WSP J POLM71

Michał Gtirwmsku Nowomowa

178

aprobatą komunistów, nie dopuszczano elementów innorodnych. Zamknięty charakter nowomowy ujawniał się ze szczególną siłą w tych czasach, w których marksizm-leninizm był jeszcze spójna ideologią (lub za taką chciał uchodzić). Ale w innych przypadkach nowomowa może mieć charakter względnie otwarty, wówczas me rezygnuje wprawdzie z tego, co decyduje o jej cechach swoistych, nie przestaje być wysłowieniem totalitarnej władzy, ale przyswaja sobie elementy innych języków, poddając je z reguły fałszującym przekształceniom (np. zaczerpnięte z języka egzy-stencjalizmu zaangażowanie przestało znaczyć moralną i intelektualną odpowiedzialność artysty czy intelektualisty za świat, w którym żyje, lecz odnosiło się do poczynań tych osób, które podporządkowywały się politycznym dyrektywom partii). Przy tego rodzaju otwartości zjawiskiem o dużej doniosłości stają się k r a d z i e ż e s ł ó w. W pierwszym wypadku nowomowa rozkłada język publiczny przez eliminowanie wszelkich możliwości wysłowienia niezależnego, w drugim - przez przyswajanie i deformowanie jego elementów (np. manipulowanie jesienią 1980 r. przymiotnikami niezależny // samorządny, tak by utraciły one wyrazistość, a nawet wszelki sens).

Z zamkniętym bądź otwartym charakterem nowomowy łączy się następne zjawisko: dwa zasadnicze sposoby jej użycia. Pierwszy określić można -za Anną Chmielewską [Teresa Bogucka] (1977) - jako kampania, drugi jako normalka. W użyciach kampanijnych nasileniu podlegają te składniki nowomowy, które bezpośrednio się wiążą ze zwalczaniem wroga, z demaskowaniem dywersji ideologicznej, ogólnie - z dawaniem odporu. Główną pozycję zdobywa wówczas retoryka oskarżycielska nie przebierająca w środkach, dopuszczająca wszelkie także najbardziej niegodne chwyty (klasycznym przykładem tego rodzaju kształtowania nowomowy są przemówienia prokuratorów w procesach politycznych czasów stalinowskich). Lata ścisłego stalinizmu były właśnie czasem kampanii ciągłej; podobnie da się zakwalifikować okres marcowy, a także - pierwszy etap stanu wojennego. W użyciach normalkowych nacisk pada już nie na zwalczanie wroga (choć nigdy on nie znika z pola widzenia), podkreśla się walory życia w realsocjalistycz-nym święcie, tworzy się sielankową jego wizję, a wartością podstawową stają się - spokój, stabilizacja, codzienna praca. Normalkowa wersja nowomowy zyskała dominującą pozycję m.in. w epoce gomułkowskiej tzw. małej stabilizacji i w początkowym okresie rządów Gierka. W pierwszym użyciu retoreka nowomowy służy wywoływaniu nienawiści i postaw agresywnych, w drugim - usypianiu społeczeństwa, infantylizacji, ograniczaniu jego krytycyzmu itp. Oba te użycia, choć z pozoru kontrastowe, dobrze ze sobą współistnieją, a regulująca techniki propagandowe władza swobodnie przechodzi od jednego do drugiego, często bowiem następują one po sobie w krótkich odcinkach czasu.