Filipiak8

Rodzaje komunikacji społecznej

jak zaciskanie dłoni, drapanie się po głowie, obgryzanie paznokci. Nie zawsze są one związane bezpośrednio z kontekstem konwersacji - mogą występować jako nawyki nerwowe, które następnie zostały włączone w zachowania interakcyjne jednostki. Należą tu również tego typu adaptery, które służą jednostce do zebrania myśli, zastanowienia się nad odpowiedzią (pocieranie karku podczas zastanawiania się, dotykanie krawatu, bawienie się długopisem).

5. Funkcja ekspozycji (ekspresji emocji), czyji pozyTjNależą tu gesty niewerbalne, które pozwalają eksponować uczucia i emocje' w większym stopniu, niż jest ich rzeczywisty stan (akcentują je, wyolbrzymiają) lub odwrotnie: pozwalają je ukryć. Gesty te przejawiają się przede wszystkim za pośrednictwem wyrazu twarzy. Wyróżnia się cztery rodzaje ekspresji emocji:

- intensyfikacja (na przykład mimiczna ekspresja radości przy powitaniu zaproszonych gości);

- dezintensyfikacja (na przykład ukrycie rozczarowania z powodu pominięcia nas przy przyznawaniu nagród);

- neutralizacja (na przykład wyraz twarzy sędziów na sali rozpraw nie ukazujący radości z wyniku procesu);

- maskowanie (tłumienie jakiejś emocji przez maskowanie jej jakąś inną. Przykładem mogą być dziewczęta, które przegrały w wyborach miss, mimo to śmieją się promiennie, podczas gdy zwyciężczyni płacze; ludzie zalęknieni maskują się agresją itp.).

C. Rodzaje znaczeń wybranych zachowań niewerbalnych ‘ 1 jT/Wyraz twarzy \

U-Mimika*⁹"obejmuje wszystkie rodzaje wyrazu twarzy, które wytwarzamy, manipulując mięśniami twarzy w czasie interakcji, łącznie z tzw. wyrazem beznamiętnym, kiedy to twarz pozostaje nieruchoma. Jedną z głównych funkcji mimiki jest komunikowanie stanów emocjonalnych (szczęście, zdziwienie, strach, smutek, złość, wstręt, pogarda, zainteresowanie) i postaw takich, jak sympatia lub wrogość. Twarz odzwierciedla szybko zmieniające się reakcje na to, co inni powiedzieli lub zrobili, oraz aktualny komentarz dotyczący tego, co dana osoba właśnie mówi. Dyskusyjny jest problem kłamstwa w twarzy. Dotyczy to zarówno kłamstwa jako postawy nagannej etycznie, jak i kłamstwa „grzecznościowego”, używanego w sytuacjach, gdy względy grzecznościowe zmuszają nas do „aktor-

^6S Zob. M. Argyle, Psychologia stosunków międzyludzkich. Warszawa 1999, s. 39-65.

⁶⁹ A. J. Bierach, Komunikacja niewerbalna. Sztuka czytania z twarzy: język twarzy, mimika, portrety, parajęzyk, Wrocław 1996.

stwa”, czyli udawania wielkiego zainteresowania tym, co mówi nasz rozmówca, podczas gdy tak naprawdę nas nudzi - a wszystko to z uprzejmości czy szacunku dla danej osoby. Osoby, których praca wymaga kłamania udoskonaliły gesty swojej twarzy do tego stopnia, że trudno jest „zobaczyć” ich kłamstwo.

Trudno ukryć kłamstwo odbijające się w oczach. Znane są od dawna powiedzenia „oczy nie kłamią” bądź „oczy są zwierciadłem duszy”. One bowiem są najbardziej komunikatywną częścią ciała. Otóż wyraz twarzy można w miarę dowolnie zmieniać, na twarz można nałożyć „maskę”, ale na oczy nie. Ich wyraz podlega kontroli ludzkiej tylko w minimalnym stopniu, co sprawia, że oczy łatwiej zdradzają nasz stan emocjonalny. Wydają się najwięcej mówić o przekazywanych uczuciach; „błyszczą radością”, stają się matowe w smutku, tc o dużych źrenicach robią wrażenie przestraszonych, utkwione w jednym punkcie świadczą o napiętej uwadze i skupieniu. W zdziwieniu i strachu są szeroko otwarte, u ludzi złośliwych j ironizujących wręcz odwrotnie: powieki zmieniają je w. wąskie szparki. Spojrzenie i wyraz oczu mogą zdradzić niektóre cechy charakteru człowieka. Na przykład osoby nieufne rzucają spojrzenie ukradkiem, szybko i często w bok. Jest to dość typowy odruch u ludzi trapionych poczuciem winy, obawiających się oceny otoczenia. Osoby nieśmiałe cechuje wstydliwe spuszczanie wzroku, ale może to być także wyraz lęku i bojaźliwego nastawienia do otoczenia. Oczy szeroko otwarte cechują osoby żądne wrażeń i nowych bodźców.

Wyraz twarzy zmienia się z wiekiem. W zasadzie ewolucja przebiega od wyglądu ekstrawertyczncgo do introwertycznego. Człowiek młody szybciej analizuje i wygłasza opinie; z czasem człowiek staje się ostrożniejszy, zastanawia się intensywniej, uwidaczniając to mimowolnie na swojej twarzy.

2. Gesty i inne ruchy ciała

Podczas mówienia porusza się rękami, głową, ciałem; ruchy te są zsynchronizowane z mową i stanowią część całościowego procesu komunikowania. Mają moc podkreślania, dramatyzowania, dodawania barwy słowom. Gestykulujący człowiek może: określać strukturę wypowiedzi przez akcentowanie tych lub innych jej elementów, wskazywać ludzi lub przedmioty, podkreślać coś jako zasługujące na uwagę, ilustrować kształty, rozmiary lub ntchy (szczególnie gdy trudno je określić słowami).

Niezwykle bogaty wachlarz znaczeń reprezentują mchy głowy. Kiwanie głową pełni funkcję partykuły „tak”, kręcenie głową na prawo i lewo - partykuły „nie”; skłon głowy może być odpowiednikiem wyrażenia „dzień dobry”, ale w innej sytuacji może pełnić funkcję zdania pytającego: „Czy mogę prosić do tańca?”; trzymanie się za głowę oburącz wyraża uczucie nieszczęścia; pokazanie kółka na czole jest substytutem zdania: „On jest nienormalny”. Gesty odzwierciedlają stany emocjonalne, ale silne emocje wprowadzają chaos w gesty - stają się one wówczas nieuporządkowane.

3. Postawa ciała

Postawy ciała nie wyrażają w sposób wyraźny określonych emocji, lecz pokazują przede wszystkim, czy ktoś jest napięty, czy zrelaksowany. Na ów stan ma wpływ