Image057

78 II. Probimn tcoru gatunków mowy

tego tworzywa sprawia, że w grę wchodzi tu także struktura języka i tej strukturze właściwe środki, środki językowe¹⁵. Czyli w wypadku komunikatu językowego mamy do czynienia z problemem dodatkowym, do czego jeszcze powrócimy.

J- Kod. Według rozpowszechnionej definicji kodem nazywamy słownik konwencjonalnych znaków służących do przekazu informacji w umówionym języku¹⁶ W ujęciu cybernetycznym nazywamy „kodami” pewne systemy sygnałów, ale wyłącznie tych sygnałów, które są wyrażeniami. W rezultacie „pewne, ale nie wszystkie kody są językami, natomiast nie każdy język jest kodem. Przez <język* rozumiemy każdy i tylko taki kod. który składa się wyłącznie z wyrażeń"^l7. A zatem w różnych językach materiał sygnałów-, ich tworzywo może być różne; inne jest w języku znaków ges tyczny cli. inne w języku znaków ikonograficznych. Jeśli idzie o język, w odniesieniu tego pojęcia do mowy ludzkiej, wskazuje je definicja języka jako systemu społecznie wytworzonych znaków dźwiękowych, powiązanych stosunkami wzajemnymi. Do definicji języka należy dodać ponadto, że _f jest on środkiem wyrażania myśli i narzędziem porozumienia się między sobą¹³*, a zatem to. że stanowi on pewien kod. Język funkcjonuje konkretnie w mowie jako kod, gdy dany język zna nic udko nadawca komunikatu, ale także jego odbiorca. Fakt komunikacji nie zaistnieje, jeśli przekaz sformułowany będzie w języku francuskim, a odbiorca komunikatu tego języka nie zna. czyli nie dysponuje właściwym kodera do rozszyfrowania komunikatu.

To samo dotyczy wszelkich języków w znaczeniu szerszym, a więc nie tylko języków w zakresie mowy ludzkiej. Odbiorca musi i tutaj dysponować tym samym szyfrem co nadawca. Podobnie jak w sferze języka-mowy istnieje wiele systemów- językowych, a tym samym i wiele językowych kodów, tak też w odniesieniu do nielingwistycznych sygnałów istnieją poszczególne systemy odpowiedniego języka, na przykład języka gestycznego, czyli różne kody Jeśli odbiorca dysponuje innym niż nadawca systemem języku gestycznego, a więc i innym kodem w odniesieniu do choćby takich samych znaków, może dojść pomiędzy nimi zarówno do wzajemnego niezrozumienia (wypowiedzenie okaże się niekomunikatyw-neh jak i do błędnego poro-

^r* Por obszerne omówienie (w:] s Skwaracyńska, IVdo nauki o ht^mturzf t II, Warszawa 1951.

^łfi ..Codę [. . j Dictiomuure de sgnes eonventłonnels servant aux transmissioos ei. langage convemT. Nowenn petit Larousse ilhistrć. CHctionuaire ęncyclopddique. Part* 1952. 5. 206.

¹⁷    H Greuiewski. Elementy cybernetyki sposobem memaitmatycznym wyłożone Warszawa 1959. s. 132 -133.

¹⁸    Por. Milo Encyklopedia Powszechna PWN. Warszawa 1959. a. 376.

zumienia się- Kody gestyeżne różnią się mniej lub więcej w różnych zbioro-u-ościach społecznych; i tak na przykład jeśli Polak nie zna obowiązującego

Bułgarii i Macedonii kodu gestyczncgo i odczytuje przekaz według kodu, którym sam się posługuje, może dojść do poważnego nieporozumienia; bowiem nasz „potakujący” gest głową oznacza według tamtejszego kodu zaprzeczenie, a nasz gest ..zaprzeczający" — potwierdzenie.

Kody. jak wiadomo, są sprawą pewnych konwencji. Geneza niektórych z tv eh konwencji, sytuacja, w jakiej się skonsolidowały niektóre kody. niekiedy nawet ich autorstwo są łatwo uchwytne (język ges tyczny dla głuchoniemych. system pisma dla niewidomych Braillea, system znaków graficznych na mapach, tajne szyfry). Konwencje wchodzące w grę dla in-nvch kodów, a w szczególności kodów językowych, dla rozpowszechnionych w określonych zbiorowościach kodów gestycznych. konsolidowały się v życiu społecznym raczej samorzutnie”: kody takie żyły i żyją poprzez pokolenia drogą tradycji; geneza ich ginie w pomroce wieków.

0 wszystkich tych sprawadi trzeba pamiętać, gdy rozpatruje się zagadnienia komunikatu językowego, którym jest także utwór literacki. Bo tutaj w sposób szczególnie wyraźny sprawa kodu. warunkującego istotne porozumienie pomiędzy nadawcą a odbiorcą, dotyczy nie tylko znaków językowych i ich różnych relacji, czyli nie tylko kodu językowego, a więc kodu równic dawnego jak sam język i wraz z nim podległego prawom historycznej zmienności: sprawa kodu dotyczy także rozmaitych układów tych znaków językowych i stosunków zachodzących między tymi układami, wyobrażeń i pojęć znajdujących się w ich zapleczu, stanowiących ich wzorce i źródła, budowanych przy ich pomocy expres$iś łub nie expressis verbis sensów wypowiedzenia etc., a więc sfery podlegającej w wielkiej ilości wypadków zmianom wywołanym świadomie i celowo. Czyli w związku z komunikatem językowym obok podstawowego kodu językowego wchodzi w grę także dodatkowy kod. kod dotyczący skomplikowanych odniesień znaczeń i sensów zaangażowanych weń znaków językowych w ich bogatych układach. Mamy na myśli taki kod dodatkowy, gdy mówimy, że znajomość zasad pewnej historycznej poetyki daje nam klucz do właściwego rozumienia utworów powstałych w jej zasięgu. Można by zatem popatrzeć r.a każdą nową poetykę normatywną jako na kod ustalający nowy system znaczeń, nowy — w stosunku do funkcjonującego dotychczas. Zatem rytm zmienności z aspektu tego dodatkowego kodu odpowiada rytmowi zmienności w zakresie tzw. konwencji w sztuce. Nieznajomość współczesnych konwencji przy percepcji współczesnego utworu, podobnie jak przy percepcji dawnego utworu nieznajomość konwencji wówczas obowiązujących, naraża odbiorcę na zasadnicze nieporozumienie z utworem. Dotyczy to tak