Zarys teorii literatury
5

kontakt w sytuacji, w jakiej znajdują się obydwaj w danym momencie; kontakt ów jest specyficznym — tak fizycznym, jak psychicznym — związkiem, który umożliwia porozumienie. Następnie — niezbędny jest określony kontekst, czyli to, co dana wypowiedź oznacza, do czego się odnosi i co poddaje werbalizacji; tak rozumiany, kontekst wpływa na wypowiedź także przez to, że stanowi jej motywację. Elementem aktu mowy jest wreszcie sam komunikat („tekst”, „wypowiedź”), czyli odpowiednio zorganizowana wiązka słów, kierowanych przez nadawcę do odbiorcy.

Każdemu z uczestniczących w akcie mowy czynników odpowiada określonasunkcja językowa^JFunkcje te, tworząc pewien układ hierarchiczny, uczestniczą—we -wsmkich aktach mowy. Hierarchia ta wyraża się w tym, że w konkretnych akcie mowy język jest silniej uzależniony od jednego czynnika niż od pozostałych, czyli bardziej na niego nastawiony.

Jeśli akt mowy jest nastawiony na „ja” mówiącego, jeśli nadawca chce wyrazić w nim swoją postawę (wobec przedmiotu wypowiedzi, adresata itp.), mówimy o funkcji emotywnej języka (nazywa się ją także emocjonalną bądź ekspresy wną). Nie znaczy to bynajmniej, że funkcja ta dochodzi do głosu wówczas, gdy nadawca mówi o sobie; jest to sprawa nie tematu, ale organizacji wypowiedzi. Wyrazem dominującej funkcji emotywnej w tekście (niezależnie od jego przedmiotu) może być np. określona budowa składniowa, intonacje wykrzyknikowe, korzystanie z danego typu obrazowania itp.

W przypadku nastawienia na odbiorcę mówimy o funkcji konatyw-nej (impresy wnej). I znów nie jest to sprawa tematu, ale “organizacji wypowiedzi, wyrażającej się w użyciu różnego rodzaju językowych środków apelu (przywołań, zdań rozkazujących itp.). Gdy dominuje funkcja konatywna, wypowiedź jest tak skonstruowana, by w sposób najsilniejszy i najbardziej bezpośrednio oddziałać na odbiorcę.

Gdy występuje nastawienie na sam język, na .takie czy inne jego elementy, mówimyo funkcji metaiezykowęj. Pojawia się ona wówczas, gdy nadawca wprowadza w Obręb wypowiedzi rozważania o znakach, którymi się posługuje, gdy je wyjaśnia, charakteryzuje, m.in. w tym celu, by wyeliminować z kontaktu z odbiorcą możliwość nieporozumień wynikających z różnego pojmowania-danego znaku.-Szczególną postacią funkcji metajęzykowej jest funkója metapoetycka. Występuje ona wtedy, kiedy w obręb wypowiedzi literackiej pisarz wprowadza jakieś refleksje dotyczące takich czy innych właściwości mowy poetyckiej. W cy-

87