396,397

w Kordianie Słowackiego, w którym właściwa akcja dramatu (z po minięciem „Przygotowania” i „Prologu”) rozpoczyna się od autoprezentacji tytułowego bohatera: od jego monologu, będącego głośnym rozmyślaniem. W rozmyślaniu owym ujawniają się te właściwości bohatera (buntowniczość, myśli o samobójstwie, „jaskółczy niepokój”, postawa byroniczna itp.), które będą decydujące dla jego losów i postaw, przedstawionych w dramacie. W Kordianie bohater skonstruowany jest w ten sposób, że od razu sam przedstawia się publiczności. Jest to uzasadnione przez całą konstrukcję dramatu, składającego się z szeregu mniej lub bardziej rozbudowanych scen, których zasadniczym łącznikiem jest właśnie bohater tytułowy, będący głównym elementem świata przedstawionego utworu (partnerzy Kordiana zmieniają się w każdej scenie). Takie prezentowanie bohatera spotyka się tylko w pewnych okresach. W dziewiętnastowiecznych sztukach realistycznych i naturali-stycznych prezentacja głównego bohatera dokonuje się zwykle stopniowo, w miarę rozwoju konfliktu, w którym on uczestniczy.

Sprawa konstrukcji bohatera w dramacie jest o tyle istotniejsza niż w innych rodzajach literackich, że jest ona taka, by utwór mógł być realizowany scenicznie, tzn. by każda postać mogła się stać aktorską rolą. W utworze epickim bądź lirycznym elementem zasadniczym może być podmiot wypowiadający, poprzez którego pryzmat ukazywany jest świat (np. w poezji opisowej), podmiot jako postać nie określony, nie wyposażony w zespół wyróżniających go cech. W dramacie jest to w zasadzie niemożliwe, nie dopuszczają do tego jego potencjalne zdolności sceniczne, które zakładają wyższy stopień konkretyzacji bohatera przez sam fakt, że w realizacji teatralnej „wciela się” w niego konkretna osoba, jaką jest aktor.

Ukonkretnienie bohatera wynikłe z teatralnych dyspozycji dramatu dotyczy nie tylko tych wypadków, kiedy postać jest w zamierzeniu autora określoną jednostką, wyposażoną w zespół cech sobie tylko właściwych (jak w dramacie psychologiczno-obyczajowym). Kładziono na nie nacisk także w tych epokach, które problemu indywidualizacji postaci, charakterystycznego dla poetyki realistycznej, przed sobą nie stawiały. Sprawy konstrukcji bohatera rozważane były już we wcześniejszych poetykach normatywnych, mając ścisłe swoje odpowiedniki w praktyce.

Dla pewnych poetyk zasadnicze było rozróżnienie dwu rodzajów bohatera: tzw. typu i charakteru. Typ — sama nazwa już na to wskazuje

S miał przedstawiać bohatera, który nie jest w ogóle indywidualizował który skupia w sobie tylko właściwości „człowieka w ogóle” F il kształtowany bohater występuje w dramacie średniowiecznym, W' niektórych dramatach klasycyzmu francuskiego). Charakter — to pnMrukcja bohatera, w którym dominuje jedna określona cecha, ilporzadkowująca sobie inne i determinująca działanie bohatera akcji.

Koncepcje typu i charakteru, niezwykle dla konstrukcji dramatu hiiitnc, zrodziły się na tle określonych teorii osobowości, teorii, które lutowały ją jako zjawisko ogólne, a nie konkret psychologiczny. Prze-piulv one oddziaływać na dramat w momencie, gdy pojawiły się teorie Tjlic, interesujące się człowiekiem nie jako egzemplarzem gatunku, ale jednostką, najczęściej uwarunkowaną społecznie, ale tak pojmowali, 'że nic daje się nigdy w pełni sprowadzić do żadnego ogólnego wzor-D. Figaro jest przede wszystkim Figarem ( a nie sprytnym służącym w %'ilt), pani Dulska — panią Dulską (a nie kołtunką w ogóle), choć i te wiacie stanowią uogólnienie artystyczne zjawisk powszechniejszych, toku ewolucji bohaterem drama'u stawała się postać, coraz silniej zin-ywidualizowana, choć w wielu wypadkach reprezentatywna dla danej iupy społecznej. Jest to zjawisko charakterystyczne dla dramaturgii XIX, tak dla dramatu romantycznego, do którego głównych założeń ,il< żała konstrukcja bohatera o dobitnie zarysowanej i niepowtarzalnej tlywidualności, jak dla sztuk psychologiczno-obyczajowych. Wyrasta-ono z teorii traktującej osobowość jako pewną zorganizowaną całość. W dramatach współczesnych obok wyżej przedstawionego ujęcia uliatera pojawia się także tendencja do traktowania go jako luźnego .społu postaw, odruchów i dążeń, zespołu w dużym stopniu zdezintc-iwanego. Tak pojęty bohater nie ma jakby swojej własnej istoty, jest tył I - o warunkowany przez zmienne sytuacje, które nie sprzyjają wykrysta-li owaniu jego osobowości ( w polskiej literaturze zjawisko to występuje ■njwyraźniej bodaj w dramatach Różewicza, np. w Kartotece', w literaturach obcych m.in. u Bccketta, Ionesco i Albee).

Konstrukcja bohatera ma dla struktury dramatu decydujące znaczenie, m.in. dlatego, że wiąże się z nią rodzaj występującej w dramacie motywacji. W utworze, w którym bohater jest pomyślany jako zindywidualizowana postać, najczęściej rolę zasadniczą gra realistycznie kształtowana motywacja społeczno-psychologiczna, choć nie jest to regułą, bo np, w dramacie romantycznym najistotniejsza okazuje się niekiedy mo-

397