316,317

Szarzyński. Ogromne znaczenie zdobywa sonet w liryce romantycznej, nagminnie zaś jest uprawiany przez poetów Młodej Polski.

W ostatnich latach obserwuje się i w poezji polskiej renesans so netu, wiążący się z pewnością z dyscypliną, jaką narzuca, nie przyno sząc jednocześnie żadnych ograniczeń co do treści i typu uprawianej poetyki. Sonet, gatunek, który zyskał odrębność przede wszystkim ze względu na układ stroficzny, a więc fakt w jakimś sensie neutralny, może się pojawić w obrębie każdej poetyki.

Gatunkiem stosunkowo nowym jest poemat prozą (z francuskiego poi me en prose). Nie należy go mylić z tzw. prozą poetycką, zjawiskiem bardzo starym, powstałym na ogół ze stylizacji biblijnych (jej przykładem mogą być Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego Mickiewicza) — choć ma on z nią wiele wspólnego (np. silnie zrytmizowany tok). Poemat proza to zazwyczaj krótki utwór liryczny o zwartej, „zagęszczonej” kompozycji. Powstanie tego gatunku było wynikiem przezwyciężania rygorów, jakie narzuca forma wierszowa, i zastąpienie ich rygorami „wewnętrznymi”, rygorami obrazu poetyckiego i treści refleksyjnej. Rozwój poematu prozą świadczy, że zwłaszcza w czasach nowszych liryka może rozwijać się poza formą wierszową, że zjawiska wersyfikacyjne odgrywają w niej coraz mniejszą rolę (co wyraża się także w wielkim wzroście znaczenia wiersza wolnego, często tylko minimalnie rytmizowanego). Pierwszym, który pisał poematy prozą, był romantyk francuski Aloysius Bertrand. Od niego formę tę przejął Baudclaire, potem Rimbaud i inni. W Polsce pierwszym wybitnym cyklem poematów prozą jest cykl O bohaterskim koniu i walącym się domie Kasprowicza. W najnowszej liryce polskiej, np. w twórczości Przybosia i Bieńkowskiego, poemat prozą zajmuje bardzo znaczne miejsce.

Do tej pory omawialiśmy gatunki ściśle liryczne. Z kolei zajmiemy się tymi, w których elementy właściwe liryce występują w powiązaniu ze zjawiskami charakterystycznymi dla epiki bądź dramatu. Któreś z tych elementów stają się dominantą kompozycyjną.

I tak elementy przynależne do liryki mogą występować w powią zaniach dwojakich. W przypadku pierwszym wprowadzone są do utworów, w których dominuje zasada kompozycyjna epiki bądź dramatu. Tak dzieje się np. w poemacie dygresyjnym, w którym liczne zazwyczaj fragmenty liryczne są wmontowane w ramy epickie i stanowią zamierzone odstępstwa od narracji epickiej. W przypadku drugim elementy liryczne zajmują miejsce naczelne, podporządkowując sobie środki charakterystyczne dla epiki bądź dramatu. Na tym miejscu omówimy tylko te gatunki, które realizują drugą ewentualność.

Gatunkiem synkrctycznym, ukształtowanym w starożytności, jest sielanka, inaczej zwana idyllą, eklogą,skotopaską bądź bukoliką. Twórcami jej byli Teokryt w Grecji i Wergiliusz w Rzymie. Istotnym wyróżnikiem sielanki jest temat, jest to bowiem zawsze utwór o wsi, przedstawiający życie na wsi w sposób aprobatywtiy. Idylla jest z reguły utworem wierszowanym. Jej formy mogą być rozmaite. Istnieją sielanki mające kształt monologu lirycznego (reprezentatywne są tu niektóre wiersze Karpińskiego) i wtedy właściwie można by je zaliczyć do liryki gatunkowo jednolitej. Przeważają jednak sielanki o strukturze złożonej: niektóre wyzyskują elementy narracji epickiej, np. Sielanki nowe ruskie Zimorowica, inne zaś opierają się na dialogu, np. Żeńcy Szymonowica, Laura i Pilon Karpińskiego. Wypowiadający jest w utworach tego typu bliższy podmiotowi lirycznemu niż narratorowi lub bohaterowi w dramacie. Sielanka jako gatunek literacki występuje przede wszystkim w dawniejszych okresach rozwoju literatury, jej żywotność kończy się w Polsce na początku w. XIX (ostatnim poważnym poetą, który ją uprawiał, był Brodziński). Prądem literackim, który szczególnie faworyzował sielankę, był sentymentalizm. O utworach epok późniejszych mówi się czasami, że są sielankowe, jest to jednak określenie metaforyczne, nie odnoszące się do gatunku. Przez analogię do sielanki wskazuje ono raczej na pogodny ton tak określonego utworu.

Zjawiskiem bardziej skomplikowanym niż sielanka jest ballada, już choćby z tego względu, że istnieje sporo jej odmian, w wielu wypadkach nawet niezależnych od siebie genetycznie. Kiedy mowa o balladzie, pamiętać trzeba przede wszystkim o utworach tego typu uprawianych przez poetów staroprowansalskich, następnie zaś o balladzie, która odgrywała istotną rolę w średniowiecznej literaturze francuskiej (arcydziełem w tym zakresie jest Wielki testament Villona) oraz angielskiej. Ballady wówczas występowały zarówno w literaturze ludowej (anonimowej), jak i „oficjalnej”, uprawianej przez znanych poetów (o polskiej balladzie ludowej — por. rozdział XI). Ballady tworzono rozmaite, niektóre (np. angielskie) zbliżały się do opowieści o silnym podkładzie epickim, inne (zwłaszcza francuskie) miały charakter przeważnie liryczny (Villon). Forma była zróżnicowana, konstrukcją szczególnie kunsztowną odznaczały się ballady starofrancuskie. Wyróżniały się one ustabilizowaną i nieraz bardzo wymyślną budową stroficzną i rytmiczną. Ważnym

317