Obraz�9

24 Podstawy dydaktyki ogólnej

wysiłku nie jest możliwe zapewnienie dzieciom i młodzieży pełnowartościowego wykształcenia ogólnego lub zawodowego. Ponadto jest to proces świadomie realizowany przez powołane w tym celu instytucje oświatowo-wychowawcze. wśród których szkoła odgrywa zasadniczą rolę. Dzieląc zaś kształcenie na ogólne i zawodowe, czynimy tak w przekonaniu, iż pierwsze powinno być domeną działalności szkolnictwa ogólnokształcącego (podstawowego i średniego), drugie natomiast — różnego rodzaju szkół zawodowych (por. Nowacki, 1978, s. 47-48; Kaczor, 1989, s. 10 i nast.). Między wymienionymi rodzajami kształcenia nie powinno być przy tym ani przeciwieństw, ani ostrych granic, gdyż wykształcenie ogólne stanowi niezbędną podstawę kształcenia zawodowego, a równocześnie samo się zmienia pod wpływem typowej dla naszych czasów rewolucji naukowo-technicznej. Właśnie w następstwie tej rewolucji przedmioty matematyczno-przyrodnicze i kształcenie praktyczne zyskały sobie stały i zarazem bardzo znaczący udział w programach kształcenia ogólnego, jeszcze nie tak dawno zdecydowanie humanistycznych.

Również samokształcenie ma wszelkie cechy procesu, aczkolwiek jego inspiratorem i zarazem wykonawcą jest zwykle jednostka zamierzająca pogłębić swoją wiedzę bądź to w drodze indywidualnych studiów, bądź przy współpracy z innymi osobami, które stawiają sobie analogiczne cele. Także w przypadku samokształcenia wynikiem jest wykształcenie, które może mieć charakter ogólny lub specjalistyczny, zawodowy.

O zakresie i jakości wykształcenia decyduje wiele różnych czynników, wśród których — jeżeli chodzi o kształcenie kierowane bezpośrednio — istotną rolę spełnia praca szkoły i nauczyciela. Natomiast o końcowych efektach samokształcenia decydują zdolności, pracowitość oraz dostatecznie silne i zarazem pozytywne motywy uczenia się.

Wychowanie. Pełnego rozwoju osobowości człowieka, zwłaszcza w społeczeństwie współczesnym, nie można ograniczać wyłącznie do formowania intelektu i warunkujących jego funkcjonowanie procesów emocjonalnych i wolicjonalnych. Oprócz wykształcenia ogólnego i zawodowego, czyli określonych wiadomości, umiejętności i nawyków, rozwiniętych zainteresowań i zdolności, człowiek ten powinien mieć także poczucie współodpowiedzialności za sprawy dnia dzisiejszego i za przyszłość narodu, a oprócz tego przejawiać gotowość do efektywnej pracy i aktywnego udziału w realizacji humanistycznych ideałów. Musi to być ponadto człowiek o dużej wrażliwości i wysokim poziomie moralnym, zdyscyplinowanej postawie, wyrobionym smaku estetycznym, żywej inteligencji, słowem — człowiek wszechstronnie rozwinięty.

Realizacja takiego ideału wychowawczego nie jest możliwa przy udziale samej tylko szkoły. Proces kształcenia bowiem dokonuje się

zarówno w szkole, która jest bardzo ważnym, ale przecież nie jedynym

—    zwłaszcza obecnie, w dobie szerokiego rozpowszechniania informacji za pomocą środków masowego przekazu — terenem działalności wychowawczej, jak i poza nią, a więc w rodzinie, środowisku równieśniczym, organizacjach dziecięcych i młodzieżowych, zakładzie pracy itd. Dlatego też warunkiem koniecznym wszechstronnego rozwoju jest skoordynowana działalność wychowawcza różnych instytucji i osób. Taka właśnie działalność jest niezbędna, aby wychowanie stało się procesem nacechowanym zgodnością celów, treści, organizacji i środków, aby dokonując się pod wpływem bodźców zewnętrznych i wewnętrznych przygotowywało uczniów zarówno do „zmieniania świata”, jak i do przekształcania samych siebie.

Oddziaływania wychowawcze mogą bezpośrednio dotyczyć indywidualnego ucznia w relacji: wychowawca-wychowanek albo też zbioru uczniów w układzie: wychowawca-wychowankowie. Oddziaływania te lub nawet całe ich systemy, jak system wychowania równoległego, ustawicznego itp., są zazwyczaj podejmowane przez określone instytucje, które nadają im postać celowo i świadomie realizowanych procesów. Wśród tych instytucji szkoła ma do spełnienia — obok rodziny

—    szczególnie doniosłą rolę, ponieważ jest powołana do ustalania i realizowania podstawowych celów wychowania w toku starannie zaplanowanego, długofalowego procesu oraz do wiązania go z różnorakimi pozaszkolnymi oddziaływaniami dydaktycznymi i wychowawczymi na uczniów.

Ze stwierdzeń tych wynika, że wychowanie można rozumieć szeroko, obejmując nim wszelkie oddziaływania środowiska społecznego i przyrodniczego na człowieka, a więc zarówno spontaniczne i okazjonalne wpływy innych ludzi lub grup ludzkich, jak i wpływy przyrody, klimatu, itp. Oprócz tego można je także traktować jako działalność zinstytucjonalizowaną, której celem jest ukształtowanie kierunkowych cech osobowości, tzn. określonych wartości, przekonań, postaw i zasad postępowania. Drugie z tych ujęć, węższe i ściślejsze od pierwszego, jest obecnie prawie powszechnie akceptowane przez pedagogów. Zgodnie z nim wychowanie jest procesem znacznie szerszym niż kształcenie, gdyż obejmuje różne „tereny wychowawcze” i wszystkie sfery osobowości wychowanka, a więc intelektualną, moralną, wolicjonalną, estetyczną i fizyczną. Kształcenie natomiast ma na celu głównie, aczkolwiek nie wyłącznie, rozwijanie uczniów pod względem intelektualnym, a nau-czanie-uczenie się — wyposażenie ich w określone wiadomości, umiejętności i nawyki, tzn. w cechy instrumentalne, notabene również uwarunkowane wychowawczo.