Obraz35

wymaga się odeń, aby był obserwowalny, gdy np. system wartości moralnych ucznia traktujemy jako wynik wpływu jego środowiska rodzinnego.

Sprawie doboru i interpretacji wskaźników wiele uwagi poświęcają autorzy dzieł na temat metodologii badań pedagogicznych (m.in. Łobocki, 1978; Zaborowski. 1973). W badaniach dydaktycznych mamy do czynienia z wielkim bogactwem wskaźników odnoszących się do wiadomości, umiejętności i nawyków, do zainteresowań przekonań i postaw, do zachowania jednostek i grup uczniowskich, do działalności nauczycieli i do środowiska dydaktycznego. Dobór tych wskaźników wymaga odpowiedniej analizy zmiennych, do czego często potrzebne są dodatkowe wiadomości, np. badanie wyników nauczania wymaga znajomości skal pomiarowych i metod badania osiągnięć szkolnych (np. Niemierko, I975b).

Ważnym momentem w postępowaniu badawczym jest sformułowanie jednej lub więcej hipotez. Hipoteza, jest twierdzeniem naukowym stanowiącym prawdopodobne rozwiązanie problemu. Hipotezę konstruuje badacz na podstawie analizy problemu i jego zmiennych, wywodząc ją z określonej teorii bądź wykorzystując znane sobie fakty z badań - na podstawie analizy retrospektywnej. J. Brzeziński proponuje tu przeprowadzenie badań typu ex post facto (1976, s. 37). Wykorzystując poznane teorie i fakty badacz tak dobiera fakty, aby doprowadzić do wykrycia prawdy, to jest do potwierdzenia hipotezy, czyli weryfikacji, lub jej odrzucenia, czyli falsyfikacji. Cechą charakterystyczną hipotezy jest to, że musi być potwierdzona empirycznie, empiryczne zaś jej sprawdzenie wymaga skonstruowania modelu eksperymentu i realizacji badań eksperymentalnych.

Opracowując model eksperymentu, mającego na celu weryfikację hipotezy badawczej (roboczej), badacz decyduje się na wy bór procedury ustalania faktów empirycznych, dobiera reprezentacyjną dla danej populacji próbę do badań, a następnie opracowuje plan badania. Jeśli chodzi o wybór procedury, eksperymentator ma przed sobą dwie możliwości: wybiera procedurę eksperymentalną albo quasi-eksperymentalną lub procedurę ex post facto w wersji sprawdzającej. Wybór toku eksperymentalnego ma miejsce wtedy, gdy czynnikiem głównym, zawartym w hipotezie badawczej, można manipulować i w odpowiednim czasie wprowadzać go do grupy eksperymentalnej. Jeśli natomiast czynnik ten nie poddaje się manipulacji, a już kiedyś zadziałał i osiągnął jakąś wartość, stosuje się procedurę ex post facto w wersji sprawdzającej (Brzeziński 1976).

Dobór osób do badań może mieć charakter celowy lub losowy. W przypadku pierwszym wybiera się te jednostki bądź grupy, które odpowiadają jakimś warunkom, w przypadku drugim spośród całej populacji losuje się odpowiednią próbę, np. spośród danego typu szkół w całym kraju losuje się odpowiedni odsetek szkół. Niekiedy próbę dobiera się z całej populacji w sposób przypadkowy, bądź też kompletuje się ją z ochotniczych zgłoszeń.

Opracowanie szczegółowej koncepcji i planu badań zapobiega ewentualnym błędom w przeprowadzeniu eksperymentu, czasem niemożliwym do naprawienia. W planie ważne miejsce zajmuje badanie pilotażowe jako prototyp badania

głównego, zrealizowane na mniejszej próbie, a służące do udoskonalenia narzędzi badań i zapobieżenia ewentualnym przeszkodom w badaniach głównych.

Weryfikacja hipotezy badawczej stanowi kwintesencję badań eksperymentalnych. Przeprowadza się ją dokonując wnioskowania statystycznego, które przebiega przez kilka kolejnych etapów, jak:

-    formułowanie hipotezy zerowej i hipotezy roboczej, przy czym hipoteza zerowa zakłada, że zaobserwowaną prawidłowość można wytłumaczyć samym losowaniem próby, a więc niejako dziełem przypadku; odrzucenie hipotezy zerowej jest więc potwierdzeniem hipotezy roboczej,

-    określenie poziomu pomiaru zmiennej, o której mówi hipoteza robocza, zależy od rodzaju testu użytego przy weryfikacji tej hipotezy. Stosuje się tu cztery skale pomiarowe, od najsłabszej - nominalnej, poprzez dwie silniejsze - porządkową i interwałową, do skali najsilniejszej - stosunkowej. W przypadku skali nominalnej stosuje się najprostsze statystyki, jak proporcje, procenty oraz takie testy statystyczne, jak tekst chi-kwadrat, test dokładnego prawdopodobieństwa Fishera czy test dwumianowy. W przypadku skali porządkowej można oprócz tego stosować medianę, centyle, współczynnik korelacji tau-Kendalla, rho Spearmana oraz testy statystyczne, jak test Wilcozo-na, test Kotmogoroan-Smirnowa, test Friedmana i test Kruskala-Wallisa. Wreszcie skala interwałowa umożliwia użycie średniej arytmetycznej, wariancji, odchylenia standardowego, współczynnika korelacji r Pearsona, testu t Studenta i testu F analizy wariancji. Skala stosunkowa pozwala na stosowanie wszystkich statystyk, miar korelacji i testów statystycznych,

-    wybór testu statystycznego zależy od warunków danego badania, np. od poziomu pomiaru, od wielkości próby i od jej charakteru,

-    określenie poziomu istotności i wielkości próby,

-    określenie rozkładu statystyki danego testu statystycznego, przy założeniu słuszności Ho,

-    zdefiniowanie obszaru odrzuceń H_a,

-    obliczenie wartości testu i podjęcie decyzji co do odrzucenia Ho- Charakterystykę tych etapów podaje J. Brzeziński (1996, s. 260-278), charakterystykę skal — Hubert M. Blałock (1975).

Trudności czyhąjące na badacza

Stosowanie metod ścisłych w badaniu zjawisk społecznych nie spotyka się z powszechną akceptacją. Ich zwolennicy, przede wszystkim przedstawiciele nauk przyrodniczych i - po większej części - psycholodzy i socjolodzy, z całą ufnością stosują procedury i operacje matematyczno-statystycznc w mniemaniu, że wiernie oddają one złożoność procesów społecznych, w tym i dydaktycznych. Przeciwnicy wszakże, głównie reprezentanci niektórych kierunków pedagogiki, psychologii, socjologii i innych nauk społecznych, kwestionują możność ..przyporządkowania zjawisk społecznych liczbom”, jak się wyraził K. Denek⁶-

16 K. Denek. Pomiar w dydaktyce jako irndek wyrnin Jej wsj&fczrstntfrt mziuiju, ..Ncodkłagraata" I97&.