K �jna DIALEKTY POLSKIE78979

177

ry obszaru 38C zmieniły swój czterostopniowy system fonemów na trzystopniowy.

Redukcja czterostopniowego systemu fonemów samogłoskowych mogła się dokonać w gwarach zamkniętych linią Radzyń — Sochaczew — Bydgoszcz — Mogilno — Koniecpol — Kolbuszowa — Leżajsk nie tylko przez zwężenie e w y, a po miękkich w '/, lecz także — jak w języku ogólnopolskim — przez rozszerzenie e do e: biel:, Sęka, śńek, beda. Ten proces dokonał się w pasie gwar ciągnących się wzdłuż osi Łowicz — Kielce — Miechów (34D, por. Dej 103—126). Konsekwentne rozszerzenie artykulacji wariantów fonemu [e] -we wszystkich pozycjach (bfek, śńek a - Meli, śńek) dokonało się w powiatach łowickim i częściowo skierniewickim oraz w kieleckim i koneckim. Między tymi obszarami oraz na południu od nich warianty fonemu [e] po twardych uległy rozszerzeniu do e. jak na terenach poprzednio wymienionych, ale po miękkich spółgłoskach zwęziły się do i (bSek, śńik). Taki stan panuje do dziś w powiatach rawskim, opoczyńskim. jędrzejowskim, częściowo włoszczowskim. Koło Szczekocin, Miechowa i Proszowic obok wymiany e ^e po twardej (bzey Sęki) występuje charakterystyczne dla 34B przejście 'e po miękkich w 'y: by da, śńylc.

Ponieważ gwary wymienionego pasa środkowo-wsehoduio-polskiego, w których zastąpiono [e] przez [e] albo przez [i], leżą wewnątrz obszaru z zastąpieniem [o] przez [u], który tylko nieznacznie sięga dalej na północ i na południe, zob. 38B, można przypuszczać, że zanik [e] jest współzależny głównie od jego osamotnienia w systemie po zaniku zwężonego oponenta [o]. Tłumaczenie tego usunięcia [e] wpływem ogólnopolskiego kontynuantu e względnie chęcią naśladowania mazowieckiego e przez ludność pochodzenia małopolskiego może nawet staje się zbędne i nie całkiem przekonujące, skoro e bywa tu wypierane nie tylko przez e, ale przez obce Mazowszu i językowi ogólnopolskiemu warianty 'i, y.

§ 55. Zwężenie, rozszerzenie eN (= e przed spółgłoską nosową)

Spełniająca dawniej funkcję różnicowania wyrazów i form krótka realizacja fonemu [e] wygasa przed XVI wiekiem, z czym wiąże się przesunięcie do rangi cech fonologieznych innych właściwości. Na miejscu realizowanego przez v fonemu ustalił się od XVI wieku obojętny na różnicowania iloezasowe fonem [o], potocznie określany terminem „e jasne”, realizowany w gwarach mazowieckich za pośrednictwem głoski średnio-otwartej niezwężonej przedniej, a na innych terenach prócz tego mniej chyba spłaszczonej niż przy realizacji [e].

Oparta na omówionych różnicach realizacji opozycja fonemów [e]: [e] : : [i] ... uległa neutralizacji zwłaszcza przed spółgłoskami nosowymi. Zwężenie wariantów, przy pomocy których realizuje się fonem [e] przed spół-

12

K. Dej aa, Dialekty...