skanuj0157

304 Fleksja

rzeczowników nijakich zaozyna się -em mieszać z ich końcówką zrazu rzadko, około potowy stulecia coraz częściej, ku jego schyłkowi uchodzi już za archaizm.

Prasłowiańskie tematy na *-o nie zachowały w języku polskim pierwotnej końoówki    ale na wzór końcówki męskich tematów na *-«:

zmt., a może i reszty nijakich, już w dobie przedhistorycznej przybrały -em, np. łęczyskiem miastem dziedzictwem pogaństwem śrzebrem i wtórnym zlotem gardłem kadzidłem winem (w. XIV—XV). Stosunkowo późnym pochodzeniem końcówki -em w tych wypadkach tłumaczy się zachowanie twardości wygłosowej spółgłoski tematu.

Podstawa rozwojowa:

§ 43. Miejscownik 1. p.

Temat	Końcówka	Przykłady
-0	-i	*seU *vlcl
-jo	-i .	*pol'i * znaniemj i
-nt -8	-e	*imene *plemene *telęte *slovese

Rzeczowniki należące do zakresu prasłowiańskich tematów na *-o zachowują w zasadzie bez zmiany odziedziczoną końcówkę -e *-i, np. mieście prawie mnożstwie pogaństwie gardle jezierze łonie mięsie że-lezie. Jedyna zmiana dokonuje się w obrębie tych rzeczowników powyższej kategorii, których temat kończy się na spółgłoskę tylnojęzykową -k, -g, -ch. Do końca XV w. i one przybierają końcówkę -e, np. w mlece, w jeblce na ruszę (w. XV). Może celem uniknięcia mocno się różniących oboczności morfonologicznych tematu k : c, g : dz, ch : sz sporadycznie już w XV, powszechnie w XVI w., przyjęto końcówkę -u właściwą Mc rzeczowników nijakich na -e i ę.

W Mc dawnych tematów' na *-jo występuje już w najstarszym okresie zamiast oczekiwanej końcówki -i zapożyczona z męskiej odmiany końcówka -u, np. siercu słoiicu morzu polu (w. XIV i XV); formy prawidłowe morzy siercy słuńcy (w. XIV i XV) trafiają się wyjątkowo. Nieco częściej spotyka się końcówkę -i w zakresie rzeczowników z przyrostkiem *-bj-, a więc gdzie -i wywodzi się z np. kazani odpuszczeni narodzeni pisani czynieni umęczeni wabieni wiesieli zdrowi (w. XIVi XV); alei tutaj olbrzymią przewagę mają nowotwory na -u, np. biciu skryciu miłosierdziu przezwodziu wiesielu myśleniu obeżrzeniu pokoleniu (w. XIV i XV).

Także dawne tematy na *-n, *-nt posiadają wyłącznie końcówkę -u przyjętą analogioznie z odmiany męskiej, np. imieniu ramieniu dziecięciu cielęciu (w. XV), a na pierwotną końcówkę *-e wskazuje tylko wywołana przez nią miękkość wygłosowej spółgłoski tematu -ń, -6.

§ 44. Mianownik, biernik, wołacz I. mn.

Przypadki te mają nieprzerwanie odziedziczoną z prasłowiańszczyzny końcówkę *-«, np. dzieła jeziora biodra lata świadectwa sierca miłosierdzia założenia ramiona zwierzęta (w. XIV i XV).

Także nazwy urzędów typu podstole chorąie mają do wieku XVI w M końcówkę -o, np. pódkomorza byli (w. XV), później -owie lub -e, np. chorążowie podczasze, w B -e, np. ma, pod sobą podchorąie.

§ 45. Dopełniacz 1. mn.

Panująca w D rzeczowników wszelkiego pochodzenia jest końcówka zerowa, jako prawidłowy kontynuant końcówki *--6 w tematach na *-o (*seh), *-« (•imenn) i *-nt (*telęl%) oraz końcówki *-ł w tematach na •-jo (*poh *znamenzjb), np. lat ust stad bogactw skrzydł ziół sierc milo-sierdź kazań brzemion imion cieląt książąt.

Pewna grupa miękkotematowych rzeczowników przybiera końcówkę -»|-y, np. podziemi bezkrólewi bezpratci wezgłowi poddaszy obliczy wybrzeży podnóży podwórzy rozdroży zaciszy. Są to — jak widać — twory przedrostkowe z rdzeniem rzeczownikowym, budowane wedle wzorca rzeczowników z przyrostkiem *-bj-(e) typu danie wiesiełe miłosierdzie. Trafiają się od tej zasady uchylenia: bezprzedrostkowe, np. pustkowi nozdrzy, złożone, np .półroczy-, przedrostkowe z rdzeniem czasownikowym, np. narzeczy; z drugiej strony są przedrostkowe z rdzeniem rzeczownikowym z końcówką zerową, np. zbóż pokoleń nieszczęść, albo z oboma końcówkami, np. przedmieść i przedmieści, przysłów i przysłowi.

Historia tych form nie jest dotąd należycie zbadana i wyjaśniona. Doba staropolska ich właściwie nie zna. Końcówkę -t można by wywodzić z grupy *-bjb, która stała w wygłosio dopełniaczowych form rzeczowników typu bicie przykazanie miłosierdzie (*bitbjb itp.); cóż. kiedy właśnie te rzeczowniki z natury swego znaczenia bardzo rzadko tylko występowały w liczbie mnogiej, a i w tych nielicznych wypadkach mają końcówkę zerową, np. kazań miłosierdi pokoleń stajań zbóż (w. XIV i XV). Wobec tego należałoby uznać końcówkę -*|-y nie za archaiczny kontynuant grupy 20 —Gramatyka hist. Jęz. poi.