historia dyplomacji (342)

manifestacyjnie podkreślała swoją nieustępliwość, jeśli chodzi o zamiar zatrzymania terytorium między Bohem i Dniestrem wraz z twierdzą Oczaków. Wysunęła wprawdzie w pewnym momencie postulat utworzenia w Mołdawii niezależnego od Turcji państwa pod prawosławnym władcą, ale z warunku tego wycofała się. Również manifestacyjnie okazywała swą dezaprobatę dla królów pruskiego i angielskiego. Podlegała jednak presji różnych dygnitarzy, m.in. Potiomkina, przestrzegających przed niebezpieczeństwem nowej wojny i doradzających kompromis, przede wszystkim z Prusami, na zasadzie aneksji ziem Rzeczypospolitej. Dnia 25 marca 1791 r. wicekanclerz Ostermann wysłał depeszę do Alo-peusa akceptującą propozycję aliansu pruskiego. Jednocześnie poseł rosyjski w Londynie Siemion Woroncow rozwinął niezwykle energiczną akcję propagandową przeciw wojnie, opłacając prasę, alarmując sfery kupieckie zainteresowane handlem z Rosją, porozumiewając się z opozycją wigowską. Pitt, który nie przygotował społeczeństwa angielskiego do swych nowych koncepcji polityki zagranicznej, zdał sobie sprawę, że nie może jej prowadzić wbrew jego zdecydowanym sprzeciwom i cofnął decyzję o wysłaniu do Katarzyny II ultimatum. Do Petersburga skierowany został specjalny poseł, aby zaproponować pokój na zasadzie „zmodyfikowanego status quo”, co oznaczać miało akceptację przyłączenia do Rosji ziem między Bohem a Dniestrem. Katarzyna II nie dopuszczając Anglii i Prus do pośrednictwa powiadomiła jednak Turcję o ich zgodzie na powyższe warunki. Na ich podstawie Turcja zmuszona została podpisać 11 sierpnia 1791 r. preliminaria pokojowe w Gałaczu.

Fryderyk Wilhelm II, który zapewne i tak nigdy by nie zdecydował się przejść od szantażu do rzeczywistych kroków wojennych, z ulgą przyjął cofnięcie angielskiego ultimatum. Dopiero jednak w czerwcu 1791 r. w pełni zorientował się, że Anglia całkowicie wycofuje się z dotychczasowej polityki i nie zamierza kontynuować nacisków na Rosję. Stawiało go to w politycznej izolacji i pozbawiało możliwości szantażowania Rosji. Dlatego też skłonny był zacieśniać swe stosunki z Austrią. Cesarz Leopold II wobec spodziewanej konieczności interwencji we Francji zainteresowany był współdziałaniem z Prusami. Jeśli chodzi o sprawy polskie, to Austria obawiając się, że ewentualna akcja Katarzyny II przeciw uchwalonej 3 maja 1791 r. nowej konstytucji polskiej przyspieszy kompromis rosyjsko-pruski na zasadach rozbioru, starała się skłonić dwór petersburski do tolerancyjnej postawy wobec Polski. Ponadto powołanie na tron polski elektora saskiego było od dawna przychylni® oceniane w Wiedniu, zwłaszcza zaś korzystną wydawała się trwała unia polsko-saska, w wypadku gdyby zamiast infantki i jej niewiadomego męża (Austria obawiała się, że byłby nim Hohenzollern) sukcesja przypadła młodszemu bratu elektora księciu Antoniemu, żonatemu z córką Leopolda II. Wzmocniona Polska złączona z Saksonią mogła być wówczas

przeciwwagą Prus, toteż dwór wiedeński nakłaniał elektora do przyj< cia korony polskiej. Austria liczyła się jednak z Rosją i nie decydował się na samodzielną politykę poparcia Konstytucji 3 maja i cierpliwie sta rała się wydobyć od Rosji częściową przynajmniej jej akceptację. W wstępnym porozumieniu sojuszniczym austriacko-pruskim, podpisanyr w Wiedniu 25 lipca 1791 r. zamieszczono następujący ustęp dotycząc Polski: „dwory berliński i wiedeński zawrą porozumienie, do którego za proszą dwór rosyjski, iż nie przedsięwezmą niczego, co by naruszał całość i utrzymanie wolnej konstytucji Polski i że nigdy nie będą stara się wprowadzić na tron polski księcia z ich domów, ani przez małżeń stwo z infantką, ani w wypadku nowej elekcji i że nie będą w jednyir ani drugim wypadku używać swego wpływu, aby skłonić Rzeczpospolit na rzecz jakiegoś innego kandydata, chyba że za wspólną zgodą”³*.

Tego rodzaju sformułowanie mogło być i było współcześnie uważan za próbę utrzymania status quo nunc w Polsce, jakkolwiek określeni „wolna konstytucja” mogło być różnie interpretowane, i nie musiał oznaczać ustroju 3 maja. Wprawdzie oba państwa niemieckie nie życzy ły sobie powrotu wyłącznej influencji rosyjskiej w Polsce, ale żadni z nich nie stawiłoby temu stanowczego oporu. Prusy starały się ja] najbardziej odciągnąć Austrię od sojuszniczki rosyjskiej,. Austria obawia jETsię porozumienia rpsyjskonpruskiego stanowiące&ojpowrót do sytuacj sprzęci" 1780 r.~Bvł to jeden z motywów zawarcia między nimi sojuszu którego głównym celem miała być wspólna akcja przeciw rewolucj zego wówczas parły Prusy w nadziei, że będzie to okazji

nabytków, jako odszkodowania za koszta interwencji

W stosunkach prusko-rosyjskich panował chłód. Po wycofaniu si< Anglii Katarzyna II nie musiała iść na ustępstwa i folgowała swej anty patii do Fryderyka Wilhelma II. Od jesieni 1791 r. zaznaczała się jed nak powolna pozytywna zmiana stosunku dworu petersburskiego do Prus które zaczęły dawać do zrozumienia, że nie mają zamiaru popierać Kon stytucji 3 maja, natomiast rosło pewne napięcie nuędzy Pelarsburgiem; Wiedniem, gdy dyplomacja austriacka bezskutecznie domagała się wyjaśnienia stosunku Rosji do Polski, sugerując tolerancyjną postawę wobe< zaszłych w niej zmian. Katarzyna II konsekwentnie zachowywała wobec Polski i po uchwaleniu Konstytucji 3 maja, którą oceniła zdecydowanie negatywnie, pozory obojętności i nie zdradzała swoich wobec niej zamiarów odkładając zaplanowaną interwencję mającą obalić całe dzieło Sejmi Czteroletniego na moment, gdy po zakończeniu wojny z Turcją będą d< tego najlepsze warunki. Katarzyna II oswajała się coraz bardziej z roz-

^M Tłumaczenie z francuskiego tekstu za: R. Howard Lord, Drugi rozbiór Polski, Warszawa 1973, s. 460.

61i