414 415 2

Ryc. 150. Skorupiaki, schematy budowy centralnych układów nerwowych. A — mózg skorupiaka niższego. B — wyższego, C — Iiścionoga, D—przejściowca, E — rawki, F — widlonoga, G — kraba; d — dcutocerebrum, o — obrączka okoloprzełykowa, p — protocerebrum, t — tritocerebrum

Po stronie grzbietowej, w tagmie głowowej, zlokalizowany jest parzysty zwój mózgowy (mózg), z ośrodkami kojarzenia (ciałami grzybkowatymi), łączący się nerwami ze wszystkimi dalszymi częściami centralnymi. Zwoje mózgowe u niższych skorupiaków złożone są z dwóch (ryc. 150A) płatów: pierwszego (protocerebrum) i drugiego (deutocerebrum). U skorupiaków wyższych i tchawkowców mózg składa się z trzech (ryc. 150B) płatów: pierwszego, drugiego i trzeciego (tritocerebrum). W rozwoju zarodkowym płaty powstają z parzystych zwojów segmentalnych, odpowiednio należących do: pierwszego, drugiego i trzeciego zarodkowego segmentu i w trakcie rozwijania się tagmy głowowej jednoczą się w mózg. U szczękoczułkowców mózg jest dwudzielny, podobnie jak u skorupiaków niższych, ale występuje różnica jakościowa, bowiem i mózg składa się z pierwszego i trzeciego płata. Płat drugi zanikł w trakcie ewolucji, w związku z nie występowaniem w tym podtypie stawonogów czułków.

U wszystkich stawonogów ze zwojów mózgowych wychodzą konektywy tworzące obrączkę okołoprzełykową, łączącą mózg ze zwojem podprzełykowym (ryc. 150A. B). Zwój ten powstaje w rozwoju przez złączenie się kilku pierwszych parzystych zwojów brzusznych. Dalsze części centralnego układu nerwowego leżą, podobnie jak zwój podprzełykowy, po stronie brzusznej, w rozwoju zawiązują się na planie drabinkowym, nawiązującym do schematu występującego u wieloszezetów. Budowa drabinkowa tej części systemu nerwowego występuje tylko u stawonogów prymitywnych (niższych skorupiaków, ryc. 150C). Przekształcenia u wyższych grup stawonogów polegają na zbliżaniu

się i łączeniu parzystych zwojów segmentalnych (ryc. 151D —F). Procesy te zachodzą w rozwoju w związku ze zrastaniem się segmentów w tagmy i tagm w większe zespoły (np. w głowotułów). W wyniku tych przekształceń powstaje brzuszny łańcuch nerwowy, wykazujący różną koncentrację pierwotnie parzystych zwojów.

Protocerebrum unerwia narządy zmysłu wzroku. Deutocerebrum — czułki I pary u skorupiaków i czułki u tchawkowców. Tritocerebrum unerwia czułki II pary u skorupiaków wyższych, wargę górną u tchawkowców oraz szczękoczuł-ki u szczękoczułkowców. Zwój podprzełykowy unerwia czułki II pary u skorupiaków niższych, przysadki gębowe u niższych i wyższych skorupiaków oraz tchawkowców, a u szczękoczułkowców unerwia nogogłaszczki. Brzuszny łańcuch nerwowy obsługuje mięśnie ruchowe, narządy zmysłów tułowia i odwłoka, od niego odchodzą nerwy obwodowe.

Oprócz centralnego układu u stawonogów występuje układ nerwowy sympatyczny, składający się z kilku odrębnych zwojów, unerwiający narządy wegetatywne.

Narządy zmysłów. Stawonogi powszechnie zaopatrzone są w oczy, zawsze osadzone na tagmie głowowej, o dwóch podstawowych typach.

Oczy proste (oczka, ocelle) informują tylko o świetle i jego natężeniu.

Oczy złożone składają się z podelementów — oczek, zwanych także 11onunaifidlami\ Ommatidium ma kształt wydłużonego stożka (ryc. 151 A-C).

A    C D F    G

Ryc. 151. Rak rzeczny, narządy zmysłów. A — przekrój przez oko, B — wygląd ogólny oka. C — schemat budowy ommatidium, D — lokalizacja statocysty w czułku, E — otwór zewnętrzny statocysty, F — schemat budowy statocysty, G — budowa włoska czuciowego; a — komórka siatkóweczki, i — stożek krystaliczny, k — komórka twórcza rogówki, n — nerw, o — komórki rogówki, p — komórka pigmentowa, r — rabdom, s — statocysta, w — włosek czuciowy

415