CCF20090514089

282

IV. Status poznawczy nauki

Co nadaje znaczenie terminom naukowym?

W rozdziale II, p. 1-4 omawialiśmy zagadnienie interpretacji języka nauki w ujęciu empiryzmu logicznego. Po kilku nieudanych próbach rozwiązania tego problemu, w schyłkowym okr esie tego kierunku, Ernest Nagel¹ zaproponował, by przyjąć za Ludwigiem Wittgenstei-

Ernest Nagel (1901-1997), filozof przez wiele lat związany z Uniwersytetem Columbia. W The Struaure of Science (1960) przedstawił wpływowe ujęcia redukcji teorii naukowych, wyjaśniania oraz struktury teorii.

nem, wedle którego „znaczeniem słowa jest sposób użycia go w języku”², że inter pretację terminów naukowych wyznacza sposób ich użycia w danej teorii. Dokładnie ta koncepcja doprowadziła Kuhna do tezy o niewspółmierności: zmiana teor ii prowadzi do zmiany sposobu użycia terminów, a więc do zmiany ich znaczenia i tak dalej. Dla ratowania realizmu Hiłaty Putnam³ rozwunął esencjalistyczną teorię odniesienia przedmiotowego, wzorowaną na podobnej teorii Saula Kripkego⁴.

Według niej, zakres (ekstensja) terminu (naukowego lub potocznego) jest wyznaczony przez pierwotny akt chrztu (nadania nazwy) oraz podzielaną przez wszystkich uczestników' danej wspólnoty językowej intencję stosowania nazw, zarówno indywiduowych, jak i rodzajowych, za każdym razem do „tego samego". W takim ujęciu sposób używania wyrazów' nie decyduje o ich znaczeniu, ponieważ praktyka językowa może opierać się na błędnych przekonaniach na temat tego, co jest tym samym czymś, a co czymś innym. Gdyby na przykład z braku różnicujących kryteriów nowo odktyle złoża piiytu błędnie wzięto za pokłady złota, to powstała w ten sposób praktyka nazywania pirytu złotem nic czyni prawidłowym takiego użycia terminu „złoto”. Odkąd nadano nazwę „złoto” pewmej próbce metalu, odnosi się ona wyłącznie do próbek tego samego metalu, tego samego z jego istoty (esencji). W związku z tym późniejsze odkrycie, że piryt jest czymś różnym od złota (ma inną istotę), skutkuje rozpoznaniem, że poprzedni sposób używania tego terminu był błędny. Nie prowadzi to wcale do zmiany znaczenia nazwy „złoto", jak twierdziłby Kuhn (czy wcześniej Wittgenstein), bo nie zmienia się istota złota, czyli 3. Między realizmem a relatywizmem

283

to, co odróżnia złoto od innych metali. Zmieni się jednak sposób używania terminu „złoto”: będzie trafniejszy niż dotychczas.

Dzięki temu można utrzymywać, że nawet głębokie rewolucyjne zmiany teoretyczne nie mają wpływu na odniesienie przedmiotowe (reference), czyli ekstensję, większości terminów naukowych (inaczej mówiąc: zmienia się treść pojęć naukowych, lecz w większości wypadków nie zmienia się ich zakres)⁵. Na przykład zmieniają się teorie i modele atomu, jednak termin „atom” w użyciu Demokryta, Avoga-dra, Plancka i Bohra odnosi się wciąż do tych samych jestestw.

Esencjalistyczna teoria odniesienia przedmiotowego ma jednak swoje trudności. Wymienię tylko jedną z nich, pomijając kwestie bardziej szczegółowe. Z jednej strony, teoria esencjalistyczna zakłada, że pojęcie „tego samego” (sameness) ma obiektywny sens, wyznaczony przez istotę rzeczy. Z drugiej zaś, Putnam przyznaje, że jest ono uteoretyzowane: o tym, co jest tym samym czymś co coś innego, decydują nasze teorie. Podstawą utożsamienia rodzajowego może być struktura atomu, struktura chemiczna, kod genetyczny i tym podobne. Zmiana teorii może zatem zmienić stosunki tożsamości rodzajowej, podstaw)' przypisywania rzeczom tej samej istoty. Taki wniosek ma wydźwięk konstruktywistyczny: tożsamość rodzajowa (istota rzeczy) staje się konstrukcją teoretyczną.

Drugie z pytań postawionych w celu wyjaśnienia kwestii stosowalności teorii prawdy Turskiego do uwiarygodnienia realizmu - czy pojęcie prawdziwości zdań w pewnym modelu można uznać za wystarczające objaśnienie pojęcia prawdziwości w sensie realizmu? - również ma, jak się zdaje, odpowiedź kierującą w stronę konstruktywizmu. Modele wszak są konstrukcjami. Zdania zawdzięczają więc swoją prawdziwość przeprowadzeniu pewnej konstrukcji. Próbę pogodzenia intuicji konstruktywistycznych z realistycznymi odłożymy do rozdziału IV, p. 4. Na razie zajmijmy się kolejnym argumentem Laudana.

Zarzut utopizmu epistemicznego jest kierowany przede wszystkim pod adresem realizmu Poppera. Popper bowiem wielokrotnie podkreśla, że nawet gdyby udało nam się wysunąć hipotezę prawdziwą, to i tak nie moglibyśmy wiedzieć, że jest prawdziwa. Mało tego, zasada krytycyzmu zobowiązywałaby nas do ponawiania prób falsyfikacji

36

1

   Zob. E. Nagel, Struktura nauki, dz. cyt.

2

   Zob. L. Wittgenstein, Dociekania filozoficzne, dz. cyt.

3

   Zob. H. Putnam, Znaczenie wyrazu „znaczenie", w: tenże, Wiele twarzy realizmu i inne eseje, wybór i tłum. A. Groblcr, Warszawa 1998 (pierwodruk oryginału 1975).

4

   S. Kripke, Naming and Necessity, w: Sentanties of Natural Language, red. G. Harman, D. Davidson, Dovdrecht 1972.

5

Objaśnienie terminów „treść" i „zakres pojęcia" znajduje się w rozdziale II, p. 2.