00689

114 Jadwiga Puzynina

przesunięcia znaczenia pozoru, który początkowo oznaczał po prostu 'wygląd’, a później zawęził się do ‘wyglądu mylącego’ i rozszerzył z kolei na różne mylące formy zjawisk, nie tylko postrzegane wzrokowo.⁵

Nieświadomych przesunięć dokonujemy dlatego, że mechanizmy uogólniania i zawężania treści wyrazów (jak w przytoczonym przykładzie) oraz metonimii i metafory są czymś silnie determinującym naszą działalność językową, przy czym wcale nie zawsze są one poddane kontroli naszej świadomości. Przykładem przesunięć między innymi metonimicznych, zapewne nieświadomych, może być historia znaczenia słowa sztuka, najpierw przesuniętego ze znaczenia pojedynczego przedmiotu’ na 'przedmiot będący wytworem działalności artystycznej’, a później przeniesionego na 'nieokreślony zbiór przedmiotów stanowiących wytwory działalności artystycznej’ oraz — na samą 'działalność artystyczną’.⁶

Typami tekstów, w których dochodzi najczęściej do świadomych przesunięć kategoryzacji leksykalnych, są teksty poetyckie, potoczne

i naukowe. W tekstach poetyckich i potocznych dużo jest przesunięć służących szeroko rozumianej ekspresji. W tekstach naukowych postęp wiedzy lub zmiany w ogólnospołecznych systemach przekonań każą modyfikować pojęcia odpowiadające poszczególnym wyrazom. Również odrębności rożnych teorii dotyczących tych samych

A więc nie tylko na przykład dom z pozoru piękny, ale też człowiek z pozoru szorstki * nieprzystępny, w rzeczywistości wrażliwy i dobry. Przesunięcie znaczenia pozoru ku temu, co ‘mylące, bo tylko zewnętrzne, powierzchowne’ odnotowuje już Linde z uwagą: „Hodie plerumque usurpatur tropice: Pozór, powierzchowność, barwa, blask, płaszczyk”, min. z cytatem z Krasickiego: „Więcej częstokroć działa pozór niżeli istota”.

Sądząc po dokumentacji Lindego, sztuka w XVII w. pojawia się w znaczeniu jakiegoś przedmiotu lub utworu mającego wartość artystyczną’, a dopiero ^w XVIII w. nabiera znaczenia ogółu wytworów działalności artystycznej oraz samej takiej działalności (przy tym znaczeniem często spotykanym jest w tym czasie znaczenie ‘fortelu, podstępów’, już XVI-wieczne).

W Słowniku staropolskim stosunkowo najbliższe estetycznemu są znaczenia oznaczone jako 5. ('wyrób rzemieślnika, zwłaszcza wyrób uprawniający do uzyskania stopnia czeladnika lub majstra’) oraz 6. ('rysunek, szkic’).

1

115

Przesunięcia kategoryzacji w słowniku i w tekście

zjawisk wiążą się niejednokrotnie ze zmianami kategoryzacyjnymi. Wystarczy przypomnieć sobie na przykład różne pojęcia fonemu, znaczenia, zdania, semantyki, pragmatyki — i równie przecież licznych terminów z innych dziedzin nauki.

2. Część zmian kategoryzacji tekstowych utrwala się w użyciach większości społeczeństwa, to znaczy w tym, co nazywamy językiem ogólnym, a co stanowi właściwie standardową odmianę języka narodowego. Tak zapewne dochodziło do upowszechnienia zawężonego znaczenia pozoru, czy też do kolejnych przesunięć kategoryzacyjnych w leksemie sztuka.

Część takich przesunięć nie wchodzi do języka ogólnego, natomiast staje się cechą charakterystyczną jego odmiany. Przykładem mogą być liczne przesunięcia kategoryzacyjne w języku naukowym, nie zawsze docierające do języka ogólnego, czy też przesunięcia w leksemach należących do gwar środowiskowych — studenckich, uczniowskich, przestępczych.

Są też przesunięcia dotyczące kategoryzacji, które stają się stałą cechą czyjegoś idiołektu, poza ten idiolekt w zasadzie nie sięgając. Być może przykładem takiej właśnie zmiany kategoryzacyjnej jest Norwidowska estetyka w znaczeniu 'sztuki, artyzmu⁵, nie notowanym w słownikach; por. np.:

„Literatura spólczesna składa się z wiedzy [...] składa się następnie z nauki [...]. Składa się nareszcie z estetyki, która zatrzymuje się na żąd-ności [tj. pożądliwości]: żadne dzieło sztuki nie dochodzi wyżej. Najwyższym wdziękiem jest tylko wdzięk małego kotka oblizującego się do cukru lub mleka — wyższego wdzięku w żadnym dziele sztuki dzisiaj nie ma” Żądany VI 580.

Wiele przesunięć kategoryzacyjnych pozostaje tylko w poszczególnych tekstach. Dotyczy to zwłaszcza tekstów poetyckich, w mniejszej mierze potocznych. Tekstowe są metafory okazjonalne i personifikacje, jak choćby te, które cytowałam na początku. Do jednostkowych użyć trzeba też zaliczyć na przykład Norwidowski imiesłów (so6ą) wyprzedzony z [Wędrownego sztukmistrza] w znaczeniu 'zwrócony w przód, ku przyszłości⁵: