wykłady z polskiej składni7

98 Wprowadzenie do problematyki zdania złożonego

Na zakończenie zestawmy ogólny podział zdań złożonych. Przedstawia go poniższy graf.

Podział zdań złożonych

zd. intensjonalne (zd. składowe konotowane przez VF zd. nadrzędnego) Jan wie, że Piotr

Hipotaktycznie

opowiadała o tym

przyjechał

Parataktycznie

(na podstawie relacji

semantycznych):

1) zestawianie (i)

2) przeciwstawianie (a, ale)

3) alternatywa (albo, lub)

4) wnioskowanie (więc)

5) doprecyzowywanie (czyli)

zd. relatywne (zd. składowe określa GN w zdaniu nadrzędnym) Maria, która wróciła z Paryża,

zd. ekstensjonalne (dwa zdarzenia połączone na zasadzie semantycznej)

temporalne Jan przyszedł, kiedy Maria spała

porównawcze przyczynowo-

(podobieństwo, -skutkowe

przeciwieństwo) /

Mówi po francusku, / jakby była rodowitą /

Francuzką /

przyczy-	n końce-	przyczyna	T celowe
nowe	sywne	hipotetyczna	Poszedł,
zwykłe	Przyszedł,	Zachorował,	żeby
Nie	chociaż	skoro nie	kupić
przyszedł, bo zachorował	zachorował	przyszedł	chleb

warunkowe skutkowe

Jeżeli Biegł, aż

zachoruje, stracił

nie pojedzie oddech

Rozdział X

Zdania złożone parataktycznie

W zakończeniu poprzedniego wykładu pokazaliśmy najogólniejszy podział zdań złożonych, oparty na podstawie odróżnienia zdań współrzędnych, w których żadne ze zdań nie jest upodrzędnione względem drugiego, i zdań podrzędnych, w których relacja między zdaniami oparta jest na determinacji (określaniu) jednego zdania przez drugie.

Odróżnienie parataksy od hipotaksy, teoretycznie ostre, w praktyce zaciera się: w empirycznych wypowiedziach występują często łącznie wyrażenia (spójniki, partykuły), które mają charakter hipotaktyczny i parata-ktyczny, np. Nie zdążył na pociąg, bowiem (przecież) nie lubi się spieszyć, Chociaż był chory, ale jednak przyszedł na zebranie itp. Pierwsze zdanie ilustruje wyrażanie relacji przyczynowo-skutkowej w sposób pograniczny między hipotaksą a parataksą (zdanie czysto hipotaktyczne brzmiałoby: Nie zdążył na pociąg, bo nie lubi się spieszyć), drugie zdanie to pogranicze zdań przeciwstawnych i przyzwalających. Zjawisko to jest zupełnie zrozumiałe — dla wyrażania określonej relacji semantycznej mówiący ma do dyspozycji obocznie spójniki (konstrukcje) hipotaktyczne i paratakty-czne. Łatwo więc ulegają one zmieszaniu. Szerzej o zjawiskach pogranicznych między parataksą i hipotaksą mowa jest w artykule K. Pisarkowej (1974).

W sumie wyrazistszy byłby podział zdań złożonych na trzy grupy: zdania dopełniające jako określniki konotowane przez czasowniki zdań nadrzędnych (typu: Uważam, że nie masz racji. Widzę, Że Jan wchodzi