658 659

Ryc. 244. Brzuchonogi. A — schemat budowy układu nerwowego brzuchonoga prostonerwncgo tyłoskrzełnego. wygląd od strony grzbietowej, B — z boku, C — układ nerwowy brzuchonoga prostonerwnego płucodysznego, wygląd z boku; e — przełyk, j — jama gębowa, ł — zwoje płaszczowe, m — mózgowe, n — nożne, o — podjęzykowe, p — układ pokarmowy, s — zwoje

ścienne, t — trzewiowe

stego (nadtrzewiowego i pod trzewiowego) lub nieparzystego zwoju trzewiowego. Prócz wymienionych, mogą występować inne parzyste zwoje (np. oczne, statocyst, czułków). Natomiast u prymitywnych brzuchonogów zamiast zwojów nożnych występują pnie nożne.

Zwoje mózgowe położone są nad przełykiem (ryc. 244, 245, 246), połączone komisurą, wychodzą od nich nerwy do narządów zmysłowych głowy, oczu, czułków, statocyst i zwojów podtarkowych unerwiających narząd podtarkowy oraz mięśnie zespołu podtarkowego. Zwoje mózgowe łączą się spoidłami ze zwojami nożnymi, unerwiającymi nogę oraz ze zwojami płaszczowymi. Te ostatnie unerwiają płaszcz i łączą się spoidłami ze zwojami ściennymi i trzewiowymi. Ścienne unerwiają trzewia (narządy wegetatywne występujące w worku trzewiowym) i osfradia. U brzuchonogów skrzelodysznych pary zwojów są mniej lub bardziej oddalone od siebie, u płucodysznych zwoje są do siebie zbliżone, a szczególnie blisko siebie występują zwoje płaszczowe (ryc. 244C), ścienne i trzewiowe. U niektórych gatunków wszystkie zwoje są skupione dookoła przełyku. U form, u których występuje skręcenie wora trzewiowego, spoidła łączące zwoje płaszczowe i trzewiowe uległy przemieszczeniu gonad pod układ pokarmowy i skutkiem tego krzyżują się ósemkowato (ryc. 241C, 245B). Takie skrzyżowanie określa się jako chiastoneurię (streptonerię).

Narządy zmysłów. Większość brzuchonogów ma oczy (ryc. 246A). Osadzone, jak już wspomniano, na głowie, a także u niektórych gatunków na brzegach płaszcza, albo na grzbiecie worka trzewiowego. U form prymitywnych zbudowane są prosto, ze skupień komórek wzrokowych i pigmentowych, mogą mieć kształt różnie głębokich dołków. Osadzone na głowie wykazują różne stopnie złożoności. Większość brzuchonogów ma oczy pęcherzykowate, te mogą być

Ryc. 245. Anatomia brzuchonoga skrętonerwnego przodoskrzelncgo. A — budowa wewnętrzna. B — schemat budowy układu nerwowego; a — zwój nożny, b — trzewiowy, c — nerw ścienny, d — nożny, e — konektywa mózgowo-nożna. g — gonada, i — zwój ścienny, j —jama płaszczowa, k — konektywa mózgowo-płaszczowa, 1 — skrzele. ł — zwój płaszczowy, m — metanefrydium, n — noga, o — osierdzie, r — gruczoł trzustkowo-wątrobowy, s — serce, t — tarka, u — układ nerwowy, w — wieczko, y — nerw płaszczowy, z — zwój mózgowy, ż — żołądek

zaopatrzone w rogówkę i soczewkę, ale zawsze są oczami prostymi, a nie inwertowanymi, nie mogą w nich powstawać obrazy.

Narządami zmysłu dotyku są czułki i różnego typu wyrostki zmysłowe występujące na nodze (szczególnie na jej brzegach) i na płaszczu.

Narządami zmysłu równowagi są parzyste statocysly, występujące najczęściej w pobliżu zwojów nożnych, ale unerwiane przez zwoje mózgowe. U części

Ryc. 246. Brzuchonogi, narządy zmysłów. A — przekrój przez oko. B — statocyst?, C — osfradium; c — chrząstka, n — nerw, s — statolity, t — tkanka łączna, z — komórki zmysłowe