DSC02268

42 Rozdział 2. Planowanie procesu badawczego

powiemy, że nie są one cechami, lecz postaciami (stanami) w jakich znajduje się dany obiekt: ocena szkolna przyjmuje postać 1,2,3,4,5 lub 6, a pleć to stan: kobieta lub mężczyzna. Takie postaci (stany) w metodologii określa się jako zmienne. Czym jednak są te stany? W statystyce mówi się, że to, co teraz nazwaliśmy .postaciami", tworzy wartości zmiennej. Każda zmienna ma określoną liczbę wartości, np. płeć ma dwie wartości: kobieta i mężczyzna, a ocena szkolna sześć wartości (1,2,3,4,5, 6). Na tej podstawie możemy zbudować definicję zmiennej. Od tego momentu ilekroć będziemy używali terminu zmienna, będziemy rozumieć, że jest to zbiór wartości, jakie może przyjmować dany obiekt w populacji, do której należy. Termin populacja oznacza określony teoretycznie zbiór obiektów. W naszym przypadku możemy mówić o populacji uczniów, ograniczając ją np. do populacji uczniów gimnazjum. Zrozumienie znaczenia terminu populacja pozwala także zrozumieć znaczenie terminu zmienna. Jest to zmienna, ponieważ może przyjmować zróżnicowane wartości w jakiejś populacji, natomiast w przypadku konkretnego ucznia przyjmuje wartość stałą w danym czasie, np. ktoś jest w chwili badania kobietą lub mężczyzną, ma z matematyki trójkę i tylko trójkę, a nie np. trójkę i czwórkę jednocześnie (przy założeniu, że jest to ocena na koniec semestru). Tak więc o zmienności mówimy w odniesieniu do populacji czy inaczej grupy, do której należą badane obiekty. W odniesieniu do konkretnego obiektu, np. ucznia, dana zmienna przyjmuje jedną tylko wartość — wartość stałą. Są zatem dwie Ważne cechy zmiennych. Po pierwsze, ich wartości muszą być rozłączne, tzn. żaden badany obiekt nie może mieć więcej niż jedną wartość. Po drugie liczba wartości musi wyczerpywać wszystkie możliwe warianty zmiennej. Jeżeli teraz wrócimy do tytułu tego paragrafu, możemy powiedzieć.

42 Rozdział 2. Planowanie procesu badawczego

Zmienna jest to zbiór wartości, jakie przyjmuje dany obiekt w populacji, do której należy.

Populacja to teoretycznie określony zbiór obiektów będących przed mio-1 tem badania. Populacja uczniów gimnazjów jest teoretycznie określona poprzez zdefiniowanie typu szkoły (gimnazjum). Składają się na nią wszyscy uczniowie w Polsce, którzy do tego typu szkoły uczęszczają.

Zmienna posiada dwie cechy, które stanowią o poprawności jej sformułowania:

1.    wartości zmiennej muszą być rozłączne, nie mogą mieć części wspólnej. Tak więc żaden obiekt nie może należeć jednocześnie do dwóch lub więcej wartości zmiennej.]

2.    wartości zmiennej muszą wyczerpywać wszystkie jej warianty,

które występują w danej populacji. Nie może być takiego przypadku, że choćby jeden obiekt z populacji nie mieści się w wartościach danej zmiennej.

Definiowanie zmiennej to czynność badacza polegająca na przypisaniu jej wartości.

że definiować zmienne to inaczej przypisywać im wartości czy określać ich zbiór jako rozłączny i wyczerpujący. Może to oznaczać, że badacz posiada w pewnych granicach wpływ na wartości, jakie przyjmą definiowane przez niego zmienne. Rzecz jasna nie miisi on zawsze zadawać sobie trudu definiowania zmiennych. Najczęściej korzysta z gotowej definicji opracowanej przez innych badaczy i uznanej w literaturze naukowej, jedno jest pewne, definicja ta określi wartości, jakie w badaniu przyjmie dana zmienna.

Zmienne możemy klasyfikować ze względu na różne kryteria. Jeśli za kryterium przyjmiemy rodzaj wartości, będziemy mówić o zmiennych ilościowych i jakościowych. Wróćmy do przykładu powyżej. Zmienna płeć ma dwie wartości: kobieta i mężczyzna. Wartości te wyrażamy w postaci nazw. Podobnie może być ze zmienną barwy tęczówki oka. Możemy wartości tej zmiennej określić poprzez nazwy: zielona, niebieska, brązowa, jeśli oczywiście te nazwy wyczerpią wszystkie możliwe w populacji barwy tęczówki oka. Nasze nazwy tworzą klasy jakościowe, do których należą badane obiekty. Nie można zatem powiedzieć, że lepiej, gdy obiekt ma tęczówkę brązową niż zieloną albo że lepiej, gdy obiekt jest kobietą niż mężczyzną. Inaczej będzie ze zmienną oceny z matematyki, jej wartości zdefiniowaliśmy jako liczby. Mają więc one sens ilościowy. Inną zmienną tego rodzaju może ■ być czas reakcji ucznia na bodziec, który wyrazimy w sekundach. Wtedy możemy mówić, że 5 to wyższa ocena niż 3, a czas reakcji 3 sekundy jest krótszy niż czas 7 sekund. Można zatem na zmiennych ilościowych wykonywać różne operacje matematyczne, których nie wykonuje się na zmiennych jakościowych. Taka możliwość ma duże znaczenie w trakcie badań, o czym będzie jeszcze mowa w innym miejscu.