734 735

Budowa zewnętrzna

Pod względem morfologicznym szkarłupnie tworzą wyraźnie odrębną grupę trójwarstwowców wtórogębych. W ich ciele nie występuje część nadrzędna, to jest odcinek przedni, czy głowowy. Acefalizacja jest tak krańcowa, że nie występują u szkarłupni zwoje nerwowe nadrzędne, porównywalne ze zwojami mózgowymi u innych zwierząt trójwarstwowych. Przypomnijmy, że np. u niektórych mięczaków brak odcinka głowowego, ale występują zwoje głowowe.

Szkarłupnie wykazują dużą rozmaitość kształtów, są kielichowate (ryc. 264), gwiaździste (ryc. 266, 269A), kuliste (ryc. 271 A, fot. 33 — 40), płyt-kowate (ryc. 270A, 271C) lub walcowate (ryc. 274A). Niezależnie od kształtu, ciało u postaci dojrzałych ma przeważnie budowę pięciopromienistą, która jest symetrią wtórną, gdyż stadia larwalne mają u szkarłupni budowę dwubocznie symetryczną. U części szkarłupni występuje 4, 6 promieni, a w rzadkich przypadkach jest ich więcej, przy czym wtedy promienie występują przeważnie w liczbie będącej wielokrotnością 5. Liliowce, rozgwiazdy, wężowidła, kołonice i część jeżowców mają typową budowę pięciopromienistą. U niektórych jeżowców i u strzykw nastąpił w ewolucji powrót do symetrii dwubocznej. Przy czym w różnym stopniu zachowała się u nich pięciopromienistą symetria narządów wewnętrznych.

Położenie otworu gębowego wyznacza u szkarłupni okolicę gębową, albo oralną i okolicę przeciwną do niej, zwaną przeciwgębową, albo aboralną. Bieguny tych okolic wyznaczają główną oś ciała, dookoła której narządy zewnętrzne i wewnętrzne ułożone są promieniście. Oś główna, w stosunku do promieni, jest krótka u liliowców, rozgwiazd, wężowideł, kolonie i jeżowców nieregularnych. Prawie równa średnicy u jeżowców regularnych (ryc. 272A),

a silnie wydłużona u strzykw (ryc. 274A). Najbardziej widoczne od zewnątrz jest promieniste ułożenie nóżek układu wodnego (p budowa wewnętrzna), zwanych nóżkami ambulakralnymi i stąd osie. w których występują, zwane są promieniami głównymi, ambulakralnymi, albo krótko promieniami, a osie występujące między dwoma promieniami, nazwano międzypromicniami, albo jnterambulakrami.

Pełna, doskonała, pięciopromienistą symetria rzadko występuje u współczesnych szkarłupni. Najczęściej zaburza ją mimośrodkowe. a nawet boczne ułożenie otworów gębowego i odbytowego. Największe zaburzenie symetrii pięciopromienistej występuje u jeżowców, zwanych nieregularnymi i u strzykw.

U jeżowców nieregularnych jeden promień ambulakralny jest szczególnie wydłużony (ryc. 271C), otwór gębowy jest przesunięty w kierunku końca tego promienia, a otwór odbytowy na stronę przeciwną, w położenie między-promienne. Symetria pełna promienista jest przekształcona w dwuboczną.

Strzykwy mają ciało walcowate, wydłużone w osi oralno-aboralnej. Stronę ciała, którą pełzają po podłożu, mają spłaszczoną, na nią przesunięte są promienie, w których występują nóżki ambulakrałne. W ten sposób, odmienny niż u jeżowców, z zachowaniem pierwotnego położenia otworów gębowego i odbytowego, rozwinięta jest u strzykw ponowna symetna dwuboczną.

Budowa wewnętrzna

Szkarłupnie nie mają układu wydalniczego.

Pokrycie ciała. Ściana zbudowana jest z orzęsionego nabłonka, komórkowego lub syncycjalnego, pod którym występują tkanka łączna (dermis) i warstwa mięśni, albo tylko tkanka łączna. Od wewnątrz ściana ciała wysłana jest orzęsionym nabłonkiem perytonealnym.

Tkanka łączna jest ośrodkiem wytwarzania wapiennych elementów szkieletowych, różnie wykształconych w poszczególnych gromadach.

Układ nerwowy cechuje brak ośrodków nadrzędnych, porównywalnych ze zwojami mózgowymi u innych bezkręgowców. Składa się on u większości szkarłupni z 3 części: ektoneuralnej, hiponeuralnej i endoneuralnej. K.ażda część składa się z kolei z okrężnego pierścienia i odchodzących od niego promieniście pni. Części ektoneuralna i hiponeuralna położone są po stronie oralnej, część endoneuralna występuje po stronie aboralnej. Układ ektoneural-ny pozostaje w kontakcie z naskórkiem (ektodermą), łączy się z siecią komórek nerwowych występujących w naskórku, ma więc znaczenie głównie czuciowe. Poniżej tkanki łącznej ściany ciała, po stronie oralnej, występuje część hiponeuralna (ryc. 267B). Unerwia ona ścianę ciała, nóżki ambulakrałne i układ krwionośny. Ma głównie znaczenie motoryczne. Część endoneuralna, występująca po stronie aboralnej, położona jest w nabłonku perytonealnym. unerwia ona mięśnie łączące elementy szkieletowe w promieniach ambulakrał-nych. Wszystkie główne części są połączone siecią komórek nerwowych, głównie pochodzenia ektoneuralnego. U strzykw występują tylko części ektoneuralna i epineuralna.

735