492,493

sunku do tak pojmowanej konwencji. W pierwszej fazie swego rozwoiu prąd przeciwstawia się zazwyczaj ustalonej konwencji, atakuje ją, a po przez nią atakuje istniejące przyzwyczajenia odbiorców. Oczywiście różny może być stopień owego przeciwstawiania się. W pewmych dzk dżinach dążenia prądu oddalają się od panującej konwencji literackiei. w innych się do niej zbliżają. Niektóre składniki konwencji muszą byt respektowane przez przedstawicieli danego prądu, ponieważ w prze ciwnym razie nie mogliby oni nawiązać kontaktu z odbiorcami. Zespól środków artystyczno-literackich prądu rodzi się głównie z potrzeb nowej tematyki i w związku ze swoistymi zadaniami społeczno-kulturalnymi, w pewnej jednak mierze kształtuje się również jako reakcja na zautomatyzowanie środków utrwalonych w obrębie istniejącej konwencji literackiej. Każdy nowy prąd literacki jest m.in. próbą odświeżenia repertuaru form literatury pięknej, próbą odbanalizowania środków i przezwyciężenia panujących szablonów wypowiedzi literackiej.

Bardzo rozmaite mogą być drogi takich dążeń. W pewnych wypadkach środkiem odświeżenia zasobu form literackich może być wprowadzenie elementów pozaliterackich, np. języka potocznego do poezji. Kiedy indziej znów, odwrotnie, odnowienie form literackich odbywa się przez radykalne oderwanie mowy literackiej od języka potocznego i innych pozaliterackich form językowej komunikacji. Niekiedy obie te tendencje występują łącznie.

Na przykład awangarda polska w dwudziestoleciu międzywojennym wypracowywała mowę poetycką, która przełamywała tradycyjne schematy weryfikacyjne i zbliżała się do zmiennej intonacji mowy potocznej. Równocześnie w zakresie metaforyki zasadniczo oddaliła język poezji od potoczności; tu cechowało ją dążenie do poszukiwania form wyszukanych, a nawet sztucznych (zwłaszcza w pierwszym okresie). Takie połączenie dwóch różnych tendencji wiązało się z tym, że konwencja literacka, której przeciwstawiała się awangarda, łączyła właśnie poszanowanie dla regularnych (niekiedy nawet sztywnych) form weryfikacyjnych z uznawaniem zwrotów potocznych, wszelkich prozaizmów i przenośni osadzonych w codzienności językowej — jako elementów stylu poetyckiego. Typowych przykładów tej konwencji dostarcza liryka ska-mandrytów.

Jeszcze inny sposób odświeżania ujęć literackich zbanalizowanych może polegać na wprowadzeniu do literatury osiągnięć innych sztuk. Niewątpliwy jest na przykład w obecnym stuleciu wpływ sztuki filmowej li.i przezwyciężenie tradycyjnych schematów konstrukcji powieściowej talównie w powieści ekspresjonistycznej).

[ Dążenia prądu w zakresie środków artystyczno-literackich przeciw-■Lwiają się istniejącej konwencji, zwłaszcza w pierwszym stadium jego rozwoju. W dalszych fazach ewolucji środki artystyczne wytworzone L ramach danego prądu same z kolei ulegają zautomatyzowaniu i przekształcają się w nową konwencję literacką. Na tej drodze nowe środki li- , tcrackie prądu wchodzą do ogólnego zasobu form literatury pięknej, .tają się elementem szerszego repertuaru środków, który następne prądy będą podejmować lub zwalczać.

[ Wszystkie główne składniki prądu literackiego należy zawsze ujmować w ścisłym związku. Dla charakterystyki poszczególnego prądu mniej są ważne jego elementy niż ich układ. O odrębności prądu decyduje swoisty związek jego części składowych. Każda z nich w odosobnieniu może występować jako element innego prądu i dzieje się tak bardzo często, zwłaszcza w zakresie środków artystyczno-literackich. W liryce Mickiewiczowskiej obok elementów ściśle romantycznych występowało bardzo wiele składników pochodzenia klasycystycznego. Szereg wspólnych cech łączyło na początku obecnego stulecia ekspresjonizm i futuryzm, chociaż prądy te miały zupełnie różny fundament: podstawą ekspresjoniztnu była filozofia kryzysu cywilizacji nowoczesnej, natomiast u podstaw futuryzmu znajdowała się aprobata kierunków rozwojowych owej cywilizacji, kult jej przejawów i sojusz ze współczesnością. Obecność w różnych prądach składników pokrewnych, czy nawet takich samych, jest zjawiskiem bardzo częstym. Dopiero stosunek do innych elementów, związek z całokształtem dążeń danego prądu narzuca tym składnikom każdorazowo odmienny i swoisty charakter, osadza je w specyficznej hierarchii, wśród głównych lub wśród drugorzędnych elementów owego prądu.

4. POETYKA PRĄDU (SFORMUŁOWANA I IMMANENTNA)

Powiedzieliśmy wyżej, że filozoficzny i ideologiczny fundament prądu literackiego określa tematykę dziel powstałych w obrębie tego prądu oraz zespól jego środków artystycznych. Jednak zależność ta nie ma charakteru mechanicznego. Filozoficzne i ideologiczne podłoże prądu wyznacza kształt kompozycyjny i stylistyczny utworów literackich w sposób pośredni, poprzez pewne zasady określające dobór środków, ich stosowanie i wiązanie. System tych zasad, odpowiadający

493