DSCF1014

SWOI I OBCY

We wszystkich wypadkach stykania się I ludźmi innego j|fi ka, narodu czy—szerzej — kultury oczekujemy od nich, że będą zgodni z naszym obrazem, a jeżeli zachodzą tu jakieś odchylenia to albo je zwyczajnie ignorujemy, albo interpretujemy je odpowiednio, sprowadzając do przyjętego przez nas wzoru.

Bez względu jednak na to, jak wyglądają nasze trafarety ludzi innej mowy, narodowości i kultury, ważne jest to, że odrębności językowe, państwowe, narodowościowe, kulturalne stanowią zasadnicze kryteria w naszych różnicowaniach ludzi. Na ich podstawie klasyfikujemy ludzi, stwierdzamy zasadnicze różnice, jakie ich między sobą dzielą.

W praktyce jednak sprawa nie wygląda zbyt prosto. Albowiem zróżnicowania kulturalne mogą być wyprowadzane na podstawie różnorodnych kryteriów, które bynajmniej nie są ze sobą zharmonizowane. Co więcej, mogą tu między nimi zachodzić wyraźne sprzeczności.

Zacznijmy od kryterium języka. Szwajcarzy mówią czterema językami i odrębność mowy nie jest tu równoznaczna ze zróżnicowaniem narodowo-państwowym. Nie ulega wątpliwości, ze Szwajcarzy stanowią jednolity naród, w jednolitym państwie, o wspólnych i mocnych tradycjach historycznych i kulturalnych. Hindusi używają kilkudziesięciu różnych języków, by nie mówić o lokalnych dialektach. A jednak młoda wspólnota narodowo--państwowa Indii jest faktem. I w Szwajcarii, i w Indiach, i w całej masie innych krajów świata ludzie mówiący innym językiem nie są uważani za różnych od nas. Z drugiej zaś strony Anglicy, Amerykanie i Irlandczycy mówią tym samym językiem, co wnajmniej-szym stopniu nie zmienia faktu, że odczuwają się nawzajem jako różni. W obrębie tej samej grupy narodowo-językowej różnice dialektyczne mogą być tak znaczne, że uniemożliwiają porozumienie się wzajemne. Wystarczy wskazać tu na Chiny. Dostrzeganie tych odrębności niekoniecznie jednak musi prowadzić do powstawania ocen, klasyfikujących ludzi na ich podstawie. Albo też dostrzeganie różnic dialektycznych może być np. łączone

z rożnicowaniami klasowymi, w których właściwości języka są atrybutem przynależności do warstwy wyższej lub niższej. W tym jednak wypadku chodzi o zupełnie inny rodzaj ocen społecznych.

Coraz bardziej oddalamy się od romantyczno-mistycznej koncepcji jednolitej kultury narodowej. Koncepcja ta odegrała kolosalną rolę w rozwoju prądów nacjonalistycznych, by z czasem ulec zwyrodnieniuw rasizmie i prymitywnym socrealizmie. Wiemy dziś dobrze, że w obrębie każdej grupy narodowej istnieje wielość specyficznych kultur klasowych, terenowych, zawodowych itd. 1 niekoniecznie muszą się one mieścić w ramach tej tradycyjnej kultury literackiej, jaką uznajemy za oficjalną kulturę narodową. Ta ostatnia jest najczęściej produktem wielowiekowej działalności warstw wyższych, literackich, które ze świata swych wartości zrobiły system oficjalny, reprezentacyjny, uznawany za typowy dla danego narodu. Ta oficjalna kultura miewała potężny wpływ na kultury ludowe czy lokalne, ale nie panowała nad nimi, nie zamykała ich w sobie bez reszty. W rzeczywistości każda kultura narodowa jest wielością, której praca literatów, a w czasach ostatnich — propagandys-tów i dziennikarzy, usiłuje nadać postać jednolitą.

Ajednocześnie coraz trudniej określić, co stanowi swoistość określonej kultury narodowej — bez względu na to, czy chodzi tu o kulturę „oficjalną”, czy regionalną lub klasową. Albowiem najważniejsze wzory kulturowe są uniwersalne, przenikają do różnych cywilizacji i narodów. I tak było zawsze.

Wielkie religie ludzkości tworzyły potężne systemy wartości uniwersalnych. Dziełem chrześcijaństwa była wielka cywilizacja światowa. Cywilizacja islamu czy cywilizacja buddyjska nie dadzą się zlokalizować. Judaizm przeniknął do różnych cywilizacji — nie tylko do żydowskiej — i je zapłodnił. Uniwersalny charakter miała kultura rycerska, mieszczańska czy chłopska. Oczywiście kultury te w poszczególnych krajach nabierały—w zależności od warunków lokalno-historycznych — odpowiedniego zabarwienia. Ale zasadnicze treści były zgodne. Kultura chłopa polskiego ma uderzające cechy wspólne z kulturami chłopów całej masy in-

73