Obraz (141)

280 POLONIA POWIELONA

na krzyżu stała się rodzimym gadżetem naszej ponowo-czesności.

Zbawicielka

„Wraz z sekularyzacją w mitologii wszystkich krajów europejskich pojawiło się przypisanie kobietom roli ofiar i zbawicielek”⁴⁶. Ich samorealizację pojęto jako samoofia-rowanie. W kulturze polskiej, jak już o tym była mowa, sfera świecka, publiczna została w szczególny sposób ureligijniona, ale bez pozbawiania wyrazistych cech politycznych. Kobieta jako ciało narodu, zgodnie z przytoczoną regułą sekularyzacji, stała się ośrodkiem patriotycznej rełigii. Jej śmierć ofiarniczą uznano za konieczną część narodowej doktryny zbawienia. Nowsze badania dowodzą, że śmierć ofiarniczą traktuje się w kulturze zachodniej jako część tożsamości kobiecej i kobiecego pożądania. Elizabeth Bronfen w słynnej książce pokazała, że w centrum kultury nowożytnej XIX i XX wieku znajdują się figury kobiet, które poprzez swą śmierć zbawiają kochanka lub ludzkość⁴⁷.

Słowacki w okresie mistycznym budował poetyckie hipotezy historii globu i historii Polski. Wznosząc mit uniwersalny, rysował genezyjskie biografie bohaterów, ukazując duchowe prawo śmierci jako prawo formy. Z przeszłości odsłanianej w epifanicznym rozbłysku sa-mowiedzy bohaterów genezyjskich pojawia się Heliana--Dyjana (w Samuelu Zborowskim):

Na pierwszym krzyżu — który w pierwszej był naturze,

Umarła...

[...]

Na śmierć ofiarowana

W pierwszej złotej muszelce,

Podobna zbawicielce

Świata... Ukrzyżowanej...⁴⁸

Kobieta jest zatem pierwszą ofiarną zbawicielką świata kosmicznego.

Mit narodowy, sięgający do prapoczątków państwa polskiego, Norwid osnuł wokół Wandy. Jej postać, znaczenie jej czynu, może samobójczego, zyskały w kulturze polskiej wiele wykładni. Wszakże Norwid swoją Wandę wpisał w bardzo znamienne konteksty. W misterium obrzędowym z korowodami ofiarnymi przedstawił legendarną bohaterkę, która świadomie wybiera śmierć męczeńską, zapowiadając chrystianizację Polski.

Od czasów rozbiorów Polska kojarzy się z ofiarą. Na obrazie Franciszka Smuglewicza z 1795 roku Polska w kajdanach „siedzi za okrągłym ołtarzem ofiarnym”⁴⁹. Wspomniany tu już obraz Matejki Rok 1863 przedstawia akcję, która toczy się, według trafnego określenia Mieczysława Porębskiego, w „alegorycznej krypcie mistycznego rytuału”⁵⁰. Uderza bierność tych, u których „należałoby oczekiwać sprzeciwu, jakiegoś odruchu zmierzającego do odwrócenia straszliwego biegu losu”⁵¹. Ale nic z tego. Wpatrzeni w Polskę, czekają, aż spełni się ofiara.

Ta ofiara musi być niewinna, jak ofiara Chrystusa. Dlatego Polonię czasem przedstawiano w białej, powłóczystej, dziewiczej szacie. Ivan Ćolović zwraca uwagę na to, że w obrębie politycznego mitu wojownika występują również postaci żołnierzy o „dziewiczej duszy”, odznaczających się niewinnością seksualną i czystością. Mają oni odgrywać rolę ofiar, nie zwycięzców⁵². W podobnej funkcji może pojawiać się Polonia-zbawicielka, przeznaczona do przelania niewinnej krwi ofiarnej, bezbronna i prześladowana, opuszczona przez zdradzieckich sprzymierzeńców, napastowana i molestowana.