wykłady z polskiej składni7

118 Zdania relatywne (względne)

1. Typy zdań relatywnych

Podział zdań względnych dokonuje się ze względu na dwa kryteria:

1) funkcję tych zdań oraz 2) sposób ich wprowadzania do zdania nadrzędnego, a więc to, czy rozwijają grupę nominalną, dodając jakiś okreś-Inik (tzw. zdania przymiotnikowe, tzn. o funkcji przymiotnika, ekspansyjne w terminologii Polańskiego 1967), czy też tę grupę nominalną zastępują (tzw. zdania rzeczownikowe, substytucyjne, Polański 1967). Przykładem pierwszego typu może być zdanie: Maria, która wczoraj wróciła z Paryża, opowiadała nam o swoich przygodach, przykładem drugiego typu — zdanie: Ktokolwiek wie coś o losie zaginionego, niech da znać na policję.

Ze względu na funkcję, która stanowi kryterium ważniejsze, można podzielić zdania względne na trzy typy.

1)    Pierwszy typ zdań względnych to takie, które służą dodawaniu nowej informacji o desygnacie wskazanym przez centrum (jądro) grupy nominalnej, np. cytowane wyżej zdanie: Maria, która wróciła wczoraj z Paryża, opowiedziała nam o tym. a także: Mój brat, który miewa świetne pomysły, zaproponował nam to. Zdania te bywają nazywane determinującymi lub określającymi, odpowiadają one tzw. przydawkom dopowiadającym (apozycjom, por. s. 79), np. Janek, który świetnie opowiada, zabawiał towarzystwo —> Janek, świetny mówca i gawędziarz, zabawiał towarzystwo.

2)    Druga funkcja zdań względnych polega na doprecyzowywaniu zakresu odniesienia grupy nominalnej, służy więc ogólnie pojętej informacji referencyjnej (por. rozdz. III), np. Studenci (ci studenci), którzy zaliczyli ćwiczenia, mogą przystąpić do egzaminu, (Ten) kto przyszedł późno, stał na korytarzu itp. Ten typ zdań bywa określany jako zdanie względne restryktywne (ograniczające).

3)    Trzeci typ to tzw. zdania rozwijające, a ściślej mówiąc, pozornie względne (czes. nepravć vedlejśf vety vztaźne): przekazują one informację o zupełnie nowym zdarzeniu, późniejszym aniżeli zdarzenie opisane w zdaniu nadrzędnym, np. Weszli do pokoju, w którym dopiero rozpoczęto rozmowę. Zdanie podrzędne nie zawiera w tym wypadku charakterystyki desygnatu rzeczownika, z którym się łączy, ale informuje o kolejnym zdarzeniu, które mogłoby być ujęte za pomocą zdania współrzędnego: Weszli do pokoju i tam rozpoczęto rozmowę. Mamy więc tu do czynienia z zupełnie formalnym upodrzędnieniem.

Istnieje jeszcze inny typ zdań rozwijających, który można zilustrować zdaniem: Janek nie przyszedł, co mnie (ich) zdziwiło. W tym wypadku zdanie podrzędne stanowi rodzaj komentarza do zdarzenia opisywanego przez zdanie nadrzędne. Podobnie jak przy poprzednim typie, informacja ta może być wyrażona zdaniem współrzędnym: Janek nie przyszedł i to nas (ich) zdziwiło. Szerzej o zdaniach rozwijających mowa jest w artykułach J. Twardzikowej (1969), a także R. Grzegorczykowej (1977).

W dalszym ciągu omówimy dokładniej cechy charakterystyczne zdań determinujących i restryktywnych.

2. Zdania względne determinujące i ich stosunek do zdań rozwijających

Pokazane trzy typy zdań relatywnych w praktyce językowej nie wydzielają się ostro. Najwyraziściej zdania determinujące wyróżniają się w sytuacji, gdy określają nazwy własne, które same dostatecznie identyfikują swoje denotaty, wobec czego określanie ich nie może mieć charakteru restryktywnego: Opowiedziała nam o tym Maria, która właśnie wróciła z Paryża.

Odróżnianie zdań determinujących od rozwijających wymaga poszukania innych kryteriów: zdania rozwijające mogą bowiem łączyć się także z nazwami własnymi, np. Opowiedziałem o tym Marii, która (następnie) rozgłosiła tę nowinę wszystkim znajomym.

Charakterystyczna dla zdań rozwijających jest możliwość wstawienia w zdaniu podrzędnym przysłówków typu następnie, a potem, które są wykładnikami wyżej wspomnianej właściwości zdania rozwijającego, tej mianowicie, że wskazuje na zdarzenie późniejsze aniżeli zdarzenie opisane w zdaniu nadrzędnym.

Z kolei od zdań restryktywnych zdania rozwijające odróżnia niemożność umieszczenia zaimków wskazujących w funkcji odpowiedników zespolenia; np. w zdaniu restryktywnym wstawienie zaimka jest możliwe: Weszli do (tego) pokoju, w którym mieszkała Maria, ale w zdaniu: Weszli do pokoju, w którym rozpoczęto rozmowę takie uzupełnienie nie jest możliwe.