BIOLOGICZNE I LINGWISTYCZNE PODSTAWY LOGOPEDII

Logopedia - pojawiła się w Polsce w latach 60-tych, w Lublinie pojawiło się czasopismo „Logopedia kultura żywego słowa”. Po raz pierwszy w znaczeniu - terapia mowy w Polsce użyła go prof. Łączkowska (Łęczkowska?) w 1936 r. „Ojcem” logopedii jest Leon Kaczmarek. Ośrodki: Gdańsk, Warszawa, Wrocław, Kraków, Szczecin (zwłaszcza surdologopedia). Współcześnie jest nauką o zaburzeniach mowy.

Mowa - zespół czynności, jakie przy udziale języka wykonuje człowiek poznając rzeczywistość i przekazując jej interpretacje innym uczestnikom życia społecznego.

S. Grabias - mowa - traktuje jednoznacznie z pojęciem zachowań językowych, które dzielą się na zachowania dokonujące się w tzw. Mowie wewnętrznej, na oznaczenie których stosuje się niekiedy termin „cerebracja”. Ich wynikiem jest pozbawiony postaci dźwiękowej tekst pomyślany. Zachowania mogą być:

• Poznawczymi procesami komunikacyjnymi - organizują w umyśle wiedzę o rzeczywistości.

• Procesami qasi-komunikacyjnymi - ma postać dźwiękową, organizuje wiedzę z zamiarem jej przekazania; zachowanie dokonuje się w mowie zewnętrznej, nazwane „komunikacją językową”. Ich wynikiem jest tekst zorganizowany w postaci dźwiękowej (graficzna, gestowa, „wtórnie”). Umożliwia porozumiewanie się.

Proponowana definicja mowy ujmuje zakresem rodzaje zachowań:

• Czynności poznawcze człowieka - tylko za pomocą języka. Wynik - zorganizowania pojęciowo wiedza, tkwiąca w umyśle, jest reprezentacją rzeczywistości.

• Językowe czynności komunikacyjne - mimika, gesty, kody mowy.

• Czynności socjalizacyjne i grupotwórcze - porozumiewając się człowiek podlega procesom socjalizacji, zdobywa wiedzę o tej grupie w obrębie której pozostaje, następnie o innych grupach i regułach w nich obowiązujących.

Język - jest zespołem społecznie wytworzonych, konwencjonalnych znaków dźwiękowych (wtórnie pisanych) oraz reguł gramatycznych określających ich użycie. Cechuje się uporządkowaną, hierarchiczną strukturą realcji między jego elementami i dlatego jest systemem.

Jako system konwencjonalnych znaków i reguł jest wyabstrahowany przez jego użytkowników z tekstów mówionych, funkcjonuje też w podobnej postaci w świadomości członków danej społeczności językowej, dlatego jest tworem abstrakcyjnym i społecznym.

Język pojawia się i realizuje w konkretnych i indywidualnych aktach mówienia, dlatego jest niezbędnym składnikiem mowy.

Mowa.

Akt w procesie porozumiewania się w słowie. W indywidualnym procesie mówienia (1) nadawca przekazuje odbiorcy określone teksty językowe (2) dzięki ruchom narządów mowy generującym dźwięki. Gdy usłyszane i zidentyfikowane przez odbiorcę dźwięki zostanę skojarzone z odpowiednią treścią, następuje zrozumienie (3). Z tekstów odbiorca wyabstrahuje system wyrazów i reguł gramatycznych, czyli język (4). Te wyabstrahowane normy są podstawą poprawnego mówienia. Odbiorca może stać się nadawcą.

Fonem - forma abstrakcyjna (zapis - /s/, zapis głosek [s]); jest to najmniejsza, niesamodzielna jednostka systemu językowego. Jednostka abstrakcyjna obejmująca klasę głosek, których wzajemna wymiana nie powoduje zmian w takich jednostkach języka jak: morfem, wyraz, wypowiedzenie (Rocławski 1986, s.111)

Jest realizowany w mowie w postaci głosek. Głoski są artykułowane.

Głoska - każdy najmniejszy element dźwiękowej formy wypowiedzi odznaczający się stałym zespołem cech artykulacyjnych, akustycznych i audytywnych (audutywnych?) - Rocławski 1986, s.110.

Fonemy a głoski -

Fonemy są to jednostki elementarne systemu językowego, są realizowane w mowie w postaci głosek (elementarnych jednostek tekstów mówionych). Cechy, dzięki którym wypowiadane przez nadawcę głoski są kwalifikowane przez odbiorcę do odpowiedniej klasy dźwięków tj. fonemów, to cechy dystynktywne. Cechy te różnią klasy głosek stanowiących różne fonemy pozwalają na różnicowanie wyrazów (morfemów).

Wyrazy (sala) i (fala) różnią się w wygłosie głoskami (s) i (f). różnice między tymi głoskami pociągają za sobą różnice w znaczeniu wyrazów (odsyłają do dwóch różnych derygnetów).

Systemy fonologiczne współczesnej polszczyzny

B. Rocławski

samogłoski	spółgłoski półotwarte	spółgłoski trące		spółgłoski przytarte	spółgłoski zwarte (wybuchowe)
i y e a o u ę ą	j ł l r m n ń	f w	s z sz ż ch ś ź	c dz cz dż ć dź	k g p b t d

Rocławski wymienia 36 fonemów. W tym 8 samogłoskowych - i y e o a u (ustne),

ę ą (ustno-nosowe).

ciocia [ćoća] zima [źima]

wykład 2

Słuch fonemowy.

Jeśli zaburzone jest odbieranie, zaburzony słuch fonemowy - istnieje zaburzona wymowa. Zaburzenia słuchu fonemowego w okresie opanowywania języka zawsze prowadzą do zaburzeń w realizacji struktury fonemowej wyrazów. W takich przypadkach dziecko łączy dwie klasy głosek stwarzane w danym języku, dwa różne fonemy w jedną klasę.

Słuch fonemowy = fonematyczny = fonologiczny (synonimy)

Czynniki zaburzające badanie słuchu fonemowego:

• Brak koncentracji uwagi.

• Słabe osłuchanie z użytymi do badania wyrazami (rzeczownik - czasownik).

• Niski stopień zaangażowania w wykonywane zadania.

• Sztuczność sytuacji badawczej.

• Czynniki psychiczne nakazujące pokazywać naprzemiennie.

• Miejsce występowania fonemu w wyrazie - słaby jest wygłos, łatwiej rozpoznajemy jako różne szok-sok, niż kosz-kos.

• Wymowa badającego: jego tempo mówienia, siła artykulacji, wpływające na donośność dźwięków mowy.

• Bark określonego systemu fonemowego.

Fonematyczny słuch - różnicowanie głosek, odróżnianie głosek należącego do tego samego fonemu (/r/ jest językowo-policzkowe). Słuch ten jest już dobrze wykształcony u 5-latka. Podstawą naturalnego rozwoju języka i mowy jest dostęp do języka (obcowanie z tekstami mówionymi z otoczenia) oraz prawidłowy odbiór, utrwalenie i przetwarzanie elementarnych jednostek języka (fonemów) realizowanych w mówionych tekstach otoczenia w postaci elementarnych jednostek mowy (głosek).

Płat czołowy - obszar Brock'a - odpowiada za ekspresję mowy, steruje złożonymi ruchami aparatu artykulacyjnego.

Płat skroniowy - obszar Wernick'ego - odpowiedzialny jest za słuch fonemowy (znajduje się w płacie skroniowym - l.półkula)

Płat ciemieniowy - rozumienie języka abstrakcyjnego, języka pojęć geometrycznych, symboli; czucie bólu, temperatury, dotyku.

Móżdżek - koordynuje ruchy celowe, utrzymanie równowagi, reguluje napięcie mięśni.

Słuchanie mowy - aktywizacja lewej półkuli. Słuchanie muzyki - aktywizacja prawej półkuli.

Dla mowy ważne jest: oddychanie, ssanie, rzucie, gryzienie, połykanie.

Etapy rozwoju mowy:

OKRES PRENATALNY

• Płód słyszy.

• 24 tydzień - są już rejestrowane reakcje ruchowe na bodźce akustyczne.

• 26 tydzień - reakcje ze strony układu krążenia.

• Wzrost aktywności ruchowej i zmiany w procesach fizjologicznych pod wpływem stymulacji dźwiękowej lub dźwiękowo - wibracyjnej.

• 24 - 25 tydzień - odruch powiekowy (utrwala się po 28 tyg.).

• Zmiany w rytmie pracy serca na bodźce dźwiękowe (natężenie i częstotliwość dźwięków).

• Płód słyszy i może interpretować, zapamiętać i wykorzystywać elementy takie jak natężenie, czas trwania i częstotliwość dźwięków.

• Docierają dźwięki wewnętrzne - niskotonowe (krążenie, trawienie matki).

• Dominacja dźwięku głosu matki wśród innych dźwięków.

• Preferencje słuchania wyższych dźwięków - widoczna jest także po urodzeniu.

• W okresie płodowym kształtuje się recepcja słuchowa i różnicowanie dźwięków oraz pamięć słuchowa.

OKRES MELODII (po urodzeniu do 1 roku życia)

• Krzyk to pierwszy akt mowy, ćwiczenie narządów artykulacyjnych.

• Około 2 miesiąca pojawiają się „bardziej artykułowane” samogłoskowe dźwięki - aa, uu, oo, czasem guu (jest to głurzenie - to odruch bezwarunkowy, nie jest więc naśladowaniem, nawet głuche dzieci głurzą; świadomym już procesem jest późniejsze gaworzenie).

• 4 miesiąc - reakcja na intonacje, doskonalą ton dźwięku, odróżniają natężenie.

• Około 6 miesiąca zaczyna się gaworzenie - wielokrotne powtarzanie przez dziecko i naśladowanie dźwięków mowy (głuche dzieci już nie gaworzą).

• Pod koniec 1 roku życia - naśladowanie sylab, także słowa - echolalia.

• Doskonali się pamięć słuchowa, zdolność rozumienia niektórych wypowiedzi (odkrycie semantycznego wymiaru wypowiedzi językowej).

• W słowniku dziecka pojawiają się samogłoski - a, o, u, e, y, i, oraz samogłoski - m, p, b, t, d.

OKRES WYRAZU (do 2 roku życia)

• Rozwój pamięci krótko i długotrwałej.

• Zdolność do kontroli słuchowej produkcji całego słowa.

• Około 18 miesiąca życia następuje szybki wzrost nowo wymawianych słów.

• Do spółgłosek dochodzą - n, k, ś, ć, ź, dź.

• Upraszczanie budowy słów np. miś-mi, daj-da.

OKRES ZDANIA (3 rok życia)

• Pojawiają się zdania 2 i 3 wyrazowe - oznajmili, pytajniki, wykrzykniki.

• Doskonali się wymowa, najwięcej występuje czasowników i rzeczowników, mało przymiotników i przysłówków.

• Wymyślanie przez dziecko nowych słów.

• Pojawia się ł, ń, także ą, ę.

• Pojawiają się fonemy „syczące” - zamiast ź - z, ś - s.

OKRES SWOISTEJ MOWY DZIECĘCEJ (4 - 6 rok życia)

• Doskonalenie sprawności językowych, swobodne rozmowy.

• Zdolność analizy i syntezy głoskowej wyrazu - co z kolei wymaga zdolności różnicowania i wyodrębniania głosek, pamięci słuchowej i tzw. Świadomości fonologicznej.

• Występują już w mowie głoski szumiące - sz, ż, cz, dż.

• Do 6 roku życia powinno pojawić się - r.

KRTAŃ: funkcje

• Oddechowe

• Obronne

• Fonacyjna - dzięki pracy wiązadeł głosowych powstaje dźwięk, warunek mowy i śpiewu; funkcja ta rozwinęła się jako ostatnia w rozwoju filogenetycznym.

Krtań jest miejscem wzniecania dźwięku tzw. dźwięku krtaniowego. W narządzie głosowym rezonatory dzieli się na:

- rezonatory dolne - znajdujące się poniżej źródła dźwięku tj. rezonatory piersiowe

- rezonatory górne - znajdują się powyżej źródła dźwięku tj. rezonatory głowowe z nasadą

Ruchy krtani - artykulacyjne związane są one również z ruchami języka.

Zwarcie strun tzw. nastawienie głosowe może być trojakiego rodzaju:

• Nastawienie miękkie (prawidłowe)

• Nastawienie twarde (nieprawidłowe)

• Nastawienie chuchające (nieprawidłowe)

Higiena głosu:

- otoczenie powinno mieć odpowiednie parametry tj.

• wilgotność powietrza (mierzona jest w higrometrach; przy temperaturze 20 stopni Celsjusza powinna wynosić 60%-70%; zbyt wilgotne i zbyt suche powietrze są niezdrowe)

• temperatura - odpowiednia to 18 - 21 stopni

• poziom zanieczyszczenia powietrza

• hałas - powoduje zwiększenie głośności w czasie fonacji

3,5 tyś osób ma problemy z chorobami narządów głosowych - w tym 90% to nauczyciele.

Warunki poprawnej emisji głosu:

• poprawna postawa ciała

• prawidłowe ruchy żuchwy

• prawidłowa praca krtani

• prawidłowa praca języka

• prawidłowe oddychanie (brzuszno - przeponowo - żebrowe)

• prawidłowy rezonans

• prawidłowa artykulacja

Wada wymowy to co innego niż błąd wymowy.

Zadania logopedii to rozpoznanie, ujawnienie przyczyn objawów oraz objaśnienie patomechanizmów powstania objawów. (leczenie jest przyczynowo - skutkowe)

Na egzamin: fonem, głoska, opis głosek podstawowych, warunki prawidłowego rozwoju mowy, prawidłowe oddychanie, etapy rozwoju mowy, połykanie (mniej więcej to na egzaminie ma być)

ĆWICZENIA 1

Logopedia (wg I. Styczek) - nauka o kształtowaniu prawidłowej mowy i nauczanie jej w wyniku zaburzenia jej lub braku.

Znani Polscy logopedzi - styczek, L. Kaczmarek, B. Rocławski.

Język: jest składnikiem mowy charakteryzującym się trzema cechami -

• jest społeczny (w przeciwieństwie do indywidualnego procesu mówienia) jest on systemem wyrazów i reguł gramatycznych, które normują proces mówienia i w ten sposób umożliwiają porozumienie między wszystkimi członkami danego społeczeństwa

• jest tworem (ma trwałe istnienie w czasie przeciwieństwie do mijających procesów, jakimi są mówienie i rozumienie), bez istotnych zmian może przetrwać wieki, mimo przewrotów społecznych

• jest abstrakcyjny (w przeciwieństwie do konkretnego procesu mówienia i zrozumienia oraz do konkretnego tworu jakim jest tekst), wyrazy i reguły gramatyki nie odnoszą się do poszczególnych, konkretnych zjawisk, lecz do abstrakcyjnych ich klas lub do ogólnych stosunków między nimi

[S. Milewski, 1965]

Język - to dwuklasowy system, na który składają się z jednej strony symbole samodzielne (wyrazy) i niesamodzielne (fonemy, morfemy, prozodemy) oraz z drugiej strony układ zasad gramatycznych, wg których buduje się nowe teksty.

[L. Kaczmarek]

FONEMY - LEKSYKA - GRAMATYKA

Fonemy - wyrazy - wypowiedzi

Klasyfikacja ogólna znaków (Milewski)

ZNAKI

symptomy sygnały

JĘZYK - jest systemem konwencjonalnych znaków i reguł gramatycznych za pomoca których porozumiewa się pewna grupa społeczna; znakami języka są wyrazy; ma charakter społeczny, trwały i abstrakcyjny (I. Styczek)

Mowa - to porozumiewanie się dźwiękowe dwóch osób, w którym jedna drugą o czymś powiadamia, obejmuje kilka faz:

1. Mówienie - proces indywidualny obejmujący procesy psychiczne nadawcy polegający na wytwarzaniu pewnych treści pojęciowych, związanych z określonymi przedstawieniami dźwiękowymi, w skład mówienia wchodzą ruchy oddechowo - fonacyjno - artykulacyjne.

2. Zrozumienie przez odbiorcę - fala akustyczna wywołuje wrażenia dźwiękowe odprowadzając w psychice odbiorcy pewnych treści pojęciowych; zrozumienie ma charakter społeczny.

3. Tekst - wytwór mówienia i rozumienia.

4. Język - to dźwiękowe porozumiewanie się ludzi, proces jednolity, w którym wyróżnić można procesy nadawania i odbioru tekstów; nadawanie i odbiór zależne są od czynności mózgu, narządu słuchu i aparatu mowy.

[I. Styczek]

Ćwiczenia 2

Mowa - to suma aktów porozumiewania się językowego. Jej istota jest nadawanie (nadawca) i odbiór informacji (odbiorca). Oba te procesy są możliwe tylko wtedy, gdy nadawca i odbiorca znają ten sam kod językowy. W procesie mówienia informacja przechodzi przez kanał artykulacyjno - słuchowy. [L. Kaczmarek]

Na każdą informację składa się:

- treść

- forma

Substancja:

+ segmentalna (litery - dźwiękowe realizacje fonemów, fonemy)

+ suprosegmentalna (akcent, rytm, tempo)

Wyraz - jest podstawową jednostką zasobu leksykalnego; wyrazy są znakami przedmiotów myśli (desygnaty); są utrwalonymi społecznie znakami językowymi elementów rzeczywistości wyodrębnionych przez świadomość mówiących. Funkcją znaku jest sygnalizowanie zjawiska; istotą jego jest dwustronność.

Znak składa się z formy (jest to jego strona oznaczająca) i z treści (strona oznaczona). Wyrazy są znakami konwencjonalnymi ponieważ cechy formy nie mają nic wspólnego z cechami treści.

Funkcje mówienia:

- reprezentatywna (poznawcza)

- komunikacyjna

Teorie uczenia się mowy - asocjacji i socjolingwistyczna (uczenie się języka poprzez sytuacje społeczne)

Aby dziecko uczyło się poprawnej mowy musi mieć sprawny układ nerwowy, pamięć słuchową, prawidłowo funkcjonujące zmysły oraz dostęp do języka.

Kompetencje: językowe, komunikacyjne i kulturowe.

Sprawności: percepcyjne (analizatory) oraz realizacyjne (systemowe komunikacyjne sprawności).

Ćwiczenia 3

(z I. Styczek)

Całość narządu służącego do wytwarzania dźwięków mowy składa się z trzech części:

1. z aparatu oddechowego, który wytwarza prąd powietrza, niezbędny do powstawania dźwięków mowy;

2. z aparatu fonacyjnego, czyli krtani, w której powstaje dźwięk;

3. z aparatu artykulacyjnego, do którego zalicza się znajdujące się ponad krtanią jamy: ustną, gardłową, a pośrednio i nosową, nazwane jako całość - nasadą.

ODDYCHANIE

Czynność mówienia jest ściśle związana z oddychaniem. Aparat oddechowy, składający się z płuc, oskrzeli i tchawicy, służy do zaopatrywania się organizmu w tlen. Powietrze wydalane z płuc jest zużywane podczas mówienia, tzn. zostaje przekształcane w krtani i w nasadzie na dźwięki mowy. Akt oddechowy składa się z dwóch faz: z wdechu i wydechu. Przy wdechu klatka piersiowa wydłuża się, na skutek obniżenia się przepony oraz rozszerza się przez uniesienie żeber. Zwiększa się wtedy pojemność klatki piersiowej i jednocześnie zmniejsza się ciśnienie powietrza w niej zawartego, co powoduje wessanie powietrza z zewnątrz. W czasie wydechu przepona unosi się, a żebra opadają. Zmniejsza się wtedy pojemność klatki piersiowej i powietrze w niej zawarte zostaje wypchnięte na zewnątrz. Podczas mówienia zużytkowuje się powietrze wydechowe.

Rozróżnia się trzy sposoby oddychania:

• oddychanie piersiowe (rozszerzają się głównie odcinki górne klatki piersiowej)

• oddychanie brzuszna - przeponowe lub brzuszne (z udziałem głównie dolnych partii klatki)

• oddychanie pełne tzw. brzuszno - piersiowe

W czasie mówienia (śpiewania) - oddychamy przez usta (chyba że przy wymowie nosowych głosek - wtedy powietrze wydostaje się także przez nos) ponieważ ustami można szybciej wciągnąć dużą ilość powietrza; wdech jest krótki, a wydech znacznie dłuższy; zużycie powietrza jest duże; wdechy są podporządkowane tekstowi tzn. wykonywane są w miejscach, na które pozwala sens zdania.

Całkowita pojemność płuc dorosłego mężczyzny wynosi 4,5 - 5 litrów powietrza, ale przy najgłębszym wydechu wydostaje się z płuc tylko 3,5 litra powietrza (pozostałe 1,5 l stanowi powietrze zalegające). W czasie mówienia zużywamy 1,5 litra powietrza uzupełniającego. Powietrze zapasowe zużywane jest tylko podczas dużych wysiłków fizycznych.

Całkowita pojemność płuc = powietrze oddechowe + powietrze uzupełniające + powietrze zapasowe + powietrze zalegające.

FONACJA (wytwarzanie głosu przez człowieka)

Z tchawicy powietrze przechodzi do krtani. Dolna część krtani łączy się z tchawicą, górna - z jamą gardłową. Krtań zbudowana jest z chrząstek, mięśni i wiązadeł.

Chrząstki krtani: tarczowa, pierścieniowa, nalewkowa, nagłośniowa.

ARTYKULACJA

Strumień wydychanego powietrza przechodzi z krtani do nasady, która składa się z jamy gardłowej, nosowej i ustnej. Nasada jest zespołem rezonatorów wzmacniającym dźwięki, ale także i generującym je.

Niezmiennym rezonatorem jest jama nosowa. Jama ustna jest najbardziej zmiennym ponieważ jej kształt oraz wielkość zależą od ruchów warg, dolnej szczęki, policzków, języka oraz podniebienia miękkiego. Ruchy podniebienia miękkiego umożliwiają całkowite lub częściowe oddzielenie jamy nosowej od jamy gardłowej.

Zasadniczą czynnością narządów mownych, a zwłaszcza dolnej części szczęki i języka, jest czynność żucia i połykania. Czynności te polegają na wykonywaniu dwóch ruchów przeciwstawnych: opuszczania dolnej szczęki, a wraz z nią języka, i unoszenia dolnej szczęki, zbliżania się jej do szczęki górnej, z czym wiąże się unoszenie języka do podniebienia. Ruchy artykulacyjne wykonywane przez dolną szczękę i język są bardzo podobne do ruchów wykonywanych przez te narządy mowne w czasie żucia, a zwłaszcza połykania. Ruchy artykulacyjne odbywają się przy udziale tych samych mięśni, które biorą udział w połykaniu i żuciu.

Język (lingua) jest najbardziej ruchomym narządem mowy. Zbudowany jest z 8 par mięśni, dzięki czemu jest elastyczny i sprężysty. Poszczególne jego części mogą wykonywać ruchy np. czubek języka, przednia część, środkowa i tylna języka. Podział języka: czubek języka - apex, brzegi - corona, część przednia - praedorosum, część środkowa - miediodorosum, część tylna - postdorosum. Grzbiet języka to dorosum. Mięśnie języka dzielą się na wewnętrzne (mięśnie podłużne górne lub powierzchniowe, dolne lub głębokie, mięśnie poprzeczne, mięśnie pionowe) i zewnętrzne (para mięśni bródowo - językowych, mięśnie gnykowo - językowe, rylcowo - językowe, podniebienno - językowe.

Wargi - dolna i górna warga; dolna w zależności od ruchów dolnej szczęki czyli żuchwy, może się opuszczać lub podnosić. Wargi mogą się zaokrąglić, wysuwać naprzód, spłaszczać się. Większość ruchów warg w czasie artykulacji wykonywana jest przez mięsień okrężny warg.

Zęby - mleczne 20, wyżynają się między 6 do 30 miesiąca życia. Uzębienie składa się z 32 zębów wyżynających się między 6 a 25 rokiem życia. W każdej połowie szczęki są 2 siekacze, 1 kieł, 2 zęby przedtrzonowe i 3 zęby trzonowe.

Podniebienie - rozróżnia się część przednią podniebienia twardego (praepalatum) i tylną część (postpalatum). Przedłużeniem podniebienia twardego jest podniebienie miękkie (palatium molle).

Z ćwiczeń -

Badanie artykulacji:

- labiografia, palantografia, lingwografia, palatografia, rentgenografia.

Fonem - elementarne jednostki języka. Elementarna jednostka mowy - głoska.

Głoska:

- podstawa i reprezentacja fonemu

- najmniejszy, niesamodzielny element tekstu słuchanego/mówionego

- akustycznie różnicuje w tekstach mówionych najmniejsze, niesamodzielne elementy języka (fonemy)

- umożliwia audytywne rozpoznawanie w tekstach słuchanych najmniejszych, niesamodzielnych elementów języka (fonemów)

Fonemy samogłoskowe: a, o, u, e, i, y, ę, ą

- średnie, niskie, wysokie

- przednie, tylne, środkowe

(i, y, e - kompleks delabialnopalatalny - układ warg i języka właściwy głoskom przednim. (uśmiechnięte usta, spłaszczone, język do podniebienia twardego) - samogłoski przednie.

a, o, u - kompleks labiopalatalny (labiowelarny?) język w kierunku podniebienia miękkiego; zaokrąglenie warg; samogłoski tylne.)- z ćwiczeń

W opisie uwzględnia się:

• układ podniebienia miękkiego - ustność (podniebienie uniesione i cofnięte tak, że przylega do tylnej ściany jamy gardłowej, zamykając przejście do jamy nosowej) i nosowość (podniebienie miękkie jest opuszczone, co umożliwia wydostawanie się powietrza przez jamę nosową.

• Ruchy języka pionowe i poziome - pionowe

• Układ warg

Samogłoski ustne - a, o, u, e, i, y.

Ze względu na ruchy języka w płaszczyźnie poziomej dzielą się na przednie (e, y, i) i tylne (a, o, u).

Ze względu na ruchy języka w płaszczyźnie pionowej (stopień wzniesienia języka ku podniebieniu) wyróżnia się niskie - a, średnie - e, o, wysokie - u, y, i.

Samogłoski nosowe - ą, ę.

Fonemy spółgłoskowe:

1. Podział ze względu na udział wiązadeł głosowych:

- dźwięczna

- bezdźwięczna

2. Ze względu na położenie podniebienia miękkiego:

- ustne

- nosowe

3. Ze względu na udział środkowej części języka:

- twarda (tylna część języka podniesiona lub w dole)

- miękka (środek języka w górze)

4. Ze względu na miejsce artykulacji:

- głoski dwuwargowe - p, b, n

- wargowo - zębowe - f, w

- przedniojęzykowo - przyzębowe - n, s, z, c, dz, t, d

- przedniojęzykowo - przydziąsłowe - l, sz, ż, r, cz, dż

- środkowojęzykowe - i, ń, ć, dź, j

- tylnojęzykowe - ch, g, k, ł

5. Ze względu na stopień zbliżenia narządów mowy;

- półotwarte - j, ł, r, l, m, n, ń

- trące (szczelinowe) - f, w, s, z, sz, ż, ś, ź, ch (wszystkie można długo mówić oprócz -ch)

- przytarte (zwarto-szczelinowe) - c, dz, cz, dż, ć, dź

- wybuchowe (zwarto-wybuchowe) - p, b, t, d, k, g

Nosowe samogłoski bez udziału nosa zamieniają się: m - b, n - d, ń - dź

t - służy do wywołania poprawnej realizacji wielu głosek.

Głoski syczące - spłaszczony układ warg, język kierowany ku dolnym zębom

s z

/ / `z' przechodzi w `dz'

c dz przy wydłużonej wymowie (z resztą jest tak samo)

Głoski szumiące - zaokrąglony układ warg, język przy dziąsłach.

sz ż

/ /

cz dż

Głoski ciszące -

ś ź

/ /

ć dź

Głoski trwałe (dłuższa realizacja) - (i, y, e, a, o, u)

r, m, n,

f, w, s, z, ś, ź, sz, ż, ch

Głoski nietrwałe - (ę, ą)

j, ł, ń,

c, dz, ć, dź, cz, dż,

p, b, t, d, k, g

Rozbieżności między wymową a pisownią -

• Dźwięczność.

/p/ - p, b np. chleb - chlep

/f/ - f, w np. wtorek - ftorek

/g/ - g, k np. buk - Bug

/k/ - k, g np. jakże - jagże, tagże

/ź/ - ź, ś np. prośba - proźba

• Nosowość. ę, ą

- om, em, en, on / p, b, t, d, c, dz, cz, dż

- ę, ą występuje przed dź, ć - w wymowie - en, on

- ę, ą przed ł, l - e, o (w wymowie)

- ę, ą na końcu (w wymowie lekko zaznaczamy ę, ą)

błędy: - em (robiom, mówiom),

- om

- e, o

- eł, oł

- jeżeli są po trących to wymowa ę, ą nie zmienia się

• Miękkość.

/ń/

koń /ń/ - ń

nie /ń/ - ni /ńe/

nic /ń/ - n /ńic/

/ś/

łoś /ś/ - /łoś/ ś

siny /ś/ - /śiny/ s

się /ś/ - /śę/ si

paź /ś/ - /paś/ ź

Język

Odbiorca

Nadawca

Przekaz (1) przez:

a)mówienie

b)pisanie

c)sygnalizowanie

Informacja (2) w postaci:

a)tekstu słownego

b)tekstu pisanego

c)tekstu sygnalizowanego

Odbiór (3) przez:

a)słuch (wzrok)

b)wzrok (czucie)

c)słuch, wzrok, czucie

Apele sygnały semantyczne

Obrazy sygnały arbitralne

Jednoklasowe dwuklasowe

Bezfonemowe fonemowe (język)

---