54672 wykłady z polskiej składni3

130 Zdania wymijające relację przyczynowo-skutkową

ze spójnikiem o ile, o tyle (por. H. Godowska 1977): O ile Gałczyński bywał gniewny i ironiczny, o tyle jego uczeń jest łagodny i dobrotliwy, O ile Jan potrafi wszystko załatwić, o tyle Piotr jest zupełnie niezaradny. Niektóre wypadki przeciwstawiania i zestawiania zbliżają się do relacji przyczynowo-skutkowej: Im więcej rozmyślał, tym mniej rozumiał (por. relacja niedostatecznej przyczyny: Chociaż dużo rozmyślał, nie rozumiał). Natomiast zdanie: Im więcej rozmyślał (im lepiej poznawał), tym lepiej rozumiał sytuację wyraża relację przyczyny zwykłej: Rozumiał, bo poznawał, rozmyślał.

Relacja przeciwstawiania jest charakterystyczna dla pogranicza między zdaniami parataktycznymi i hipotaktycznymi (por. s. 99), np. Była brzydka, ale za to ładnie się ubierała, Chociaż była brzydka, ale ładnie się ubierała itp.

Porównanie, które prowadzi do sygnalizowania podobieństw, wyrażane jest zdaniami porównawczymi typu: Mówiła po francusku, jakby była rodowitą Francuzką, Krople zadźwięczały na szybach, jakby ktoś gwałtownie uderzył palcami. Zęby zająca wykształcone są tak samo jak zęby chomika.

Warto zauważyć, że w niektórych zdaniach tego typu zdanie drugie nie ma charakteru faktywnego, nie jest informacją o faktach, a jedynie przywołuje pewne pomyślane zdarzenia po to, żeby lepiej opisać zdarzenie rzeczywiste. Inne zdania o funkcji sposobowej (tradycyjnie łączone w jedną grupę z wymienionymi wyżej) mają strukturę przyczynowo--skutkową, np. Biegł tak szybko, aż stracił oddech. Była tak zmęczona, że zrezygnowała z wyjazdu. Będzie o nich mowa w dalszej części rozdziału.

Wśród zdań wyrażających relację przyczynowo-skutkową wyróżnia się co najmniej sześć podtypów. Zestawmy je wstępnie, a potem omówimy je dokładniej.

1)    Prosta relacja przyczynowo-skutkowa (tzw. przyczyna zwyk-1 a): Nie przyszedł na zebranie, bo (gdyż) zachorował, Zdarzył się wypadek, ponieważ nie zainstalowano sygnalizacji.

2)    Relacja wskazująca na przyczynę niedostateczną (tzw. zdania przyzwalające). Zdania tego typu zawierają ukryte, złożone rozumowanie: Przyszedł na zebranie, chociaż (mimo że) był chory, Zdarzył się wypadek, chociaż założono sygnalizację.

3)    Relacja wskazująca na przyczynę hipotetyczną (tzw. zdania z przyczyną logiczną): (Widocznie) zachorował, bo nie przyszedł, (Widać) nie założono sygnalizacji, ponieważ zdarzył się wypadek.

4)    Relacja celowa: Założono sygnalizację, aby nie zdarzały się wy-padki. Poszedł do biblioteki, żeby oddać książki. W znaczeniu tych zdań ukrywa się świadomy zamiar, który jest istotą działania celowego: Założono sygnalizację (ponieważ chciano), żeby nie zdarzały się wypadki.

5)    Relacja warunkowa: Jeżeli założy się sygnalizację, nie będzie wypadków, Jeśli Jan zachoruje, nie przyjdzie na zebranie.

6)    Relacja skutkowa (charakteryzująca): Biegł tak szybko, że stracił oddech. Była tak zmęczona, że zrezygnowała z wyjazdu. Zdanie podrzędne wskazujące na skutek ma za zadanie scharakteryzować przede wszystkim pod względem intensywności zdarzenie wskazane w zdaniu nadrzędnym.

W dalszym ciągu omówimy dokładniej wymienione typy. Jako materiał ilustracyjny będą nam służyć głównie przykłady z opracowania M. Grochowskiego (1984) oraz Składni Klemensiewicza (1969).

1. Zdania przyczynowe zwykłe

Zdania te mają stosunkowo prostą strukturę: opisują dwa zdarzenia rzeczywiste powiązane, zdaniem mówiącego, relacją przyczynową, tzn. jedno z nich uznane zostaje za przyczynę, a drugie za skutek: Jan nie przyszedł na zebranie, ponieważ (bo, gdyż) zachorował. W zdaniach złożonych hipotaktycznie przyczyna wyrażona jest zdaniem podrzędnym, natomiast w zdaniach parataktycznych informujących o tej samej relacji przyczyna jest wyrażona zdaniem linearnie wcześniejszym: Zachorował, więc nie przyszedł. Pogranicze stanowią zdania ze spójnikiem wobec tego, że (obok: wobec tego): Jan poprosił Piotra o zastępstwo, wobec tego, że musiał wyjechać, a obok tego: Jan musiał wyjechać, wobec tego (więc) poprosił Piotra o zastępstwo.

Przyczynę zwykłą wyrażają spójniki ponieważ, bo i gdyż- Dwa pierwsze są stosunkowo mało nienacechowane: bo — bardziej potoczne, ponieważ — nieco staranniejsze, charakteryzuje się też tym, że (w odróżnieniu od pozostałych spójników) może przenosić się wraz ze zdaniem przyczynowym na pierwszą pozycję linearną, np. Ponieważ Jan zachoro-