wykłady z polskiej składni2

48 Schematy zdaniowe współczesnej polszczyzny

syntaktycy (np. Krasnowolski 1897) obejmowali pojęciem podmiotu logicznego także rzeczowniki w celowniku: Marii zrobiło się słabo.

W sumie opis tradycyjny, mimo modyfikacji i doprecyzowań wprowadzonych przez Klemensiewicza, nie zdaje adekwatnie sprawy ze struktury zdania. Najważniejszy mankament tego ujęcia to, oprócz wspomnianej wyżej nieprecyzyjności w wyodrębnianiu członów zdaniowych, niedostrze-żenie fundamentalnej roli czasownika w zdaniu: orzeczenie w ujęciu Klemensiewicza stanowi zasadniczo człon podrzędny wobec podmiotu. Ważność orzeczenia podkreślił dopiero Kuryłowicz w pracy z roku 1948.

Późniejsze językoznawstwo, a więc przede wszystkim prace L. Tes-niere’a (1966), wykorzystujące dla potrzeb składni pojęcie konotacji (walencji), a także językoznawstwo generatywne N. Chomskiego oraz idee logiki symbolicznej, opisującej semantyczną strukturę zdania za pomocą pojęć predykatu i argumentów, stały się inspiracją dla nowych ujęć składni, które, jak się wydaje, pozwalają precyzyjniej opisać strukturę zdania.

Ujęcia te opierają się na założeniu, że kształt zdania zależy przede wszystkim od właściwości semantyczno-składniowych czasownika. Jest to zgodne z teorią walencji (konotacji) Tesniere’a, a także z kierunkiem opisu struktury zdania prezentowanym przez logiczny rachunek predykatów (por. Reichenbach 1948). Ze składni generatywnej wzięte zostało przekonanie, że reguły składni operują na zamkniętej liczbie schematów zdaniowych, które stanowią punkt wyjścia dla działania reguł rozwijania i przekształcania. W konsekwencji pozwala to ująć reguły składniowe w spójny system, stanowiący bazę dla tworzenia nieograniczonej liczby wypowiedzeń.

To nowsze ujęcie uwalnia analizę składniową od „beznadziejnych” i w istocie czysto werbalnych rozstrzygnięć na temat tego, czy mamy do czynienia z dopełnieniem czy okolicznikiem, przydawką czy dopełnieniem (jak w połączeniu czytanie książek), a pozwala skupić się na opisie rzeczywistych wymagań składniowych między składnikami tworzącymi zdanie.

W sumie współczesne ujęcie składni zastępuje opis zdania oparty na pojęciu członu składniowego opisem wykorzystującym pojęcie struktury predykatowo-argumentowej, która jest wyznaczana przez właściwości se-mantyczno-składniowe (konotacyjne) czasownika. Analiza składniowa zda-

nia pojedynczego to przede wszystkim wydobycie schematu zdaniowego, owego „szkieletu” zdania, tworzonego przez własności czasownika, oraz wymagań (zależności) składniowych wiążących poszczególne składniki zdania. Przytoczone wyżej zdania: Piotr pisze wzory na tablicy kredą i Piotr uderzył Pawła kijem będą więc interpretowane nie jako struktury dwuczłonowe (grupa podmiotu i grupa orzeczenia), ale jako realizujące schematy zdaniowe wyznaczane przez czasowniki pisać i uderzyć. Pierwszy będzie wiązał obligatoryjnie grupę nominalną (argument) agensa i wytworu oraz fakultatywnie narzędzia (‘ktoś pisze coś, czymś, na czymś’), drugi otwiera miejsce dla agensa, obiektu i narzędzia: ‘ktoś uderza kogoś (coś) czymś’.

W dalszym ciągu omówimy dokładniej zasady wykrywania schematów zdaniowych oraz przedstawimy podstawowy ich zrąb, charakterystyczny dla polszczyzny.

2. Pojęcie schematu zdaniowego i zasady jego wykrywania

Każde empiryczne zdanie, nawet bardzo rozbudowane, zawiera w sobie swego rodzaju szkielet konstrukcyjny, oparty na wymaganiach seman-tyczno-składniowych użytego w zdaniu czasownika. Poszczególne pozycje składniowe wymagane przez czasownik mogą być w konkretnym zdaniu mniej lub bardziej rozwinięte (czasem wyzerowane). Na przykład w analizowanym przez nas w pierwszych wykładach zdaniu:

Odwiedził mnie wczoraj niespodziewanie dawny kolega mojego brata

pozycja grupy nominalnej w mianowniku (agensa) jest realizowana przez rozbudowany ciąg: dawny kolega mojego brata (a mógłby być on jeszcze bardziej rozbudowany, np. przez dodanie zdania: (kolega), który od roku pracuje w Paryżu), natomiast pozycja: grupa nominalna w bierniku (oznaczająca odbiorcę odwiedzin) realizowana jest tylko jednym wyrazem: mnie.

Schemat zdaniowy jest więc pewnym abstraktem. Można go zdefiniować jako abstrakcyjny układ pozycji składniowych wyznaczany przez właściwości konotacyjne (semantyczno-składniowe) czasownika.