1189

WYKŁAD 8

8.6.    Zdania relatywne (względne)

Ze względu na pełnione funkcje wyróżnia się wśród nich trzy typy: zdania determinujące (dodające nową informację o obiektach opisywanych, np. Opowiadała mi o tym Maria, która wróciła niedawno z Paryża), zdania doprecyzowujące (ograniczające, zwane też restryktywnymi), np. Studenci, którzy zaliczyli ćwiczenia, mogą przystąpić do egzaminu, oraz, wspomniane już, rozwijające, które podają informację o nowych zdarzeniach, najczęściej późniejszych w stosunku do zdarzeń opisanych w zdaniu nadrzędnym, np. Weszli do pokoju, w którym dopiero rozpoczęto rozmowę. W tym typie upodrzędnienie ma charakter pozorny, w istocie są to zdania semantycznie łączne: Weszli do pokoju i tam dopiero rozpoczęto rozmowę.

Ze względu na formę wśród zdań względnych wyróżnia się dwa typy: substytucyjne, w których zdanie podrzędne zastępuje grupę nominalną, np. Ktokolwiek wie coś o losie zaginionego, niech da znać na policję (por. analogiczne: Znalazca proszony jest o kontakt telefoniczny z poszkodowanym), oraz określające, w których zdanie podrzędne pełni funkcję określającą, podobną do przymiotnika (przydawki), np .Zobaczyłem Janka, który biegł w stronę domu. Tu zdanie podrzędne może być zastąpione imiesłowem przymiotnikowym {biegnącego) lub przymiotnikiem (np. zdyszanego).

8.7.    Zdania łączone na zasadzie semantycznej

Stanowią podstawowy trzon zdań złożonych. Jak bowiem pokazywaliśmy już, zdania złożone służą przede wszystkim do wyrażania różnorodnych operacji mentalnych, dokonywanych przez mówiącego, takich np. jak ustalanie relacji przyczynowo-skutkowej między zdarzeniami, wyprowadzanie wniosków, zestawianie, przeciwstawianie i porównywanie zdarzeń. Mówiący używa do tego celu zbioru spójników, będących konwencjonalnymi wykładnikami tych operacji.

Rozumowania wyrażane za pomocą zdań złożonych, tworzonych wyspecjalizowanymi spójnikami, były przedmiotem zainteresowania logików, którzy w postaci tzw. rachunku zdań opisywali główne (nieco wyidealizowane) typy rozumowań, takie jak: koniunkcja (wyrażana np. przez i), alternatywa (wyrażana przez albo), implikacja (wyrażana przez jeżeli, to). Fakty językowe poświadczają jednak obraz znacznie bardziej 118 skomplikowany, nieobjęty opisem logicznym, np. kilka rodzajów przeciw-

stawień {a, ale), bardzo złożoną relację wyrażoną spójnikami chociaż, mimo że (tzw. relacja koncesywna, inaczej relacja niedostatecznej przyczyny), np .Jan poszedł na zebranie, chociaż był chory, która przywołuje pomyślany stan rzeczy, będący konsekwencją zdarzenia wskazanego przez zdanie podrzędne (‘niepójście na zebranie’), i zaprzecza mu, informując o zajściu zdarzenia przeciwnego.

Zdania łączone na zasadzie semantycznej mogą mieć charakter współrzędny (parataktyczny) bądź podrzędny (hipotaktyczny).

8.7.1. Typy zdań parataktycznych

Jest ich w zasadzie pięć:

(1)    Najszerszy zakres ma proste zestawienie zdarzeń (stanów rzeczy) na zasadzie przestrzennej i czasowej, lub też jakiegoś innego myślowego powiązania: Wszedł do pokoju i zamknął drzwi/zapalił światło, Zachorował i nie poszedł do pracyIwezwał lekarza, Sprzedał samochód i pieniądze przeznaczył na remont. W ostatnim przykładzie jest nie tylko zestawienie, ale i przeciwstawienie, co umożliwia użycie w nim spójnika a, niemożliwego w zdaniach poprzednich: Sprzedał samochód, a pieniądze przeznaczył na remont, ale nie: * Wszedł do pokoju a zamknął drzwi.

(2)    Przeciwstawianie (wyrażane przez zdania przeciwstawne) jest dwojakiego rodzaju: proste zauważanie różnic (Maria jest blondynką, a Zofia - brunetką) i przeciwstawianie stanów z ukrytym rozumowaniem:

Jan jest zdolny, ale leniwy, Maria jest ładna, ale niesympatyczna. Ukryte rozumowanie polega na tym, że stan opisany w zdaniu pierwszym sugeruje stan przeciwny, aniżeli komunikowany w zdaniu drugim.

(3)    Trzeci typ relacji wyrażanej parataktycznie to alternatywa, a więc informacja, że zachodzi jeden z dwóch pomyślanych stanów rzeczy: Jan w tej chwili jest w pracy lub (albo) wyjechał z Warszawy.

W stosunku do logicznej interpretacji alternatywy opis lingwistyczny uwzględnia jeszcze dodatkowe komponenty, mianowicie niewiedzę nadawcy, który stan zachodzi, co widoczne w niepoprawności zdań typu:

* Byliśmy wczoraj w teatrze lub na koncercie (nadawca, o ile jest przytomny, powinien wiedzieć, gdzie był), obok poprawnego: Byli wczoraj w teatrze lub na koncercie (nadawca nie wie), a także użycia, w którym brak ostrego wykluczania się pomyślanych stanów, np. Będąc na wakacjach, chodziliśmy na wycieczki lub zbieraliśmy grzyby. Skrótowość wypowiedzi powoduje,

że w tej zbiorczej charakterystyce czynności używa się spójnika lub, 119