10038

CWl

ROD/INA 1 SPOł FC/FŃSTWO

do pana przywiązańszy sługa

Niż tu syn ojca; po psie płaczą szczerze I dłużej niż tu lud po bohaterze.

Niż w innych krajach małżonka do męża; Gdzie żołnierz dłużej żałuje oręża

(Pan Tadeusz. Epilog)

Gdy zaś po zawodach i klęskach przemijał romantyczny maksymalizm. a krajowa literatura wcs/la u lazę „poczucia rzeczywistości", marzenia o idealnej Polsce-rodzinie zdrobniały i przemieniły się w apoteozę domowo-rodzinnęj rzeczywistości realnej. W niejednej powieści krajowej -najdobitniej może w Szczęściu za górami (1X58) Korzeniowskiego, w biedermeierowskich powieściach Kraszewskiego (np. w Bożej czeladce, 1857) i w twórczości Ignacego Chodźki — dworkowy krąg familijny i sąsiedzki stawał się osłoną i azylem od „świata hałasów”, chronił od niebezpiecznych porywów i „chmurnej jazdy", zaprawiał do poprzestawania na małym i pielęgnowania cnót narodowych. Założenie i ustabilizowanie rodziny stało się w tych utworach spełnieniem najważniejszego obowiązku wobec narodu i warunkiem jego trwania oraz pomyślności. Rodzinny ideał życia polskiego przenikał twórczość historyczną, a w czasach pozytywizmu silnie oddziałał na powieść popularną (m.in. Marii Rodziewiczówny).

Już u schyłku romantyzmu pojawiały się — m.in. w' Alk-hadarze Edmunda ( hojeckiego, w powieściach Walerego Łozińskiego i młodego Miłkowskiego odruchy protestu przeciw idealizowaniu „szlacheckich gniazd”, dopiero jednak generacja Żeromskiego ponowiła wczesnoromantyczny gest zbuntowania przeciw domowej mitologii, wówczas kojarzonej zwłaszcza z pisarstwem Sienkiewicza. Stanisławowi Brzozowskiemu dystans pomiędzy Lalką a Sienkiewiczem jawił'się jako niepokojący regres:

RODZINA I SPOŁECZEŃSTWO    CXVII

Jak prędko w ostatnim okresie Wokulski stał się Połanieckim który i ^na organizmie nowoczesnego ekonomicznego życia umie /budować swoją izolowaną od wszystkiego, „nieprzemakalna** wobec kultury rodzinę (...] Byle Kmicic pojął Oleńkę, a pan Stach Marynie wszystko da się przetrwać: cały pozostały świat to już tylko tło tei zasadniczej sprawy"^{1 2},

Brzozowski nic atakował oczywiście rodziny, jej doniosłości społecznej, atakował literaturę, która złożoność czasu redukowała do problemu rodziny. „Typem ideogenetycznym Polski zdziecinniałej pisał stał się Polak, usiłujący założyć swą rodzinę w świccie rozpatrywanym jedynie jako środowisko. w którym rodzina założona być może, ma i powinna"’³.

Lalka jest rzeczywiście na tym tle utworem niezwykłym. Jakby mimochodem zwracał na to uwagę Zygmunt Szweykowski. gdy pisał: „Krzywdzić Wokulskiego zaczęła przede wszystkim własna rodzina (rodzina szlachecka!), która nie dała mu żadnych podstaw wychowania i oświaty, a przeciwnie. zepchnęła go na dno społeczne, do jadłodajni Hopfera, gdzie Wokulski spełniał funkcje subiekta"’⁴. Można by skoro o rodziny dawne chodzi — wspomnieć tu i prezesowe Zasławską, która do końca życia wyrzuca sobie cnotę posłuszeństwa domowi, co zgryzotą zatruł jej młodość i odebrał jej szansę szczęścia. Ale i rodziny teraźniejsze zostawiają swym dzieciom spadek nie do pozazdroszczenia. Nie jest do pozazdroszczenia posag duchowy panny Izabeli. Nie wygląda na to, by mogły być w przyszłości dumne ze swego ojca rozwrzeszczane dzieci Wirskiego, jakkolwiek ma pan Wirski żołnierską przeszłość.

9f>

98

97

1

Brzozowski, Legenda Młodej Polski. Stadia o strukturze duszy kulturalnej, Lwów 1910, s. 96 97 (reprint: Kraków Wrocław

2

1983).

3

Ibidem, s. 98.

4

Z. S z w e y k o w s k i. Tw órczość Bolesława Prusa. s. 171.