Kognitywna klasyfikacja aktów mowy

I. Akty mowy i ich aspekty

(4) a. Nie znam za dobrze tego miasta.

b. Czy może mi pani powiedzieć, jak dostać się do dworca?

c. Tak. Niech pan skręci w lewo, potem jeszcze raz w prawo. Dworzec

będzie po lewej stronie. . ~

Informatywne akty mowy są nie tylko bardzo zróżnicowane, ale też I opierają się na wielu dodatkowych, założeniach — na przykład na założę- i mu, że odbiorca może chcieć wiedzieć, dlaczego nadawca zadaje pytanie, i i że on sam nie zna odpowiedzi. Dlatego też w powyższej krótkiej rozmowie nadawca najpierw wyjaśnia, dlaczego zadaje pytanie ((4)a), a następnie ; zamiast zapytać wprost Gdzie jest dworzec?, sprawdza jednocześnie (Czy , może mi pani powiedzieć), czy odbiorca jest w stanie udzielić tej informacji ((4)b). Wydaje się dość oczywiste, że druga osoba nie odpowie na zadane jej pytanie po prostu tak, ale interpretuje je jako pytanie, w którym chodzi o uzyskanie informacji i, jeśli potrafi, stara się tę informację przekazać. Zwróćmy też uwagę, że nadawca odpowiedzi ((4)c) posługuje się trybem rozkazującym — zwykle stosowanym w przypadku poleceń — w celu przekazania informacji, bez obligowania odbiorcy do zrobienia czegokolwiek. Przykład ten ilustruje tezę, że nie ma prostej zależności między formą wypowiedzi językowej (w tym przypadku trybem rozkazującym) a intencją komunikacyjną, którą ta forma realizuje.

W przypadku obligatywnych aktów mowy zarówno motywacja, jak i spodziewany wynik interakcji są zupełnie inne. Wyobraźmy sobie następującą sytuację: Marek i Piotr wychodzą z przyjęcia. Ponieważ Marek nie wypił tyle alkoholu co Piotr, może powiedzieć:

(5) a. Marek: Daj mi kluczyki. Ja poprowadzę.

b. Piotr (podając kluczyki): W porządku. Następnym razem moja kolej, obiecuję.

W wypowiedzi Marka ((5)c) można wyróżnić dwa akty obligatywne: dyrektywę i komisywę. Zauważmy, że prośba wyrażona w (5)a jest zupełnie inna niż pytanie, które służy uzyskaniu informacji ((4)b). Marek nie chce, aby Piotr mu coś powiedział, ale żeby coś zrobił, a konkretnie, żeby dal mu kluczyki od samochodu. Marek, oczywiście, chce prowadzić. Celem jego wypowiedzi jest po pierwsze zobligowanie Piotra, aby zrobi! to, o co go prosi, ale też chce on podać powód swojej prośby i dlatego proponuje, że to właśnie on poprowadzi. Zgłaszając tę propozycję, Marek zobowiązuje się, że usiądzie za kierownicą, pod warunkiem, że Piotr przekaże mu kluczyki. Podobnie wygląda wypowiedź Piotra ((5)b). Najpierw przychyla się on do prośby, nie tyle używając słów, ile po prostu przekazując kluczyki,

1 potem obiecuje, że poprowadzi następnym razem, przez co zobowiązuje «ę do określonych działań w przyszłości. Jałt widać, wszystkie obligatywne

akty mowy, takie jak prośby, propozycje i obietnice, mają jedną cechę wspólną. Nadawca zobowiązuje odbiorcę lub siebie samego do pewnych działań w przyszłości.

Konstytutywne akty mowy to akty, które tworzą rzeczywistość społeczną. Dzieje się tak jedynie wtedy, gdy coś zostaje wypowiedziane przez właściwą osobę, w określony sposób i w odpowiednim momencie. Jest tak zapewne w przypadku deklaracji (2)e: Nadaję ci imię ,,Batory” oraz (3)e:

Biorę sobie ciebie za męża i przysięgam, że____Jedynie matka chrzestna

może nadać nazwę wodowanemu statkowi, i tylko panna młoda może dopełnić aktu zaślubin. Warunki, które muszą zostać spełnione dla takich konstytutywnych aktów mowy jak deklaracje, muszą być spełnione także w odniesieniu do ekspresywnych aktów mowy, jakimi są podziękowania ((2)d: Dzięki. Wiedziałem, że można na ciebie liczyć) czy gratulacje ((3)d: Moje gratulacje z okazji urodzin). Dziękujemy komuś i chwalimy kogoś jedynie wtedy, gdy ten ktoś coś dla nas zrobił lub też obiecuje, że zrobi. Tak samo gratulujemy z okazji urodzin tylko właśnie wtedy, kiedy ktoś ma urodziny. A zatem, chociaż ekspresywne akty mowy ((2)d, (3)d) i deklaratywne akty mowy ((2)e), ((3)e) wyrażają różne intencje komunikacyjne, w obu przypadkach wymagane są te same warunki skuteczności czy adekwatności aktu mowy, zwane warunkami fortunności.

Na rys. 1 zestawiono podstawowe trzy kategorie aktów mowy oraz ich podkategorie, a także typowe czasowniki, które są używane w konkretnych wypowiedziach.

akty mowy