitym dowództwem bądź nie przestrzegają obowiązujących sposobów prowadzenia wojny.

Konsekwencje prawne - uznanie za powstańców oznacza przede wszystkim, że nie są oni przez uznające państwo traktowani jako przestępcy (lub jako piraci); państwa trzecie nie mają tu obowiązku do zachowania neutralności. Motywy uznania - uznanie takie może wynikać z chęci ochrony przez uznające państwo swych obywateli oraz interesów i może być zakwalifikowane jako uznanie częściowe.

167. Rozpoczynanie kroków wojennych

Wojna rozpoczyna się z chwilą jej wypowiedzenia lub z chwilą rozpoczęcia działań wojennych. III konwencja haska zabrania rozpoczynania działań wojennych bez uprzedniego i niedwuznacznego zawiadomienia, które ma formę umotywowanego wypowiedzenia wojny lub ultimatum z warunkowym wypowiedzeniem wojny. Prawo konfliktów zbrojnych obowiązuje jednak zarówno podczas wojny wypowiedzianej, jak i tej niewypowiedzianej, jak również wtedy, gdy jedna ze stron nie uzna stanu wojennego.

Rozpoczęcie wojny wywołuje daleko idące zmiany w SM- stosunki dyplomatyczne i konsularne zostają przerwane, dyplomaci wyjeżdżają, placówki i archiwa oddaje się pod opiekę państwa neutralnego, cudzoziemcom zezwala się na wyjazd, jeżeli nie godzi to w interesy danego państwa, a obywateli kraju nieprzyjacielskiego można internować, jeżeli wymaga tego bezpieczeństwo. Statki handlowe, które z chwilą rozpoczęcia wojny znalazły się w porcie nieprzyjacielskim nie mogą być skonfiskowane, VI konwencja haska zaleca, by pozwolono im swobodnie odpłynąć.

168. Zasady wojny lądowej

ZWL określa IV Konwencja haska - Konwencja dotycząca praw i zwyczajów wojny lądowej.

• siły zbrojne uczestniczące:

• ustawy, prawa i obowiązki wojenne stosuje się do armii oraz do pospolitego ruszenia i oddziałów ochotniczych, jeżeli:

• mają na czele osobę odpowiedzialną za podwładnych,

• noszą stał a i z daleka dającą się rozpoznać odznakę wyróżniającą,

• jawnie noszą broń,

• przestrzegają w swych działaniach praw i zwyczajów wojennych.

• za stronę wojującą uznaje się także ludność terytorium niezajętego, która przy zbliżaniu się nieprzyjaciela jawnie chwyta za broń, aby walczyć z wkraczającymi wojskami, i nie miała się czasu zorganizować, jeżeli jawnie nosi broń i stosuje zasady MPH,

• protokół dodatkowy I z 1977 r. określił siły zbrojne konflikcie jako: wszelkie zorganizowane siły zbrojne i jednostki, które pozostają pod dowództwem odpowiedzialnym za swych podwładnych także wówczas, gdy ta strona jest reprezentowana przez rząd lub władze nieuznawaną przez władze przeciwną. Takie siły zbrojne muszą podlegać dyscyplinie wewnętrznej i przestrzegać MPH,

• do sił zbrojnych można wcielić oddziały paramilitarne, ale należy o tym powiadomić strony konfliktu,

• metody i środki walki:

• strony nie mają nieograniczonego prawa wyboru środków szkodzenia nieprzyjacielowi,

• zabronione jest używanie broni, pocisków lub środków mogących zadać niepotrzebne cierpienie,

• zabrania się w szczególności:

• używać trucizny lub broni zatrutej,

• zabijać lub zadawać rany nieprzyjacielowi, który złożył broń lub jej nie posiada,

• oświadczać, że nikomu nie da się pardonu,

• wydawać na łup miast i miejsc zdobytych szturmem,

• zabijać albo ranić zdradziecko osoby należące do ludności i wojsk nieprzyjaciela,

• używać broni biologicznej,

• domniemuje się w doktrynie, że nie można używać broni jądrowej i broni o podobnych skutkach ZO uchwaliło, że używanie broni nuklearnej jest niezgodne z celami ONZ oraz KNZ, a także sprzeczne z przepisami prawa międzynarodowego i prawami ludzkości,

• należy zastosować wszelkie środki, które podczas oblężeń i bombardowań w miarę możliwości oszczędzone zostały świątynie, pomniki historyczne, gmachy nauki, itd.,

• nie wolno atakować miast, wsi, domów mieszkalnych, które nie są bronione,

• nie wolno stosować zabronionej broni konwencjonalnej, np. min pułapek i innych urządzeń raniących odłamkami,

• należy szanować dobra kultury, ale można się od tego zobowiązania uchylić, gdy wymaga tego konieczność wojskowa,

• nie zabrania się karać za szpiegostwo, można ukarać na mocy wyroku sądu,

• okupacja wojenna:

• za okupowane uznaje się takie terytorium, które znajduje się pod faktycznym władztwem armii nieprzyjacielskiej,

• władza okupanta ma charakter przejściowy, a los okupowanego terytorium zostanie rozstrzygnięty po zakończeniu wojny,

• okupant nie może więc decydować jednostronnie o lasach terytorium okupowanego, ani zmieniać zasad porządku prawnego,

• okupant powinien podjąć wszelkie możliwe środki do przywrócenia porządku życia społecznego,

• terytorium okupowane pozostaje nadal pod zwierzchnictwem państwowym,

• okupant może pobierać podatki, a specjalne daniny mogą być nałożone na potrzeby armii i administracji,

• okupant jest jedynie administratorem, a nie właścicielem dóbr państwowych,

• armia okupanta może jednak przejąć wszelkie ruchomości mogące służyć do celów wojskowych,

• zabrania się masowego przesiedlania czy deportacji,

• okupant powinien podjąć wszelkie starania do zaopatrzenia ludności cywilnej w leki i żywność,

• okupant nie ma prawa wcielać ludności cywilnej do swojej armii, może on je zmuszać natomiast do pracy o charakterze publicznym za odpowiednim wynagrodzeniem.

169. Zasady wojny morskiej

• specyfika wojny morskiej:

• jest w znacznie wyższym stopniu wojną gospodarczą niż wojna lądowa - zmierza do zniszczenia handlu przeciwnika,

• chroni się statki szpitalne,

• nieprzyjacielska własność handlowa na morzu nie jest chroniona przez PMP i podlega prawu łupów,

• wojna morska zmierza do maksymalnego ograniczenia zdolności handlowych państw nieprzyjacielskich i neutralnych,

• koncepcje:

• kontynentalna: nacisk na działanie przeciwko siłom zbrojnym nieprzyjaciela, respektuje własność prywatną,

• anglosaska: zmierza do gospodarczego osłabienia przeciwnika, rozszerza więc krąg osób, przeciwko którym prowadzi się działania,

• siły zbrojne na morzu:

• regularnymi siłami zbrojnymi są okręty wojenne nawodne i podwodne,

• status okrętu wojennego można nadać statkom handlowym, ma to znaczenie gdy statek znajduje się pod bezpośrednią władzą i kontrola państwa.

• okręty pomocnicze - można je tworzyć w drodze przemiany statków handlowych,

• zakaz korsarstwa,

• metody i środki walki:

• miny i torpedy: ważny środek walki, prawo haskie ogranicza jego stosowanie, zakazane jest stosowanie min automatycznych, wybuchających za dotknięciem, i min wolnych (niezakotwiczonych), chyba że stają się nieszkodliwe najpóźniej w godzinę po utracie kontroli nad nimi, oraz min automatycznych zakotwiczonych i wybuchających za dotknięciem, jeżeli nie stają się nieszkodliwe po zerwaniu się z uwięzi,

• korsarstwo: upoważnienie statków prywatnych do zajmowania statków nieprzyjacielskich, utraciło znaczenie w XIX w.,

• blokada wojenna: działania podjęte przez statki wojenne jednej ze stron w celu przerwania komunikacji morskiej z pewnym odcinkiem wybrzeża lub portem strony przeciwnej, dla uzyskania ważności wymaga ogłoszenia. Musi być to blokada efektywna, nie może być tylko ogłoszona i niewykonywana,

• okręty podwodne: powinny stosować się do zasad określonych dla statków wojennych nawodnych, istnieje zakaz zatapiania lub uczynienia niezdatnym do żeglugi statków handlowych bez uprzedniego umieszczenia pasażerów, załogi i dokumentów statku w bezpiecznym miejscu,

• wizytowanie i rewizja statków handlowych na morzu otwartym: ma na celu sprawdzenie prawdziwości i prawa do podnoszenia bandery państwa neutralnego, a także sprawdzenia czy ładunek wieziony przez statek nie będzie stanowił pomocy dla nieprzyjaciela w prowadzeniu wojny. To prawo może być wykonywane tylko przez okręty wojenne państw wojujących. Wizytowanie polega na sprawdzeniu przez oficera dokumentów okrętowych, rewizja polega na przeszukaniu statku handlowego przez załogę okrętu wojennego.

• prawo łupu:

• własność nieprzyjacielska z wyjątkiem własności nieprzyjacielskiej znajdującej się na statku neutralnym, chyba że stanowi kontrabandę wojenną, nie podlega prawu łupów,

• nie podlega prawu łupu własność obywateli państw neutralnych, z wyjątkiem ładunku stanowiącego kontrabandę wojenną,

• prawo łupu nie obejmuje przybrzeżnych statków rybackich, statków kartelowych, statków żeglugi lokalnej, statków sanitarnych służących bezpieczeństwu żeglugi lub przeznaczonych do zadań religijnych, naukowych albo dobroczynnych,

• tylko sąd może zatwierdzić zabór statków lub towaru tytułem prawa łupu, dlatego w czasie wojny powołuje się specjalne sądy łupów,

• kontrabanda wojenna: to towary przeznaczone na cele wojenne i dostarczane stronom wojującym wbrew zakazowi,

• podlega zaborowi, nawet gdy stanowi własność neutralną,

• kontrabanda: listy materiałów i przedmiotów mogą być uzupełnione, ale musi być to notyfikowane państwom neutralnym,

• bezwzględna: uwzględnione w deklaracji londyńskiej przedmioty i materiały używane wyłącznie na wojnie, np. broń amunicja, umundurowanie. Kontrabanda zostaje zajęta jeżeli jest przeznaczona dla kraju nieprzyjacielskiego,

• warunkowa: wymienione w deklaracji przedmioty i materiały, które mogą służyć zarówno do użytku wojennego jaki i pokojowego, np. odzież, żywność, złoto. Kontrabanda zostaje zajęta, gdy zmierza do kraju nieprzyjacielskiego, jego siłom zbrojnym lub do kraju przez niego zajętego.

170. Zasady wojny powietrznej

• specyfika wojny powietrznej:

• w wojnie powietrznej stosuje się przepisy ogólne (zasada humanitaryzmu, bezstronności, proporcjonalności, konieczności wojskowej, rozróżniania, MPH), które stosuje się do każdego rodzaju konfliktu, a także przepisy szczególne,

• podlega zasadom wojny lądowej i morskiej, jeżeli można je zastosować do wojny powietrznej, np. przepisy dotyczące bombardowań, w szczególności zakaz bombardowania miast, wsi, domów i budowli, które nie są bronione, ogólnie kilkakrotnie podejmowano próby ograniczania bombardowań lotniczych,

• zapewnie się ochronę samolotom sanitarnym, tj. takich które są używane wyłącznie do ewakuacji rannych i chorych oraz do przewozu personelu i materiału sanitarnego,

• protokół I z 1977 r. zobowiązuje do podejmowania środków ostrożności przy dokonywaniu ataków w celu oszczędzania ludności cywilnej i dóbr o charakterze cywilnym.

• siły zbrojne:

• wojskowe statki powietrzne - publiczne aparaty zdolne do unoszenia się w powietrzu wykorzystywane do celów wojskowych, musi posiadać znak identyfikacyjny widoczny z góry, z dołu i z boku,

• załoga statku powietrznego - muszą być kombatantami znajdować się pod dowództwem, nie muszą nosić mundurów, ale powinni nosić widoczny znak odróżniający,

• pojmanych członków załogi należy uznać za jeńców, takich, którzy wodowali lub ich statek rozbił się na morzu za rozbitków, takim, którzy ratowali się skacząc ze spadochronem należy pozwolić wylądować i poddać się,

• członkowie desantu mogą być uznani za kombatantów tylko i wyłącznie jeżeli noszą mundur.

• walka powietrzna:

• statku powietrznego jawnie można użyć do rozpoznania i obserwacji,

• samoloty cywilne znajdujące się w locie nie powinny stanowić przedmiotu ataków,

• każde lotnisko nawet cywilne stanowi obiekt wojskowy,

• samoloty cywilne podlegają prawu łupu zatwierdzonego przez sąd kaperski,

• legalnym celem ataków z powietrza mogą być bazy, obozy, środki transportu, miejsca zaopatrzenia, składy, budowle przemysłowe,

• strony walczące mogą wykorzystywać międzynarodową przestrzeń powietrzną i nie mogą odmówić dostępu do niej państwom neutralnym,

• strony walczące mogą w drodze notyfikacji ustanowić strefy walk powietrznych,

• wojskowe obiekty naziemne mogą być celem ataków z powietrza, tak żeby nie spowodować nadmiernych strat po stronie ludności cywilnej.

171. Niedozwolone środki i metody walki

W wojnie lądowej:

• strony nie mają nieograniczonego prawa wyboru środków szkodzenia nieprzyjacielowi,

• zabronione jest używanie broni, pocisków lub środków mogących zadać niepotrzebne cierpienie,

• zabrania się w szczególności:

• używać trucizny lub broni zatrutej,

• zabijać lub zadawać rany nieprzyjacielowi, który złożył broń lub jej nie posiada,

• oświadczać, że nikomu nie da się pardonu,

• wydawać na łup miast i miejsc zdobytych szturmem,

• zabijać albo ranić zdradziecko osoby należące do ludności i wojsk nieprzyjaciela,

• używać broni biologicznej,

• domniemuje się w doktrynie, że nie można używać broni jądrowej i broni o podobnych skutkach ZO uchwaliło, że używanie broni nuklearnej jest niezgodne z celami ONZ oraz KNZ, a także sprzeczne z przepisami prawa międzynarodowego i prawami ludzkości,

W wojnie morskiej:

• miny i torpedy: zakazane jest stosowanie min automatycznych, wybuchających za dotknięciem, i min wolnych (niezakotwiczonych), chyba że stają się nieszkodliwe najpóźniej w godzinę po utracie kontroli nad nimi, oraz min automatycznych zakotwiczonych i wybuchających za dotknięciem, jeżeli nie stają się nieszkodliwe po zerwaniu się z uwięzi,

172. Uczestnicy konfliktu zbrojnego w prawie międzynarodowym

W PM istnieje obowiązek odróżniania uczestników walki zbrojnej od ludności cywilnej przez strony konfliktu. Oznacza to, że ludność cywilna jak i poszczególne osoby cywilne nie powinny być przedmiotem ataków wojskowych. Ataki powinny być skierowane wyłącznie na cele wojskowe (wojna to stosunek między państwami a nie między ich ludnością cywilną). Co więcej, ukształtowało się prawo do poszanowania życia, godności, praw osobistych i przekonań uczestników walki zbrojnej (a także osób cywilnych), które znalazły się pod władzą strony przeciwnej. Wyrażać się to ma w ochronie przed atakami gwałtu i represjami. Ponadto mogą korzystać z wszelkiej pomocy z zewnątrz i mają prawo do wymiany korespondencji ze swoimi rodzinami. Uczestników konfliktu obowiązuje też zakaz zabijania lub ranienia przeciwnika poddającego się lub wyłączonego z walki. Obowiązek zabierania z pola walki uczestników konfliktu zbrojnego i leczenia rannych oraz chorych. Obliguje to stronę konfliktu, pod władzą której się znajdują, do ochrony rannych i chorych oraz do ich poszanowania.

Art.1 Regulaminu haskiego z 1907- ustawy, prawa i obowiązki wojenne stosuje się nie tylko do armii, ale też do pospolitego ruszenia i oddziałów ochotniczych jeżeli: mają na czele osobę odpowiedzialną za podwładnych, noszą stała i dającą się z daleka rozpoznać odznakę wyróżniającą, jawnie noszą broń, przestrzegają praw i zwyczajów wojennych. Ludność terytorium zajętego która przy zbliżeniu nieprzyjaciela chwyta za broń, aby walczyć i nie miała czasu się zorganizować będzie uznawana za wojującą, jeżeli będzie przestrzegać prawa wojennego.

Protokół dodatkowy z 1977- siły zbrojne strony w konflikcie to ,wszelkie zorganizowane siły zbrojne grupy i jednostki, które pozostają pod dowództwem odpowiedzialnym za swych podwładnych także wówczas gdy ta strona jest reprezentowana przez rząd lub władzę nieuznaną przez stronę przeciwną, takie siły zbrojne powinny być poddane systemowi siły wewnętrznej, który między innymi powinien wymusić przestrzeganie przepisów prawa międzynarodowego, znajdującego zastosowanie w konfliktach zbrojnych”. O wcieleniu do sił oddziałów paramilitarnych lub policyjnych należy powiadomić inne strony.

Najemnikom nie przysługuje status kombatanta i jeńca.

173. Pojęcie kombatanta w prawie konfliktów zbrojnych

Konwencje genewskie stosuje się do dwóch kategorii: kombatantów i niekomabatantów.

Kombatanci:

• Regularni:

• członek sił zbrojnych, milicji oraz oddziałów ochotniczych,

• osoby towarzyszące kombatantom regularnym - służby sanitarne, administracja wojskowa, wymiar sprawiedliwości, kapelani,

• Nieregularni:

• partyzanci, pospolite ruszenie - muszą posiadać odpowiedzialnego dowódcę i przestrzegać prawa konfliktów zbrojnych,

• ludność terytorium zajętego która przy zbliżeniu nieprzyjaciela chwyta za broń, aby walczyć i nie miała czasu się zorganizować będzie uznawana za wojującą, jeżeli będzie przestrzegać prawa wojennego.

Niekombatanci: osoby wyeliminowane z działań zbrojnych, tj. ranni, chorzy, rozbitkowie - ci którzy rezygnują z działań zbrojnych w sposób jawny i trwały.

W chwili pojmania kombatanci stają się jeńcami wojennymi i stosuje się do nich III konwencje genewską. Do tej kategorii zalicza się także ludność cywilną, korespondentów wojennych i ludność neutralną. Stosuje się do nich I, II i IV konwencję genewską.

174. Partyzanci i powstańcy w prawie konfliktów zbrojnych

175. Ochrona ludności cywilnej

Zakaz bombardowania i atakowania niebronionych miast, wsi, domów mieszkalnych i budowli. Obowiązek uprzedzenia o mającym nastąpić bombardowaniu. Protokół I dodatkowy z 1977 r. zabrania stosowania przeciwko osobom cywilnym głodu jako metody prowadzenia wojny. Ustala także ogólną zasadę, że strony w konflikcie zawsze rozróżniać będą ludność cywilną i kombatantów oraz dobra o charakterze cywilnym i cele wojskowe, a w związku z tym kierować będą operacje wojskowe przeciwko celom wojskowym. Za osoby i ludność cywilną uważa się każdą osobę, która nie należy do jednej z kategorii sił zbrojnych wymienionych przepisach III konwencji i przepisach niniejszego Protokołu I. Ludność cywilna obejmuje wszystkie osoby cywilne. Zabronione jest szerzenie terroru wśród cywilów. Nie wolno niszczyć dóbr przeznaczonych do przeżycia ludności cywilnej. Należy powstrzymać się od ataków które mogą spowodować straty i szkody cywilne nadmiernie wysokie w porównaniu z korzyścią wojskową jakiej się oczekuje. IV konwencja przewiduje możliwość zawierania układów między wojującymi stronami dot. stworzenia stref i miejscowości sanitarnych w celu zapewnienia ochrony rannym.

Ludność cywilna, nie biorąca udziału w wojnie, musi być zabezpieczona przed skutkami działań wojennych (IV Konwencja Genewska z 1949 r. dotycząca ochrony osób cywilnych w czasie wojny).

• ochronie ogólnej przed niektórymi skutkami wojny podlega cała ludność cywilna państw walczących na zasadzie równości, bez względu na rasę, wyznanie, narodowość czy przekonania polityczne,

• szczególną ochronę Konwencja przewiduje dla rannych, chorych, kobiet ciężarnych i dzieci,

• osoba chroniona nie może działać na szkodę interesów państwa, pod którego władzą się znajduje.

• Sposoby ochrony ludności stron walczących:

• strefy bezpieczeństwa,

• strefy zneutralizowane,

• ewakuacja stref oblężonych lub otoczonych.

• Ochrona szpitali cywilnych

• Wolność przewozu pomocy dla ludności

176. Ochrona jeńców wojennych

Jeńcem wojennym jest członek sił zbrojnych państwa wojującego, który znalazł się we władzy nieprzyjaciela

Prawo dotyczące traktowania jeńców wojennych mieści się w Regulaminie Haskim z 1907 r. i III Konwencji Genewskiej z 1949r. dotyczącej traktowania jeńców wojennych

• jeńcy wojenni powinni być traktowani w sposób humanitarny. Osoby te pozostają pod ochroną prawa międzynarodowego od chwili dostania się pod władzę nieprzyjacielską do czasu ich uwolnienia i ostatecznej repatriacji, która powinna nastąpić niezwłocznie po zakończeniu działań wojennych,

• państwo zatrzymujące może jeńca internować w obozach, nie może umieszczać ich w pobliżu działań wojennych,

• prawo nie zakazuje ucieczki jeńca wojennego. Jeśli państwo zatrzymujące weźmie ponownie do niewoli jeńca, który uciekł, może go ukarać za poprzednią ucieczkę,

• w czasie niewoli jeńcy wojenni podlegają prawu, regulaminom i rozkazom obowiązującym w państwie zatrzymującym,

• mogą być zatrudnieni jako robotnicy, ale ta praca nie może być niebezpieczna lub szkodliwa dla ich zdrowia,

• mają prawo do poszanowania swego honoru i czci,

• państwo zatrzymujące ma traktować wszystkich jeńców wojennych na zasadzie równości.

177. Pojęcie najemnika i szpiega w prawie międzynarodowym

Osobami pozbawionymi ochrony są szpiedzy, najemnicy i dezerterzy.

Szpieg: osoba niebędąca żołnierzem zwiadowcą lub pozostającym w służbie rozpoznawczej i nieumundurowana.

Szpieg złapany na gorącym uczynku podlega karze na mocy wyroku sądu. Szpieg, który zaprzestał działalności szpiegowskiej i został wcielony do sił zbrojnych, a schwytany został przez nieprzyjaciela nie może być sądzony za przeszłą działalność szpiegowską.

Najemnik: osoba zwerbowana do walki w kraju lub za granicą, rzeczywiście uczestnicząca w walce w celu uzyskania korzyści osobistych lub wynagrodzenia, niemająca obywatelstwa państwa werbującego i niebędąca członkiem regularnych sił zbrojnych.

Najemnik może być skazany na śmierć.

178. Zbrodnie międzynarodowe a tzw. przestępstwa konwencyjne

Zbrodnie międzynarodowe są to przestępstwa, których zapobieganiu i karaniu zainteresowana jest społeczność międzynarodowa jako całość. To naruszenie norm zwyczajowego PM, które chronią wartości uznane przez społeczeństwo międzynarodowe jako całość.

Wyróżnia się:

• treaty crimes - czyli zbrodnie istniejące w PM, tzn. takie, które są ścigane na mocy traktatów międzynarodowych, tj. handel niewolnikami, handel ludźmi, w szczególności kobietami i dziećmi, tortury, przestępstwo apartheidu, dyskryminacji ze względu na rasę, płeć, religię, narodowość, pochodzenie etniczne, piractwo, rwanie kabli podmorskich, handel narkotykami, organami, kidnaping, pranie pieniędzy, a także przestępstwa konwencyjne przeciwko środowisku.

Zapobieganie treaty crimes służyć ma ochronie uniwersalnych wartości. Te zbrodnie ścigane są przez poszczególne państwa, które są stronami danych konwencji.

• core crimes - czyli typowe zbrodnie międzynarodowe, tj. ludobójstwo, zbrodnie przeciwko ludzkości, zbrodnie wojenne, zbrodnie ludobójstwa, zbrodnie agresji. Do ścigania core crimes powołuje się międzynarodowe sądy i trybunały karne.

179. Agresja w prawie międzynarodowym

180. Ludobójstwo w prawie międzynarodowym

Rezolucje Zgromadzenia Ogólnego. W grudniu 1946 r. ZO uchwaliło rezolucje nr 95/1, która stwierdza, że ludobójstwo stanowi zaprzeczenie prawa do istnienia całych grup ludzkich, tak jak zabójstwo stanowi zaprzeczenie prawa do życia poszczególnych jednostek. Ludobójstwo stanowi więc zbrodnię w rozumieniu prawa międzynarodowego, która potępia świat cywilizowany, i której główni sprawcy i ich wspólnicy podlegają karze bez względu na to, czy są osobami prywatnymi, funkcjonariuszami publicznymi, mężami stanu, i bez względu na to, czy zbrodnia została dokonana z przyczyn religijnych, rasowych, politycznych czy innych.

Konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa. W dwa lata od uchwalenia rezolucji o ludobójstwie, 9 grudnia 1948 r. Zgromadzenie Ogólne uchwaliło Konwencję w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa. Konwencja potwierdziła w art. I uprzednie stanowisko Zgromadzenia Ogólnego, że ludobójstwo, i to popełnione zarówno w czasie pokoju, jak i wojny, stanowi zbrodnie w obliczu prawa międzynarodowego. Jest nim w rozumieniu konwencji: jakikolwiek z następujących czynów dokonany w zamiarze zniszczenia w całości lub części grup narodowych, etnicznych, rasowych lub religijnych, jako takich:

• zabójstwo członków grupy,

• spowodowanie poważnego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia psychicznego członków grupy,

• rozmyślne stworzenie dla członków grupy warunków życia obliczonych na spowodowanie ich całkowitego lub częściowego zniszczenia fizycznego,

• stosowanie środków, które mają na celu wstrzymanie urodzin w obrębie grupy,

• przymusowe przekazywanie dzieci członków jednej grupy do innej grupy.

Konwencja o niestosowaniu przedawnienia. Uzupełnieniem Konwencji w sprawie ludobójstwa jest Konwencja o niestosowaniu przedawnienia wobec zbrodni wojennych i zbrodni przeciw ludzkości. 9 kwietnia 1965 r. Komisja Praw Człowieka uchwaliła rezolucję w sprawie karania zbrodniarzy wojennych i osób winnych zbrodni przeciwko ludzkości.

Ludobójstwo może być popełnione w czasie wojny i pokoju. Karane jest:

• ludobójstwo,

• zmowa w celu popełnienia ludobójstwa,

• publiczne i powszechne nawoływanie do ludobójstwa,

• usiłowanie ludobójstwa,

• współudział w ludobójstwie.

181. Zbrodnia przeciwko ludzkości w prawie międzynarodowym

Zbrodnie przeciwko ludzkości - ogólna nazwa używana dla określenia pewnych zachowań skierowanych przeciwko określonej grupie społecznej, np. narodowościowej, etnicznej, rasowej, wiekowej, religijnej lub światopoglądowej.

Nie ma określonej, powszechnie przyjętej definicji zbrodni przeciwko ludzkości. W doktrynach filozoficznych i prawnych zazwyczaj podkreśla się, że zachowania będące zbrodniami przeciwko ludzkości muszą dotyczyć określonej społeczności i łamać podstawowe prawa człowieka.

Statut Międzynarodowego Trybunału Wojskowego, będący załącznikiem do porozumienia londyńskiego z 1945 r. wyodrębnił trzy rodzaje przestępstw, za które odpowiedzialność ponoszą główni przestępcy wojenni krajów europejskich:

Czyny niżej wymienione albo niektóre z nich podlegają jurysdykcji Trybunału i pociągają za sobą odpowiedzialność osobistą:

• zbrodnie przeciw pokojowi...

• zbrodnie wojenne...

• zbrodnie przeciw ludzkości, mianowicie: morderstwa, wytępianie, obracanie ludzi w niewolników, deportacja i inne czyny nieludzkie, których dopuszczono się przeciwko jakiejkolwiek ludności cywilnej, przed wojną lub podczas niej, albo prześladowania ze względów politycznych, rasowych lub religijnych przy popełnianiu jakiejkolwiek zbrodni wchodzącej w zakres kompetencji Trybunału lub w związku z nią, niezależnie od tego, czy było to zgodne, czy też stało w sprzeczności z prawem kraju, w którym zbrodni dokonano.

W przeciwieństwie do np. ludobójstwa czy zbrodni wojennych, zbrodnie przeciw ludzkości przed powstaniem Międzynarodowego Trybunału Karnego nie były pojęciem zbyt dobrze zdefiniowanym, co wprowadzało większą możliwość nadużywania tego pojęcia w celach propagandowych. Za zbrodnie przeciwko ludzkości często uważa się zbrodnie nazistowskie w okupowanych krajach Europy w czasie II wojny światowej, eksterminację narodu żydowskiego, zbrodnie stalinowskie, masowe morderstwa na Bałkanach w latach 90. i inne.

Obecnie prawo międzynarodowe uznaje za zbrodnię przeciw ludzkości rażące naruszenie dowolnego punktu Karty Praw Narodów ONZ oraz dodatkowo kilka innych zbrodni, które zostały zdefiniowane w Kodeksie Zbrodni przeciw Ludzkości, który jest częścią Traktatu Rzymskiego, podpisanego przez wszystkie kraje członkowskie ONZ w 1998 r. i stanowi podstawę działania Międzynarodowego Trybunału Karnego.

Według prawa zwyczajowego zbrodnia przeciwko ludzkości to - akt skierowany przeciwko ludzkości cywilnej mający charakter systematyczny i zakrojony na szeroką skalę, atak o charakterze umyślnym, np. zabójstwo, eksterminacja, niewolnictwo, deportacja, uwięzienie, torturowanie, zgwałcenie, prześladowanie z powodów politycznych, rasowych i religijnych, i inne nieludzkie czyny.

Statut MTK dla byłej Jugosławii dodaje, że są to czyny popełnione tylko w konflikcie zbrojnym, a Statut MTK dla Rwandy i Statut MTK, że są to czyny popełnione z zamiarem dyskryminacyjnym.

182. Zbrodnie wojenne w prawie międzynarodowym

Zbrodnie wojenne, określone zostały w 1919 r. w traktacie wersalskim. To wszystko, co narusza prawa i zwyczaje wojenne a także bulwersujące międzynarodową moralność i powagę traktatów. Szósty artykuł w Statucie Międzynarodowego Trybunału Wojskowego w Norymberdze określa następujące rodzaje zbrodni wojennych:

• zbrodnia przeciwko pokojowi: planowanie, przygotowanie, rozpoczęcie i prowadzenie wojny napastniczej lub będącej pogwałceniem traktatów wojny, porozumień lub międzynarodowych umów oraz współuczestniczenie w którymkolwiek z wymienionych czynów,

• pogwałcenie praw i zwyczajów wojny: obejmują m.in. morderstwa, nieludzkie traktowanie ludności zamieszkującej okupowane terytoria, deportacje, mordowanie i złe traktowanie jeńców wojennych, zabijanie zakładników, przywłaszczenie własności publicznej i prywatnej, burzenie miast, osiedli, wsi oraz wszelkie zniszczenia, nie usprawiedliwione koniecznością wojenną,

• zbrodnie przeciwko ludzkości: m.in: prześladowania, morderstwa, deportacje, eksterminacja i inne nieludzkie czyny, których celem jest zniszczenie całości lub części grupy narodowej, etnicznej, rasowej lub religijnej.

W starożytności zbrodnie wojenne określano jako "barbarzyństwo wojenne". Ograniczało je tylko prawo zwyczajowe, którego nie miał kto egzekwować. Pierwszymi pisanymi normami prawa międzynarodowego były:

• deklaracja paryska w 1856 r.,

• konwencja genewska w 1864 r.,

• deklaracja petersburska w 1868 r.,

• konwencja genewska w 1906 r.,

• konwencje haskie w 1907 r.

Zbrodnie wojenne to zbrodnie popełnione w czasie wojny. MTK dla byłej Jugosławii i MTK dla Rwandy dodają, że są to poważne naruszenia konwencji haskich.

183. Jurysdykcja uniwersalna w prawie międzynarodowym

Jurysdykcja Uniwersalna stała się jedną z metod dla tych, którzy starają się walczyć z bezkarnością zbrodni o charakterze międzynarodowym. Dotyczy ona tylko i wyłącznie czynów najpoważniejszych, takich jak zbrodnie wojenne, ludobójstwo czy też zbrodnie przeciwko ludzkości. Są to normy ius cogens, co implikuje zakaz ich naruszania a obowiązek ten ma charakter erga omnes. By wykonanie Uniwersalnej Jurysdykcji było możliwe konieczne jest by państwa stosujące Uniwersalną Jurysdykcję wprowadziły do swojego krajowego porządku prawnego stosowne ustawodawstwo, w którym winno znajdować się odniesienie do podstawowych instrumentów międzynarodowego prawa karnego, takich jak Konwencje Genewskie czy też statut Międzynarodowego Trybunału Karnego. Umożliwiłoby to karanie na terenie tychże państw najpoważniejszych zbrodni bez konieczności wykazania łącznika terytorialnego lub osobowego w stosunku do osoby sprawcy. Potwierdzenie dla Uniwersalnej Jurysdykcji można znaleźć również w jednym z kluczowych orzeczeń Trybunału dla Zbrodni Popełnionych na terenie byłej Jugosławii, to jest w sprawie Tadić'a, w którym odniesiono się do kwestii zastosowania Uniwersalnej Jurysdykcji w stosunku do zbrodni przeciwko ludzkości. Trybunał stwierdził, iż przedmiotowe zbrodnie „nie maja już charakteru wewnętrznego, zatem zasada suwerenności nie może brać góry nad prawem społeczności międzynarodowej do podjęcia stosownych działań wobec czynów, które dotykają całą społeczność międzynarodową”. W tej samej sprawie Izba Odwoławcza stwierdziła, iż „było by to parodią prawa i zdradą uniwersalnej potrzeby sprawiedliwości, gdyby koncepcja suwerenności Państwa mogła być skutecznie podnoszona przeciw prawom człowieka. Granice nie mogą być traktowane jako tarcza dla tych, co naruszają podstawowe i zasadnicze prawa ludzkości”.

(Dla rozumienia Uniwersalnej Jurysdykcji podstawowe znaczenia mają Konwencje Genewskie oraz Konwencja o Ludobójstwie. Umawiające się strony przyznają sobie prawo do karania sprawcy czynów zakazanych niniejszą konwencją, na terytorium Państwa strony, niezależnie od pochodzenia sprawcy i miejsca popełnienia czynu”. Projekt ten nie stał się oficjalnym tekstem, ale daje szanse zrozumienia nastawienia twórcy pojęcia Ludobójstwo dla zasady Uniwersalnej Jurysdykcji. Poparcie dla zasady Uniwersalnej Jurysdykcji możemy również znaleźć w Konwencjach Genewskich. Wynika to z zapisów choćby I Konwencji Genewskiej „Strony zobowiązują się do wydania niezbędnych przepisów ustawodawczych w celu ustalenia odpowiednich sankcji karnych w stosunku do osób, które popełniły albo wydały rozkaz popełnienia ciężkich naruszeń Konwencji...każda umawiająca się strona powinna ścigać je przed swoimi sądami bez względu na obywatelstwo”. )

184. Międzynarodowe sądy karne ad hoc dla b. Jugosławii i Rwandy

	MTK dla byłej Jugosławii	MTK dla Rwandy
podstawa prawna	Rezolucja RB nr 827 z 1993 r.	Rezolucja RB nr 955 z 1994 r.
właściwość czasowa	Zbrodnie popełnione po 1 stycznia 1991 r., górna granica nie została jednak określona. Sądzono, że będzie funkcjonował do grudnia 2008 r., ale pomimo upływu tej daty funkcjonuje dalej. Początkowo MTK miał sądzić zbrodniarzy wojennych lat 1991-1995, ale wybuchały kolejne konflikty zbrojne, np. 1998-1999. Trybunał zajął się więc i tymi sprawami.	Zbrodnie popełnione między 1 stycznia 1993 r. - 31 grudnia 1994 r.
właściwość miejscowa	Obszar państwa Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii.	Terytorium Rwandy i państw ościennych.
właściwość rzeczowa	Ludobójstwo, zbrodnie przeciwko ludzkości, zbrodnie wojenne, ciężkie naruszenia konwencji genewskich.	Ludobójstwo, zbrodnie przeciwko ludzkości, naruszenia art. 3 konwencji genewskich oraz II Protokołu dodatkowego.
właściwość personalna	Osoby fizyczne, bez określenia granicy wieku.	Osoby fizyczne, bez określenia granicy wieku.
skład	W skład Trybunału wchodzi 16 sędziów stałych oraz 27 sędziów obradujących ad hoc na określony czas.
siedziba	Haga	Arusha (Tanzania)

185. Stały Międzynarodowy Trybunał Karny

Międzynarodowy Trybunał Karny z siedzibą w Hadze- pierwszy w historii ludzkości stały sąd międzynarodowy powołany do sądzenia pojedynczych osób oskarżanych o popełnienie najcięższych zbrodni, które miały miejsce po 1 lipca 2002 roku.

• Statut: Statut MTK został przyjęty przez Komisję PM w 1994 r. ZO powołało ad hoc Komisje, która zajęła się tą sprawą i w 1995 r. przedstawiła raport ZO. Kolejnym etapem było powstanie Komitetu Przygotowawczego, który zaproponował zwołanie konferencji dyplomatycznej w tej sprawie. Obradowała ona w Rzymie i 17 lipca 1998 r przyjęła Statut MTK, który wszedł w życie 1 lipca 2002 r.

• Jurysdykcja:

• zakres przedmiotowy:

• zbrodnie ludobójstwa,

• zbrodnie przeciwko ludzkości,

• zbrodnie wojenne,

• zbrodnia agresji (będzie wykonywał jurysdykcję gdy tylko def. agresji zostanie przyjęta, na chwilę obecną w 1974 ZO przyjęło rezolucję, w której stwierdziło, że agresją jest użycie siły zbrojnej przeciwko innemu państwu w sposób niezgodny z KNZ),

• zbrodnie przeciwko wymiarowi sprawiedliwości - krzywoprzysięstwo, zastraszanie w celu złożenia fałszywych zeznań, przekupstwo, itd.

• zakres podmiotowy: osoby fizyczne, które ukończyły 18 rok życia w chwili popełnienia czynu,

• zakres miejscowy:

• zbrodnie popełnione na terytorium państwa- strony

• zbrodnie popełnione przez obywatela państwa- strony, także na terytorium państwa niebędącego stroną Statutu,

• zbrodnie niepopełnione ani przez obywatela państwa- strony, ani na terytorium państwa- strony, gdy RB zleci MTK zajęcie się tą sprawą (tak było z Darfurem).

• zakres czasowy:

• wyłącznie zbrodnie popełnione po wejściu w życie Statutu, a więc po 1 lipca 2002 r.,

• a także od chwili wejścia w życie Statutu w państwach, które przystąpiły do niego po 1 lipca 2002 r., chyba, że państw postanowi inaczej.

• Prawo stosowane przez MTK:

• Statut MTK, Elementy definicji zbrodni - akt prawny, który powstał na podstawie art. 9 Statutu, uszczegóławiający zbrodnie, reguły procesowe i dowodowe,

• odpowiednie traktaty oraz zasady i reguły PM, np. Konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa,

• w razie braku dwóch powyższych - ogólne zasady prawa wyinterpretowane z krajowych systemów prawnych,

• Wyrok: MTK orzeka o winie lub niewinności wyrokiem na piśmie, co do zasady jednomyślnie lub większością głosów. Wyrok ogłasza się publicznie w obecności oskarżonego. Każdy sędzia może wydać swoją opinię do wyroku. Zarówno oskarżonemu i jego obrońcy jak i Prokuratorowi przysługuje odwołanie do Wydziału Odwoławczego.

• Zasady odpowiedzialności karnej przed MTK:

• Ne bis in idem:

• nikt nie może być sądzony przed sądem krajowym za czyn, za który został osądzony przez MTK,

• MTK nie może sądzić kogoś, kto został już skazany lub uniewinniony przez sąd krajowy, chyba że postępowanie przed sądem krajowym było prowadzone w celu ochrony osoby sądzonej lub nie było bezstronne i niezależne,

• Nullum crimen sine lege: nie można pociągnąć kogoś do odpowiedzialności za czyn, który w chwili popełnienia nie był zbrodnią w myśl Statutu,

• Nullum poena sine leg, katalog kar jest określony w Statucie:

• kara dożywotniego pozbawienia wolności,

• kara pozbawienia wolności do lat 30,

• grzywny,

• przepadek korzyści pochodzących pośrednio lub bezpośrednio ze zbrodni,

• Lex retro non agit, nie można nikogo pociągnąć do odpowiedzialności karnej za czyn popełniony przed dniem wejścia w życie Statutu,

• indywidualna odpowiedzialność karna,

• zasada irrelewantności pełnionej funkcji publicznej,

• zasada odpowiedzialności karnej przełożonego, jeżeli posiadał efektywne zwierzchnictwo nad podwładnymi i wiedział, że podwładny popełnił zbrodnię, lub jej nie zapobiegł,

• działanie w celu wykonania rozkazu lub polecenia przełożonego nie zwalnia z odpowiedzialności karnej za zbrodnię,

• zasada nieprzedawniania zbrodni agresji, ludobójstwa, przeciwko ludzkości i wojennych,

• Organy:

• Prezydium: Organ kolegialny, składa się z prezesa i dwóch wiceprezesów. Wybierani przez sędziów trybunału bezwzględną większością głosów. Kadencja członków Prezydium wynosi 3 lata, chyba że wcześniej skończy się ich kadencja sędziowska. Głównym zadaniem Prezydium jest prawidłowe administrowanie pracą trybunału.




• Wydział Orzekający,

• Wydział Odwoławczy,

• Wydział Przygotowawczy,

Wydziały składają się z 18 sędziów wybieranych przez zgromadzenie państw- stron na 9- letnią kadencję. Co 3 lata wymienia się 1/3 składu.

• Urząd Prokuratora: Na czele urzędu stoi prokurator. Może powołać dwóch wiceprokuratorów. Nie mogą być obywatelami tego samego państwa. Wybierani bezwzględną większością głosów przez zgromadzenie państw stron na 9 letnią kadencję. W swoich działaniach prokurator powinien być niezależny od państw stron. Do jego najważniejszych zadań należy: - przyjmowanie informacji i zawiadomień o zbrodniach podlegających jurysdykcji trybunału - badanie i weryfikacja tych informacji - prowadzenie postępowania przygotowawczego Przeciwwagę dla uprawnień prokuratora stanowią uprawnienia izby przygotowawczej, zatwierdzającej określone czynności Prokuratora.

• Sekretariat: organ administracyjny.

Istnieją obawy, że MTK, pomimo swojego głównego zadania jakim jest walka z tyranią i bezprawiem, stanie się instrumentem politycznym. Tak naprawdę państwa, które posiadają w swoim wewnętrznym prawie karnym system odpowiedzialności za zbrodnie ludobójstwa, wojenne, przeciwko ludzkości i zbrodnie agresji, nie muszą obawiać się MTK, z tego względu, że jest on tylko uzupełnieniem jurysdykcji krajowej.

186. Odpowiedzialność jednostki przed międzynarodowymi, krajowymi i mieszanymi sądami karnymi

Odpowiedzialność jednostek za określone czyny w świetle prawa międzynarodowego jest przejawem ograniczonej podmiotowości prawnomiędzynarodowej jednostek (obok ochrony praw człowieka). Odpowiedzialność ta obejmuje tzw. przestępstwa prawa narodów - delicta iuris gentium - m. in. piractwo na morzu pełnym, handel niewolnikami, narkotykami, ludobójstwo. Nie ma jednolitej regulacji, swoistego kodeksu karnego.

• Źródła: konwencje międzynarodowe przewidujące karanie jednostek za naruszenia prawa międzynarodowego:

• konwencja Genewska z 1949 r. O traktowaniu jeńców wojennych - upoważnia państwo wojujące do karania członków sił zbrojnych obcego państwa, jeśli naruszyli postanowienia Konwencji, ale zobowiązuje państwa i do karania za naruszenia członków własnych sił zbrojnych,

• konwencja z 1948 roku o zapobieganiu i karaniu zbrodni ludobójstwa - osoby za nie odpowiedzialne będą karane bez względu na to czy pełnią, pełniły publiczne funkcje, są członkami organów konstytucyjnych czy osobami prywatnymi; sądzeni - przez państwo na terytorium którego dopuszczali się czynów wskazanych w Konwencji albo przez Trybunał specjalnie do tego powołany,

• konwencje dotyczące odpowiedzialności za akty terrorystyczne: tokijska, montrealska, haska i inne,

• ochrona materiałów nuklearnych,

• obrót publikacjami obscenicznymi - konwencja genewska z 1923 r.,

• ochrona dóbr kultury w czasie wojny - haska z 1953 r..

Podkreślić należy, iż co do zasady jednostka nie ponosi odpowiedzialności za czyny popełnione przez nią w wykonaniu funkcji państwowych, w takim przypadku odpowiada państwo, któremu można przypisać działanie jednostki. Może mieć jednak miejsce bezpośrednia odpowiedzialność jednostki na podstawie prawa międzynarodowego za określone zbrodnie.

• Pierwsze trybunały międzynarodowe sprawujące jurysdykcję w stosunku do jednostek:

• Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze,

• Trybunał Tokijski,

• MTK dla byłej Jugosławii,

• MTK dla Rwandy,

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.: Art. 42. 1. Odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto dopuścił się czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Zasada ta nie stoi na przeszkodzie ukaraniu za czyn, który w czasie jego popełnienia

stanowił przestępstwo w myśl prawa międzynarodowego. 2. Każdy, przeciw komu prowadzone jest postępowanie karne, ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania. Może on w szczególności wybrać obrońcę lub na zasadach określonych w ustawie korzystać z obrońcy z urzędu. 3. Każdego uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu.

187. Rzeki międzynarodowe

Rzeka międzynarodowa to rzeka odpowiadająca pewnym kryteriom międzynarodowym:

• musi przepływać lub rozgraniczać terytoria co najmniej dwóch państw,

• Powinna być rzeką żeglowną lub spławną, która bezpośrednio lub za pośrednictwem innej rzeki uchodzi do morza

Podstawą prawną dla ustanowienia reżimu rzeki międzynarodowej jest umowa międzynarodowa. Proces umiędzynaradawiania rzek został zapoczątkowany jeszcze w 1648 r. podczas porozumień westfalskich. Konkretne postanowienia w tym zakresie zawarto jednak dopiero w akcie końcowym Kongresu Wiedeńskiego w 1815 r. kiedy zostały umiędzynarodowione rzeki zachodnioeuropejskie: Men, Ren, Skalda, Moza, Mozela, Neckara. W 1856 r. na Kongresie Paryskim status rzeki międzynarodowej uzyskał Dunaj. Rzeki afrykańskie Kongo i Niger zostały umiędzynarodowione podczas Kongresu Berlińskiego. Rzeką międzynarodową jest Amazonka - na postawie Traktatu amazońskiego z 1978 r. Indus uzyskał status rzeki międzynarodowej na podstawie umowy zawartej między Indiami i Pakistanem w 1960 r.

Najważniejsze rzeki Europy Ren i Dunaj uzyskały także odmienne, nowe podstawy traktatowe.

• status prawny Dunaju reguluje konwencja belgradzka z 1948 r.,

• Status prawny Renu był najpierw uregulowany w konwencji z Moguncji w 1831 r., a następnie konwencją z Mannheim z 1868 r., która została zrewidowana w istotny sposób w 1963 r. i uzupełniona w 1976 r.,

• Odra uzyskała status rzeki międzynarodowej w 1919 r. na mocy traktatu wersalskiego.

Korzystanie z rzek międzynarodowych wiąże się z powołaniem do życia Komisji Rzecznej. Mówi się w związku z tym o 2 stopniach umiędzynarodowienia rzeki:

• polega na tym, że w skład Komisji Rzecznej wchodzą tylko państwa nadbrzeżne,

• dochodzą także przedstawiciele innych państw.

We współczesnym prawie międzynarodowym wykorzystywane są także inne możliwości, które wiążą się z użytkowaniem rzek międzynarodowych, są konwencje dotyczące nieżeglownego wykorzystania i ochrony cieków wodnych. Konwencją, która miała kompleksowo uregulować żeglugę na rzekach międzynarodowych była konwencja barcelońska z 1921 r. Była to konwencja o stosunkowo niewielkim zakresie obowiązywania.

188. Morska strefa przyległa

• Obszar morza o określonej szerokości, przylegający do zewnętrznej granicy morza terytorialnego, na którym państwo nadbrzeżne sprawuje w odniesieniu do obcych statków kontrolę w specjalnie przewidzianych dziedzinach i ograniczonym zakresie. Konwencja o prawie morza przewiduje możliwość ustanawiania morskiego pasa przyległego o szerokości nie przekraczającej 24 MM.

• Praktyka rozciągania przez państwa nadbrzeżne swych uprawnień poza obszar morza terytorialnego wykształciła się na przełomie XVIII i XIX wieku. Uregulowaniem tego zjawiska zajęła się III Konferencja Prawa Morza ONZ, której działania początkowo zmierzały do całkowitej eliminacji strefy przyległej w związku z wyznaczeniem szerokości morza terytorialnego na 12 MM. Ostatecznie w opracowanej przez Konferencję Konwencji jamajskiej przewidziano możliwość wyznaczania przez państwa tzw. strefy przyległej, nieprzekraczającej 24 MM od linii podstawowych. Obecnie 24-milową strefę przyległą ustanowiły łącznie 44 państwa.

• Morski pas przyległy - geneza - Hovering laws (XVIII, UK); polityka prohibicji (US 1919/1933 - liquor treaties). Konwencja o prawie morza (1982); Część II Morze terytorialne i strefa przyległa; rozdział 4 Strefa przyległa. Art. 33 1. W strefie przyległej do swego morza terytorialnego, zwanej strefą przyległą, państwo nadbrzeżne może sprawować kontrolę konieczną dla:

• zapobiegania naruszeniu jego przepisów celnych, skarbowych, imigracyjnych lub sanitarnych w obrębie swego terytorium lub morza terytorialnego,

• karania naruszeń powyższych przepisów popełnionych w obrębie swego terytorium lub morza terytorialnego.

Strefa przyległa nie może rozciągać się poza 24 mile morskie od linii podstawowych, od których mierzona jest szerokość morza terytorialnego.

189. Reżim prawny wyłącznej strefy ekonomicznej

Faktycznymi twórcami tej koncepcji są państwa afrykańskie, a ich stanowisko zostało sformułowane na regionalnym seminarium prawa morza, jakie odbyło się w Jaunde w czerwcu 1972r.

• Następstwa wprowadzenia stref. Oznaczało, że poza granicami morza terytorialnego, na obszarze morza otwartego, przekreślona została dotychczasowa zasada wolności rybołówstwa. Strefy obejmują także zasoby naturalne dna, i to nie tylko szelfu kontynentalnego, gdzie państwa już obecnie mają wyłączne prawa, lecz również leżących poza krawędzią szelfu w obrębie 200mil.

• Istota prawna. W wyłączonej strefie ekonomicznej, której szerokość nie morze przekroczyć 200 mil, państwo nadbrzeżne ma prawa suwerenne o badania i eksploatacji, ochrony i gospodarowania zasobami naturalnymi. W wyłączonej strefie ekonomicznej wszystkie państwa korzystają z wolności żeglugi i przelotu, układania kabli i rurociągów itp.

• Zasady uprawiania rybołówstwa w strefie. Zgodnie z konwencją z roku 1982 państwo nadbrzeżne samo określa wysokość dopuszczalnego połowu żywych zasobów w strefie, przy czym biorąc pod uwagę najlepsze z dostępnych mu informacji naukowych, powinno chronić żywe zasoby od niebezpieczeństwa przełowienia. Jeśli państwo nie jest w stanie pozyskać dopuszczalnego odłowu, powinno udostępnić innym państwom możliwość korzystania z nadwyżki.

• Praktyka międzynarodowa. Strefy rybołówstwa utrzymało do chwili obecnej tylko 25 państw, podczas gdy wyłączną strefę ekonomiczną posiada 81 państw, gdyż daje ona znacznie dalej idące uprawnienia.

Co więcej…

Podlegają ograniczonemu władztwu państwa nadbrzeżnego:

• wyłącznego rybołówstwa - połowy dozwolone tylko dla państwa nadbrzeżnego,

• preferencyjne - państwo ustala na jakich zasadach mogą łowić rybacy innych państw,

• ochrony rybołówstwa - w celu umożliwienia odnowy populacji ryb i niedopuszczenia do wyjałowienia strefy, np. ustalanie rodzajów dozwolonych sieci. Zakaz zrzutów olejów i paliwa.

Strefy ekonomiczne:

Wyłączna strefa ekonomiczna jest to obszar położony na zewnątrz morza terytorialnego i przylegający do tego morza, który podlega specjalnemu statusowi prawnemu. Uprawnienia innych państw w strefie: trzy wolności komunikacyjne (wolność żeglugi, przelotu, prawo układania kabli i rurociągów podmorskich - w porozumieniu z państwem nadbrzeżnym).

• maksymalnie do 200 mil morskich od linii podstawowej,

• według terytorialistów ta strefa powinna się jak najmniej różnić od wód terytorialnych,

• państwa o niekorzystnym położeniu argumentowały, że morza są zbyt małe, mają za mało zasobów ryb i złóż.

Państwo nadbrzeżne w ramach swojej strefy ekonomicznej ma prawo do:

• prowadzenia badań naukowych,

• budowania sztucznych wysp i instalacji badawczych.

Inne państwa mają uprawnienia do:

• wolności żeglugi,

• układania kabli i rurociągów

• przelotu w przestrzeni powietrznej nad strefą ekonomiczną.

Problem rozgraniczenia stref morskich rozpatrywany w odniesieniu do mórz terytorialnych - przykłady:

• państwa leżą w odległości 20 mil od siebie, więc prowadzi się linię środkową w równej odległości 10 mil dla każdego,

• rozgraniczenia stref ekonomicznych dla pańśtw leżących od siebie w odległości 300 mil: nie prowadzi się linii środkowej, podstawą rozstrzygnięcia jest tu porozumienie między państwami w celu uzyskania sprawiedliwego porozumienia zgodnie z prawem międzynarodowym, np. jedno państwo uzyskuje 120 mil z cenniejszymi zasobami, a drugie w ramach rekompensaty 180 mil z mniej cennymi zasobami. Państwa rzadko dochodzą do porozumień i takie sprawy są kierowane do MTS lub MTM.

190. Reżim prawny szelfu kontynentalnego

Do jej powstania doprowadził rozwój nauki i techniki umożliwiający prowadzenie badań oraz eksploatacji bogactw naturalnych znajdujących się na dnie morskim. Wiele państw wysuwało jednostronne roszczenia do szelfu, trzeba było, więc uregulować ten problem, co nastąpiło w IV konwencji genewskiej.

IV konwencja genewska z 1958r. Szelf wg niej to dno morskie oraz warstwy ziemi pod dnem morskim przylegające do wybrzeża, lecz znajdujące się poza granicami morza terytorialnego. Zewnętrzna granica szelfu przebiega w miejscu gdzie głębokość wody nie przekracza 200 metrów, może ona jednak wykraczać poza nią, jeśli istnie możliwość eksploatacji zasobów naturalnych.

Prawo państwa nadbrzeżnego. Państwo wykonuje nad szelfem kontynentalnym prawa suwerenne w celu badania i eksploatacji jego naturalnych zasobów. Prawa mają charakter ekskluzywny tzn., że nawet, jeśli nie prowadzi badań to żadne inne państwo nie może tego robić. Nie daje mu suwerenności nad szelfem.

Zewnętrzna granica szelfu. Zgodnie z definicją szelfu kontynentalnego, przyjętą w konwencji o prawie morza, sięga on do zewnętrznego skraju krawędzi kontynentalnej, która zgodnie z tzw. Formułą irlandzką może być wyznaczana albo

linią łączącą najbardziej wysunięte punkty zewnętrzne, albo linią wyznaczającą punkty znajdujące się w odległości nie większej niż 60 mil od podnóża zbocza kontynentalnego.

• Szelf kontynentalny: państwa nadbrzeżnego obejmuje dno morskie i podziemie obszarów podmorskich, które rozciągają się poza jego morzem terytorialnym na całej długości naturalnego przedłużenia jego terytorium lądowego aż do zewnętrznej krawędzi obrzeża kontynentalnego albo na odległość 200 mil morskich od linii podstawowych, od których mierzy się szerokość morza terytorialnego, jeżeli zewnętrzna krawędź obrzeża kontynentalnego nie sięga do tej odległości.

• Granice: 200 MM od linii podstawowych, max 350 MM na płyciznach, 400 MM za zgodą Komisji Granic Szelfu Kontynentalnego.

• Jurysdykcja i prawa państwa nadbrzeżnego:

Państwo nadbrzeżne wykonuje suwerenne prawa w odniesieniu do szelfu kontynentalnego w celu jego badania i eksploatacji jego zasobów naturalnych. Prawa są wyłączne w tym znaczeniu, że jeżeli państwo nadbrzeżne nie prowadzi badań szelfu kontynentalnego ani nie eksploatuje jego zasobów naturalnych, nikt nie może podejmować takich działań bez wyraźnej zgody państwa nadbrzeżnego. Prawa państwa nadbrzeżnego w odniesieniu do szelfu kontynentalnego nie są uzależnione od rzeczywistego lub formalnego zawładnięcia ani od jakiegokolwiek wyraźnego oświadczenia na ten temat. Prawa państwa nadbrzeżnego w odniesieniu do szelfu kontynentalnego nie wpływają na status prawny wód pokrywających szelf ani przestrzeni powietrznej ponad tymi wodami. Wszystkie państwa mają prawo do układania na szelfie kontynentalnym podmorskich kabli i rurociągów. Wytyczenie trasy dla układania takich rurociągów na szelfie kontynentalnym wymaga zgody państwa nadbrzeżnego.

191. Delimitacja wyłącznej strefy ekonomicznej i szelfu kontynentalnego

Art. 74 Delimitacja wyłącznej strefy ekonomicznej między państwami, których wybrzeża leżą naprzeciw siebie lub sąsiadują ze sobą:

• Delimitacja wyłącznej strefy ekonomicznej między państwami, których wybrzeża leżą naprzeciw siebie lub sąsiadują ze sobą, następuje w drodze umowy na podstawie prawa międzynarodowego w rozumieniu artykułu 38 Statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości, w celu osiągnięcia rozwiązania opartego o zasadę słuszności.

• Jeżeli w rozsądnym czasie nie uda się zawrzeć umowy, zainteresowane państwa korzystają z procedur przewidzianych w części XV.

• Do czasu zawarcia umowy przewidzianej w ustępie 1 zainteresowane państwa podejmą wszelkie starania, w duchu zrozumienia i współpracy, aby doprowadzić do zawarcia tymczasowych układów o charakterze praktycznym oraz aby w takim okresie przejściowym nie utrudniać ani nie udaremniać zawarcia ostatecznej umowy. Układy takie nie powinny przesądzać ostatecznej delimitacji.

• Jeżeli istnieje umowa obowiązująca zainteresowane państwa, to zagadnienia dotyczące delimitacji wyłącznej strefy ekonomicznej są rozstrzygane zgodnie z postanowieniami takiej umowy.

192. Reżim prawny morza otwartego - charakterystyka ogólna

• Granica morza otwartego. Morze otwarte obejmuje wody morskie znajdujące się poza granicami morza terytorialnego. Konwencja z 1982r. wyłącza z pojęcia morza otwartego wyłączną strefę ekonomiczną.

• Zasada wolności morza. Wolność mórz jest istota prawną morza otwartego, oznacza ona, że wszystkim przysługuje prawo rozsądnego czerpania pożytków z morza otwartego. Wolność mórz obejmuje wolność żeglugi, wolność rybołówstwa, wolność zakładania kabli podmorskich i rurociągów, wolność przelotu.

• Wolność żeglugi. Oznacza, że każde państwo, niezależnie czy posiada wybrzeże morskie czy nie, ma prawo korzystania z morza otwartego dla żeglugi swoich statków handlowych oraz okrętów wojennych. Istnienie faktycznego związku miedzy statkiem a państwem jest niezbędne w interesie międzynarodowej żeglugi. Na morzu otwartym statki podlegają prawu i władzy tylko państwa, do którego należą.

• Prawo wizyty i rewizji. Od zasady niepodlegania statków na morzu otwartym władzy innych państw są trzy wyjątki. Okręt wojenny innego państwa ma prawo dokonania wizyty i rewizji, gdy istnieje podejrzenie, że obcy statek trudni się piractwem, uprawia handel niewolnikami, mimo żeglowania pod obcą banderą ma w rzeczywistości tę samą, przynależność, co okręt wojenny.

• Prawo pościgu. Na otwartym morzu istnieje prawo pościgu, czyli prawo państwa nadbrzeżnego do ścigania obcego statku, gdy istnieje uzasadnione podejrzenie, że statek lub jego załoga dopuścili się naruszenia praw lub przepisów państwa nadbrzeżnego. Pościg może być podjęty tylko przez okręty wojenne lub samoloty wojskowe. Pościg kończy się w momencie zatrzymania ściganego statku lub, gdy wpłynie on na morze terytorialne trzeciego państwa.

• Wolność rybołówstwa. Z wolności morza otwartego wynika, prawo wszystkich państw do eksploatacji zasobów żywych, może ona podlegać uzgodnionym ograniczeniom.

• Ochrona środowiska morskiego przed zanieczyszczeniem. Wynika z postępującego zanieczyszczenia, które powoduje niebezpieczeństwo przekroczenia granicy samooczyszczania się mórz i tym samym zniszczenia ich zasób biologicznych.

• Wolność zakładania kabli. Wykształciła się w związku z postępem technicznym i objęła także rurociągi. Konwencja paryska z 1884r. potwierdza prawo każdego państwa do układania kabli i rurociągów, przy czym - z zastrzeżeniem praw państwa nadbrzeżnego na szelfie - nie może ono przeszkadzać w ich zakładaniu czy konserwacji.

• Wolność przelotu. W przestrzeni powietrznej nad morzem otwartym wszystkie państwa korzystają z wolności przelotu, czyli swobody uprawiania żeglugi statkami powietrznymi posiadającymi ich przynależność i podlegającymi ich władzy.

Do czterech wolności, wymienionych w konwencji wiedeńskiej o morzu otwartym konwencja o prawie morza z 1982r. dodała jeszcze dwie:

• Wolność budowania sztucznych wysp. Konwencja nie zawiera żadnych postanowień odnoszących się do zasad korzystania z tej wolności, lecz jedynie wymaga uwzględnienia postanowień dotyczących szelfu kontynentalnego.

• Wolność badań naukowych. Konwencja nie precyzuje szczegółowo warunków prowadzenia badań, jednak ogólne zasady przewidują prowadzenie badań w celach pokojowych, przy użyciu środków i metod zgodnych z konwencją.

193. Prawo wizyty i rewizji w międzynarodowym prawie morza

Prawo wizyty i rewizji - prawo przyznane na mocy Konwencji genewskiej z 1958 r, okrętom wojennym na morzu otwartym wobec statków innych państw w trzech ściśle określonych przypadkach. Zalicza się do nich podejrzenia, że:

• obcy statek trudni się piractwem,

• obcy statek uprawia handel niewolnikami,

• posiada tę samą przynależność państwową co okręt wojenny, lecz pływa pod obcą banderą.

W powyższych przypadkach okręt może wysłać łódź pod dowództwem oficera, który dokonuje sprawdzenia dokumentów uprawniających do podnoszenia bandery, a w razie konieczności przeprowadza kontrolę statku. Nieuzasadniona kontrola wobec zatrzymanego statku zobowiązuje do wynagrodzenia strat i szkód, które mógł odnieść. Statek, który ma być zwizytowany może również wysłać łódź pod dowództwem kapitana, który przedstawi oficerowi dokumenty pokładowe.

Konwencja jamajska z 1982 r. rozszerzyła powyższy katalog o dwa przypadki:

• podejrzenie braku przynależności państwowej statku,

• podejrzenie nadawania nielegalnych audycji - w tym przypadku okręt ma również prawo wykonywania jurysdykcji karnej.

Z mocy Konwencji z 1982 pełnym immunitetem jurysdykcyjnym wobec innych państw objęte są okręty wojenne i rządowe floty statki niehandlowe.

194. Prawo pościgu w międzynarodowym prawie morza

Prawo pościgu- jeżeli przebywający na wodach terytorialnych lub w innej strefie przybrzeżnej obcy statek albo znajdujące się na jego pokładzie osoby popełniły czyn niezgodny z prawem państwa nadbrzeżnego, państwo to może ścigać statek poza granicami swojego morza terytorialnego lub strefy przybrzeżnej, schwytać go na morzu pełnym, sprowadzić do portu i tam sprawcę czynu zakazanego ukarać. Pościg musi być gorący i nie przerwany oznacza to, że musi on być rozpoczęty w chwili, gdy obcy statek lub jedna z jego łodzi znajduje się na wodach wewnętrznych, morzu terytorialnym albo w strefie przybrzeżnej państwa zarządzającego pościg. Pościg musi być ciągły czyli nieprzerwalny. Za przerwę w pościgu uważa się w szczególności wpłynięcie ściganego na własne morze terytorialne lub morze terytorialne państwa trzeciego. Jeżeli statek taki wpłynie następnie z powrotem na morze pełne, pościg nie morze być już kontynuowany. Prawo prowadzenia pościgu przysługuje jedynie okrętom wojennym i samolotom wojskowym oraz innym statkom lub samolotom pozostającym w służbie państwowej i do tego upoważnionym.

Prawo pościgu jest jednym ze środków zaradczych przeciw praktyce tanich bander.

Tanie bandery - kraje, w których rejestracja statku jest atrakcyjna pod względem podatkowym.

Środki zaradcze przeciw tanim banderom:

• prawo pościgu za statkiem naruszającym prawo państwa nadbrzeżnego do granicy otwartego morza,

• zwalczanie piractwa radiowego,

• walka z piractwem morskim.

195. Reżim prawny Obszaru (dna mórz i oceanów poza zasięgiem jurysdykcji krajowej)

• Problemy statusu prawnego dna mórz i oceanów. Ustalono, że postanowienia dotyczące szelfu kontynentalnego nie mogą się odnosić do całego dna mórz i oceanów. Na dnie znajdują się nadające się do eksploatacji przemysłowej tzw. Konkrecje polimetaliczne zawierające min. Nikiel, miedź, kobalt, mangan.

• Prace ONZ. 17 grudnia 1970r. Zgromadzenie Ogólne uchwaliło deklarację zasad dotyczących dna mórz i oceanów poza granicami jurysdykcji państwowej.

• Deklaracja zasad dotycząca dna mórz i oceanów. Dno mórz i oceanów oraz jego wnętrze, leżące poza granicami jurysdykcji państwowej zostało uznane za wspólne dziedzictwo ludzkości. Obszar jest dostępny do użytkowania wyłącznie celach pokojowych, a badania i eksploatacja prowadzone są wyłącznie dla dobra całej ludzkości.

• Konwencja o prawie morza z 16 listopada 1944r. Obszar międzynarodowy, znajdujący się po zewnętrznej stronie szelfu kontynentalnego został uznany za wspólne dziedzictwo ludzkości. Korzyści osiągane z eksploatacji zasobów obszaru będą dzielone przez Zgromadzenie Organizacji Dna Morskiego na podstawie zasady niedyskryminacji.

Międzynarodowa Organizacja Dna Morskiego utworzona na podstawie art. 156 konwencji o prawie morza, która jest organem, za pośrednictwem którego Państwa Strony organizują i kontrolują działalność w Obszarze, głównie w celu zarządzania zasobami Obszaru.

Obszar oznacza dno mórz i oceanów i jego podziemie poza granicami jurysdykcji państwowej.

Zasady dotyczące obszaru międzynarodowego:

• obszar nie podlegający zawłaszczeniu i nie można wysuwać w stosunku do niego żadnych roszczeń terytorialnych,

• korzystanie powinno odbywać się dla dobra i w interesie całej ludności,

• pokojowe wykorzystywanie obszaru,

• nie można naruszać obszarów wód morskich i przestrzeni powietrznej,

• państwa powinny dbać o ochronę środowiska morskiego,

• państwa mogą na tym obszarze swobodnie prowadzić badania naukowe.

Na mocy konwencji z Montega Bay z 1982 r. powołano Organizację Dna Morskiego:

• zarządza ona tym wszystkim co dzieje się w zakresie dna morskiego,

• udziela zezwoleń na wykorzystywanie dna morskiego,

• sama podejmuje działalność eksploatacyjną,

• ma kompetencje jurysdykcyjne.

Organy:

• Rada - o charakterze wykonawczym,

• Międzynarodowy Trybunał Dna Morskiego - rozstrzygający spory.

Do eksploatacji dna morskiego dopuszczono organizację Inter Ocean Metal, czyli związek państw komunistycznych utworzony w 1986 r. w Szczecinie), która posiada własną działkę eksploatacyjną na terenie Oceanu Spokojnego.

196. Międzynarodowy Trybunał Prawa Morza

Międzynarodowy Trybunał Prawa Morza

• został utworzony zgodnie z art. 287 konwencji z Montego Bay, w 1996 r. po wejściu w życie konwencji o prawie morza,

• Trybunał złożony jest z 21 niezawisłych sędziów reprezentujących główne systemy prawne świata,

• w składzie nie może być dwóch obywateli tego samego państwa,

• Trybunał powołał ze swojego składu izbę złożoną z 11 sędziów,

• izba ma zajmować się sporami dot. interpretacji lub stosowania konwencji o prawie morza,

• decyzje Trybunału są ostateczne i wiążące tylko dla stron sporu i w danej sprawie,

• językami roboczymi są francuski i angielski,

• siedzibą Trybunału jest Hamburg.

197. Obszary podbiegunowe w świetle prawa międzynarodowego

• Arktyka - teoria sektorów: obszar wokół Bieguna Północnego, obejmujący Morze Arktyczne, Ocean Lodowaty Północny oraz przylegające morza wraz z wyspami nazywany jest Arktyką. Jej sytuacja prawna opiera się na teorii sektorów, w myśl, której państwa leżące wokół obszaru arktycznego: Kanada, Związek Radziecki, Dania, Norwegia i Stany Zjednoczone wysunęły roszczenia do obszarów lądowych w wyznaczonych przez nie sektorach.

• Antarktyka:

• Roszczenia do Antarktyki: Antarktyka obejmuję obszar wokół Bieguna Południowego, obejmujący Antarktydę, przylegające doń wyspy, a także część oceanu Atlantyckiego, Spokojnego i Indyjskiego. Mimo wielu roszczeń terytorialnych odnośnie Antarktyki rozmaitych państw, żadne z nich nie zostało uznane.

• Układ w sprawie Antarktyki: zawarto i podpisano 1 grudnia 1959r. na konferencji waszyngtońskiej (12 państw). Stwierdza on, że Antarktyka będzie wykorzystywana wyłącznie do celów pokojowych. Sygnatariusze zobowiązali się utrzymywać wolność badań naukowych oraz rozwijać międzynarodową współpracę naukową. Układ nie odrzucał, ale też nie uznawał roszczeń terytorialnych poszczególnych państw, wyraźnie jednak zabronił wysuwania nowych roszczeń lub rozstrzygania istniejących.

198. Międzynarodowa ochrona środowiska naturalnego

Od dłuższego czasu ochrona środowiska człowieka stała się przedmiotem poważnego zainteresowania nie tylko świata nauki, lecz również prawa międzynarodowego. Powodem tego zainteresowania jest degradacja środowiska człowieka, przybierająca coraz większe i niepokojące rozmiary. Rozwiązywanie problemów związanych z tą chroną na szczeblu poszczególnych państw okazało się wielce niewystarczające. Obecnie wiele z tych problemów stało się przedmiotem poważnej międzynarodowej troski. Zanieczyszczenie powietrza i mórz, globalne cieplenie, zanik warstwy ozonowej, niebezpieczeństwo skażenia substancjami radioaktywnymi, zagrożenie wielu gatunków fauny musiało wywołać reakcję społeczności międzynarodowej w kierunku radykalnej ochrony środowiska, tj. podjęcia skutecznych środków tej ochrony. Niezbędna okazała się współpraca państw w tym zakresie, choćby z tego powodu, że powstające zanieczyszczenia na terytorium jednego państwa mają często poważny wpływ na terytorium innych państw. Alarm podniesiony przez świat nauki w przedmiocie degradacji środowiska ludzkiego w związku z serią katastrof ekologicznych (np. zatonięcie statku Torrey Canyon w 1967 r., wybuch w elektrowni atomowej w Czarnobylu w 1986 r.) stał się dodatkowym impulsem do podjęcia przez społeczność międzynarodową odpowiednich regulacji prawnych.

Prawo międzynarodowe jest podstawowym narzędziem ochrony środowiska w skali międzynarodowej. Ochrona ta obejmuje już nie tylko powietrze, wodę i glebę, ale także np. warunki mieszkaniowe, ochronę przed hałasem czy środowisko kulturalne. Gwałtowny i niekontrolowany rozwój gospodarczy wielu państw jest jedną z przyczyn postępującej degradacji naturalnego środowiska człowieka. Środowisko to było i jest nadal wykorzystywane przez niego instrumentalnie z myślą o zaspokojeniu życiowych potrzeb tylko jednego pokolenia. Porzucono więc koncepcję głoszącą, że degradacja środowiska jest naturalną konsekwencją postępującej industrializacji świata. Biosfera nie zna granic i ta jednostka ekosystemu nadaje międzynarodowemu prawu ochrony środowiska charakter szczególny.

Zasady:

• zasady ogólne, które są ekstrapolacją ogólnych zasad prawa międzynarodowego:

• zasada dobrego sąsiedztwa,

• zakaz nadużycia prawa,

• Zasady szczegółowe dysponowania i użytkowania środowiska naturalnego w świetle prawa międzynarodowego są następujące:

• obowiązek współpracy w dziedzinie środowiska między państwami,

• zasada racjonalności i słuszności stosowana do użytkowania i podziału korzyści,

• obowiązek informowania i konsultacji z państwami, z którymi dzielone są zasoby, w sprawie wszelkich działali wpływających na ich stan normalny,

• obowiązek zawierania umów w przedmiocie ochrony i eksploatacji zasobów,

• wolność badań naukowych służących ochronie środowiska,

• obowiązek ostrzegania i informowania o zdarzeniach niebezpiecznych,

• odpowiedzialność międzynarodowa za zniszczenia i szkody w środowisku,

• obowiązek pokojowego wykorzystania zasobów naturalnych.

+ wypisać kilka konwencji w sprawie ochrony środowiska.

199. Wolności lotnicze w świetle prawa międzynarodowego

• Układ o tranzycie międzynarodowych służb powietrznych, tzw. układ o dwóch wolnościach, wolności techniczne:

• przywilej przelotu przez terytorium państwa (tranzytowego) bez lądowania,

• przywilej lądowania na tym terytorium dla celów niehandlowych,

• Układ o międzynarodowym przewozie powietrznym, tzw. układ o pięciu wolnościach, podpisany przez 12 państw, wolności handlowe:

• przywilej przywożenia pasażerów, poczty i towarów pochodzących z państwa przynależności statku powietrznego,

• przywilej zabierania pasażerów, poczty i towarów przeznaczonych na terytorium przynależności statku powietrznego,

• przywilej zabierania pasażerów, poczty i towarów z przeznaczeniem na terytorium państwa trzeciego oraz przywożenia pasażerów i ładunków pochodzących z terytorium państwa trzeciego do tego państwa,

• Wolności lotnicze wyodrębnione później:

• odnosząca się do wykonywania międzynarodowego przewozu lotniczego pasażerów i w ładunków, poprzez terytorium państwa przynależności statku przewoźnika , między terytoriami dwóch innych państw,

• obejmująca przewóz pasażerów między terytoriami dwóch innych państw, przez statki powietrzne państwa trzeciego, bez lądowania na terytorium państwa trzeciego,

• obejmująca przewóz pasażerów i ładunków między punktami położonymi na terytorium tego samego państwa, tzw. kabotaż.

200. Status prawny przestrzeni kosmicznej

• Status prawny przestrzeni kosmicznej

• Zasięg suwerenności państwowej w przestrzeni nadziemskiej.

W związku z rozwojem technologii kosmicznej, pojawiła się potrzeba określenia zasięgu suwerenności w przestrzeni kosmicznej, jednak żadna z dotychczasowych konwencji nie miała do niej zastosowania.

• Niepodleganie przestrzeni kosmicznej suwerenności państwowej. Decydujące okazało się stanowisko społeczności międzynarodowej - państwa nie miały nic przeciwko by nad nimi krążyły satelity i statki załogowe. 13 grudnia 1963r. Zgromadzenie Ogólne ONZ na XVIII sesji przyjęło deklarację zasad prawnych regulujących działalność państw w badaniu i wykorzystywaniu przestrzeni kosmicznej. 27 stycznia 1968r. podpisano układ w 3 stolicach: Waszyngtonie, Moskwie i Londynie, o zasadach działalności państw w badaniu i wykorzystywaniu przestrzeni kosmicznej. Stwierdza on, że przestrzeń kosmiczna jest otwarta dla badania i wykorzystania przez wszystkie państwa, na zasadzie wolności. Zasada wykorzystywania w celach pokojowych oraz działanie dla dobra i w interesie wszystkich państw - całej ludzkości.

• Zasada wykorzystania przestrzeni kosmicznej w celach pokojowych. Układ z 1963r. zakazywał prób z bronią nuklearną w przestrzeni kosmicznej. Układ z 1967r. zakazał umieszczania na orbicie okołoziemskiej obiektów zawierających broń masowej zagłady, niedozwolone jest budowanie jakichkolwiek instalacji wojskowych w przestrzeni kosmicznej

• Zasada wykorzystania przestrzeni kosmicznej dla dobra i w interesie wszystkich państw. Państwa muszą się konsultować, informować o swoich zamierzeniach, oraz umożliwiać sobie obserwowanie lotu obiektów kosmicznych. Mają także informować Sekretarza Generalnego ONZ, opinię publiczną, oraz międzynarodową wspólnotę naukową.

• Granice przestrzeni kosmicznej:

• Granica zewnętrzna nie może być ostatecznie ustalona, jeśli przyjmiemy, że Wszechświat jest nieskończony, w praktyce jest ruchoma i wyznaczana aktualnym poziomem naukowych i technicznych możliwości człowieka.

• Granica wewnętrzna. Ma istotne znaczenie, gdyż wskazuje równocześnie, dokąd sięga suwerenność państwa. Istniej wiele propozycji, co do wysokości, na której kończy się suwerenność państw, a zaczyna przestrzeń kosmiczna, najczęściej mówi się o 80-100km i obecnie mogłaby być w tym przedziale ustalona.

• Ratownictwo kosmiczne:

• Umowa o ratowaniu kosmonautów z 22 kwietnia 1968r. Układ z 1967r. uznaje kosmonautów za wysłanników ludzkości i nakazuje udzielenie im wszelkiej pomocy. Umowa z 1968r. - Zgodnie z jej postanowieniami, państwo, które uzyska informacje lub ustali, że załoga statku kosmicznego uległa wypadkowi, znajduje się w niebezpieczeństwie lub dokonała przymusowego lądowania na jego terytorium, zawiadamia o tym niezwłocznie: władzę wypuszczającą statek; Sekretarza Generalnego ONZ, który zobowiązany jest do rozpowszechnienia tej informacji.

• Odpowiedzialność za szkody kosmiczne.

• Konwencja o międzynarodowej odpowiedzialności za szkody kosmiczne, z 29 marca 1972r. Zawiera zasadę o odpowiedzialności absolutnej i rozwija ogólne postanowienia o odpowiedzialności znajdujące się w układzie z 1967r.

• Zasada odpowiedzialności absolutnej. Państwo wysyłające obiekt ponosi absolutną odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną na powierzchni ziemi lub statkowi powietrznemu. (Utratę życia, mienia; uszkodzenie ciała, mienia itp.).

• Przedstawienie roszczeń. Państwo, które poniesie szkodę lub, którego osoby fizyczne lub prawne poniosą szkodę, może przedstawić roszczenie o odszkodowanie w ciągu roku od powstania szkody.

• Problemy prawne wykorzystania sztucznych satelitów Ziemi.

• Sposoby wykorzystania satelitów. Mogą być wykorzystywane w telekomunikacji, meteorologii, geodezji i kartografii, dla zdalnego badania z Ziemi. Na podstawie podpisanej 20 sierpnia 1964r. w Waszyngtonie umowy utworzono Międzynarodową Organizację Łączności Satelitarnej.

• Zdalne badanie Ziemi - problemem jest sprawa dopuszczalności tych badań w stosunku to terytoriów innych państw.

• Satelity geostacjonarne - umieszczone nad równikiem, zajmują stałą pozycję względem Ziemi. Ich liczna jest określona, więc rodzi się problem monopolizacji kosmosu i równoprawnego dostępu wszystkich państw do wykorzystania orbit geostacjonarnych.

---