wykłady z polskiej składni
0

24 Wprowadzenie do składni

które wyrażają związki współrzędne między zdaniami (por. rozdz. X), a więc przede wszystkim zestawianie (wykładnik koniunkcji: i, np. ojciec i matka), przeciwstawianie (ale, np. ojciec, ale nie matka), alternatywę (ojciec albo matka (mnie odwiedzi)). Szerzej na temat konstrukcji współrzędnych patrz Kallas (1993).

Na pograniczu relacji współrzędnej i podrzędnej znajduje się także tzw. związek włączny, w którym drugi człon doprecyzowuje człon pierwszy, np. ojciec, czyli żywiciel rodziny. Funkcja tych konstrukcji jest bliska dopowiedzeniom typu mój brat lekarz, które zaliczamy do związków podrzędnych.

5.2. Istotą związku podrzędnego jest dystrybucyjna niezależność członu nadrzędnego. Cała grupa może być zredukowana do tego członu: piłka czerwona —» piłka (a nie *czerwona), piłka Janka do piłka (a nie "Janka). Semantycznie człon podrzędny jest określeniem nadrzędnika — wskazuje na pewną cechę przedmiotu (zjawiska) nazwanego nadrzęd-nikiem i tym samym zawęża zakres nazwy, np. do piłek czerwonych, piłek Janka, a także stołów drewnianych, chodzenia pieszo przy grupach: stół drewniany, chodzenie pieszo.

Trzeba wreszcie wspomnieć o szczególnym typie grup, w których człon podrzędny nie daje się zredukować w sposób prosty do swojego nadrzędnika, są to tzw. grupy z koniecznym determinatorem (określni-kiem), np. człowiek wysokiego wzrostu —> *człowiek wzrostu, wóz o dwóch kołach —> *wóz o kołach. Klemensiewicz (1948) nazywał tego typu konstrukcje skupieniami. Szerzej pisze o nich M. Frankowska (1982). Jest jasne, że konieczność determinatora spowodowana jest czynnikami semantycznymi: cechy typu ‘wzrost’, ‘posiadanie kół’ są cechami immanentnymi człowieka, wozu. Konieczny jest więc określnik wprowadzający uszczegółowienie tych cech.

W związku podrzędnym istnieje zazwyczaj jakiś wykładnik formalny sygnalizujący relację podrzędności; w językach niefleksyjnych funkcję sygnału podrzędności pełni szyk, np. w angielskim określnik poprzedza wyraz określany (por. cojfee house, book shop).

W językach fleksyjnych wykładnikiem podrzędności są cechy fleksyj-ne wyrazu określającego wymagane przez nadrzędnik. Te wymagania ze strony nadrzędnika w stosunku do podrzędnika opisywane były w tradycyjnej składni jako związki rządu, zgody i przynależności (brak wymagań formalnych). Współczesna składnia używa w odniesieniu do tego zjawiska terminu wymagania akomodacyjne (por. rozdz. VII).

Tradycyjny związek zgody to takie wymaganie ze strony nadrzędnika, przy którym podrzędnik przybiera wartości kategorii gramatycznych równe wartościom kategorii fleksyjnych nadrzędnika, np. w konstrukcji: Widzę pięknego psa forma biernika psa narzuca przymiotnikowi także formę biernika liczby pojedynczej rodzaju męskozwierzęcego. Ta ostatnia wartość nie jest dla rzeczownika wartością kategorii fleksyjnej (rzeczownik nie odmienia się przez rodzaje), ale kategorią selektywną, czym zbliża się do wymagań typu rządu. '

Związek rządu to takie wymaganie ze strony nadrzędnika, przy którym podrzędnik przybiera wartość wymaganą przez kategorię selektywną nadrzędnika, np. w konstrukcji: Widzę psa występuje wymaganie biernika ze strony czasownika o rządzie biernikowym; w wiemy przyjacielowi mamy wymaganie celownika. Użycie w tym miejscu innych przypadków dałoby konstrukcje niegramatyczne.

Przy związku przynależności brak wymagania formalnego: jest to połączenie na zasadzie semantycznej, np. Pracuje ciężko, Pracuje przy maszynie. Szerzej o wymaganiach akomodacyjnych będzie mowa w rozdz. VII.

6. Związki strukturalne i linearne w wypowiedzeniu

Empiryczne wypowiedzenia to ciągi linearne składników stojących kolejno obok siebie, jednakże w każdym wypowiedzeniu ukrywa się określony porządek strukturalny, sieć zależności składniowych, która nie ma charakteru linearnego (liniowego); może realizować się w różnych układach liniowych. Rozumieć zdanie — to umieć odczytać zawartą w nim sieć zależności składniowych (nie darmo szkolna interpretacja zdań łacińskich zaczyna się od odnalezienia verbum finitum i zależnych od niego pozycji składniowych). Rozumienie zdania to rozumienie struktury, a więc możliwość przełożenia porządku linearnego na porządek strukturalny przez zastosowanie operacji zwanej „zwijaniem”. Dla zdania analizowanego przez nas na początku rozdziału operacja „zwijania”, rozpoczynająca się od redukcji grup na najniższym poziomie, będzie wyglądała następująco: