IMGP72

Fakt literacki

Istu uzasadniała specyficzne chwyty konstrukcji. Świeży, „nietypowy** element życia codziennego lepiej odpowiadał nowej zasadzie konstrukcyjnej niż jakiekolwiek „gotowe" elementy literatury.

Lecz możliwe jest też inne przekształcenie faktu życia codziennego w fakt literacki.

/ Zasada konstrukcyjna urzeczywistniona na jakimś jednym terenie ma tendencję do rozprzestrzeniania się, ogarniania terytoriów możliwie najszerszych.

Można to nazwać „imperializmem" zasady konstrukcyjnej. Imperializm ten, dążenie do zagarnięcia jak najszerszego terytorium, można prześledzić w dowolnej dziedzinie. Taki charakter ma chociażby uogólnienie epitetu, ukazane przez Wiesiołowskiego: jeśli dziś spotyka się u poetów „złote słońce", „złote włosy", to jutro będzie też „złote niebo" i „złota ziemia", i „złota krew”. Charakter taki ma również fakt-orientacji na zwycięską formę czy gatunek/— zbieżność okresów popularności prozy rytmicznej z przewagą poezji nad prozą. Rozwój wolnego wiersza pokazuje, że konstrukcyjne znaczenie rytmu jest uświadomione dostatecznie głęboko, by mogło się rozprzestrzenić na moż

liwie najszerszy zakres zjawisk.

Zasada konstrukcyjna stara się wykroczyć poza zwykłe dla niej granice albo też, pozostając w nich, szybko się automatyzuje. Tym też tłumaczy się zmiana tematów w poezji.

Oto przykład. Heine konstruuje swoją sztukę na zasadzie przełamań, dysonansów. W ostatniej strofie łamie prostą linię całego wiersza (puenta);

buduje obraz według zasady kontrastu. Temat miłości opracował właśnie pod tym kątem. Gotschall

Fakt literacki

17

pisze: „Heine doszedł w owym kontrastowym ujęciu «świętcj» i «wulgarnej» miłości do skrajności; wydawało się, iż jeszcze krok i wyjdzie poza granice poezji. Wariacje owego tematu pod koniec przestały już «brzmieć dobrze >, ów bezustanny śmiech nad sobą samym kojarzył się z pajacem w cyrku. Humor musiał szukać dla siebie innych dziedzin, wyjść z wąskiego kręgu «miłości» i ogarnąć takie tematy jak państwo, literatura, sztuka, świat obiektywny.”⁴

Zasada konstrukcyjna rozprzestrzeniając się na coraz szersze terytoria stara się wreszcie wydostać poza krawędź tego, co specyficznie literackie, co jest „w użyciu” i w końcu zniża się do życia codziennego. Na przykład czynnik konstrukcyjny prozy, dynamika fabuły, stając się główną zasadą konstrukcji, dąży do maksymalnego rozwinięcia. Jako fabularne odczuwa się rzeczy z minimalnym szeregiem zdarzeń, rozwijające fabułę poza tym szeregiem (por. W. Szkłowski o Tństramie Shandym; można to porównać ze zjawiskiem wolnego wiersza, odległego od zwykłego systemu wer-syfikacyjnego i dlatego podkreślającego wiersz).

I oto owa zasada konstrukcyjna dziś zniża się do życia codziennego. Gazety i czasopisma istnieją od wielu lat jako fakt tego życia. Dziś zaś wzrosło zainteresowanie gazetą, czasopismem, almanachem jako swoistym dziełem literackim, jako konstrukcją.

Fakt żyda codziennego nabiera .aspęktujcon-strukcyjnego. Nie odnosimy się obojętnie do „montażu" dziennika czy czasopisma. Czasopismo może być dobre ze względu na zawarty w nim materiał, ale wszyscy możemy je ocenić jako nieudolne pod względem konstrukcyjnym i dlatego osądzić je ne-