wykłady z polskiej składni6

136 Zdaniu wyrażające relację przyczynowo-skutkową

to sygnał jakiegoś zakłócenia semantycznego, np. Jeśli nie przyszedł, to (widocznie, znaczy, że) jest chory. Zdanie to zbliża się do zdań z przyczyną hipotetyczną: Skoro nie przyszedł, to widocznie jest chory (por. s. 133). Jedyna różnica to taka, że w zdaniach z jeżeli zawieszona jest asercja, co jest charakterystyczne dla zdań warunkowych.

W dalszym ciągu pokażemy najpierw zasadniczy zrąb zdań warunkowych, a następnie omówimy różne zjawiska peryferyjne.

Wyróżnia się trzy typy zdań warunkowych, opisane precyzyjnie jeszcze w gramatyce łacińskiej.

1)    Tzw. modus realis, tzn. zdania warunkowe rzeczywiste. Ujmują one w relacji przyczynowo-skutkowej dwa zdarzenia pomyślane przez nadawcę jako prawdopodobne: wystąpienie jednego z nich pociąga za sobą skutek w postaci drugiego zdarzenia: Jeśli jutro będzie ładna pogoda, pojedziemy na wycieczkę. Jeżeli Janek zda pomyślnie egzamin, wy-jedzie w góry. Przyjdziemy do was jutro, jeśli skończę wcześniej pracę, Jeżeli dostanie paszport, pojedzie na konferencję.

W zdaniach tych występuje tryb orzekający i najczęściej czas przyszły. Użycie czasu przeszłego sygnalizuje niewiedzę nadawcy: Jeśli Janek zdał egzamin, wyjechał (wyjedzie) w góry. Oba zdania informują o zdarzeniach hipotetycznych. Oprócz wyspecjalizowanych w tej funkcji spójników jeżeli, jeśli może wystąpić potocznie spójnik jak: Jak będzie ładnie, pojedziemy.

2)    Tzw. modus potentialis, czyli zdania warunkowe możliwe. Opisują one zależność przyczynowo-skutkową między dwoma zdarzeniami możliwymi, ale mniej prawdopodobnymi ze stanowiska nadawcy aniżeli w typie poprzednim: Gdyby była ładna pogoda, pojedziemy na wycieczkę. Gdyby Janek zdał pomyślnie egzamin, wyjedzie w góry.

W obrębie tych zdań możliwe są dwa stopnie prawdopodobieństwa. Przy pierwszym — zdanie nadrzędne zawiera tryb orzekający: Gdyby była pogoda, pojedziemy na wycieczkę. Przy drugim — w zdaniu nadrzędnym występuje tryb przypuszczający: Gdyby jutro była ładna pogoda, pojechalibyśmy na wycieczkę, Gdybym skończyła wcześniej pracę, przyjechalibyśmy do was. Zdania te informują o znacznie słabszej pewności nadawcy co do zajścia obu zdarzeń.

3)    Trzeci typ to tzw. modus irrealis, tzn. zdania warunkowe nierzeczywiste, zwane inaczej kontrfaktycznymi. Dotyczą one przeszłości: Gdybym była skończyła wcześnie pracę, bylibyśmy do was przyjechali, Gdyby Jan był przyjechał na czas, przyszedłby (byłby przyszedł) do nas, Jan byłby nas odwiedził, gdybyśmy go (byli) zaprosili na czas. Zdania te opisują sytuacje pomyślane w przeszłości, o których wiadomo, że nie zostały zrealizowane. Dla wyrażania owej relacji niezaszłej w przeszłości służy specjalna forma, mianowicie tryb przypuszczający kontrfaktyczny: byłby zrobił, byłby przyszedł itp. Jego wyraźna kontrfaktyczność sprawia, że w zdaniach warunkowych nierzeczywistych nie musi występować w zdaniu podrzędnym czas zaprzeszły (dziś już archaiczny), a więc cytowane wyżej zdania współcześnie brzmią: Gdybym skończyła wcześniej pracę, bylibyśmy do was przyjechali, Gdyby Jan przyjechał na czas, byłby do nas przyszedł.

Oprócz klasycznych zdań warunkowych istnieje jeszcze parę typów dodatkowych, tworzonych przez spójniki wprowadzające sobie tylko właściwe informacje.

Szczególny typ stanowią konstrukcje z byle: Wyjedzie, byle(by) dostał paszport, Wyleczy się, byle wyjechała z miasta. Gotowa wyjść za mąż za kogokolwiek, byle był bogaty. Informują one o przekonaniu mówiącego, że zdarzenie wskazane w zdaniu podrzędnym (otrzymanie paszportu, wyjazd z miasta, bogactwo kandydata na męża) jest warunkiem wystarczającym dla zdarzenia wskazanego w zdaniu nadrzędnym.

Odrębny typ stanowią zdania warunkowe ze spójnikiem chyba że, chyba żeby: Przyjadziemy, chyba że nie skończę pracy, Wyjedzie, chyba żeby zachorował. Zdania te określane są jako ograniczające: zdanie podrzędne wskazuje na zdarzenie, które warunkuje negatywnie sytuację opisaną w zdaniu nadrzędnym, tzn. tylko w wypadku pojawienia się zdarzenia wskazanego w zdaniu podrzędnym nie nastąpi zdarzenie opisane w zdaniu nadrzędnym: Pójdziemy na wycieczkę, chyba że będzie lało itp.

Wreszcie na koniec wspomnijmy o pewnym typie zdań, które informują o zawieszeniu relacji warunkowej. Tworzone są za pomocą wyrażenia jakkolwiek, jakakolwiek, jakiekolwiek itd., np. Jakkolwiek potoczy się rozmowa, powiem mu o tym, Jakkolwiek będzie się czuł, wyjedzie, Jakakolwiek będzie pogoda, pojedziemy na wycieczkę. Informują one o przekonaniu nadawcy, że przebieg zdarzenia opisanego w zdaniu podrzędnym nie wpłynie na zdarzenie wskazane w zdaniu nadrzędnym, choć