13

104 Helena Karwacka

Oceny 7,wycięzcy i Starej Ziemi nie były tak jednomyślne. Przedłużanie obcowania autora ze światem stworzonej już przez siebie fantastyki wydawało się wielu krytykom pomysłem sztucznym i nużącym, zwężającym dziedzinę wrażeń i odczuwań. A. Drogoszewski, jeden z największych entuzjastów ,,Na srebrnym globie”, kolejnej powieści fantastycznej przypisywał już tylko zalety „zewnętrzne”⁵⁷. H. Galie podkreślając charakterystyczny dla tej powieści rys zapanowania myśliciela nad poetą przyznawał, że autor ,.przyobleka swe sądy i wnioski w kształty prawdziwie artystyczne”⁵⁵.

Nieco pełniejszej analizy doczekała się trylogia fantastyczna w studiach A. G r z y m a ł y-S i e d 1 e c k i e go⁵⁹. Uważając Żuławskiego za pisarza, który pragnie wyrwać się z zaklętego kręgu tematów banalnych, przypisywał mu umiejętność dokonywania wnikliwej analizy psychologicznej, ,,przebijania tuneli myśli w granicie”⁴⁰. Podkreślając zamiłowania pisarza do ,,myślicielstwa dalekiego od dyletantyzmu” oraz „gorący pęd do idealizmu” nazywał Żuławskiego polskim Wellsem. Dygresyjny i dyskusyjny charakter Starej Ziemi był dla recenzenta przede wszystkim wynikiem chęci rozwinięcia „najserdeczniejszych” myśli autora.

W dwudziestoleciu międzywojennym recenzje o trylogii miały także charakter okazjonalny. K. K ro b i c k i z okazji dwudziestopięciolecia ukazania się ,.Starej Ziemi” pisał o niej, że jest to „najprzedziwniejszy cykl powieściowy jaki pojawił się w naszej literaturze... nieprzeciętny fenomen literacki"⁴¹. Trylogia była — według krytyka — „kamieniem węgielnym” powieści Żuławskiego, którym przypisywał największe znaczenie i wartość w twórczości pisarza.

Ten przyjazny i aprobatywny charakter ocen podtrzymywali także recenzenci powojenni: E. Korzeniowska, J.A. Szczepański i inni. „Treść jej p i san o — nie zwietrzała ani artystycznie, ani od strony sensacyjności fabuły”⁴¹. Powtarzające się w tych krytykach określenie trylogii jako ,,klasycznej powieści fantastycznej” mieściło w sobie pojęcie zarówno uznania jej wartości artystycznych, jak i ciągłej jeszcze żywotności tego dzieła. Warto wreszcie na koniec ^{1 2} przytoczyć opinię najpoczytniejszego dzisiaj, współczesnego pisarza fantastycznego ,S. Lema o Na srebrnym globie: „Powieść Żuławskiego żyje, jest czytana i będzie czytana jeszcze długo, przy wszystkich swych słabościach, potwier-dzając starą prawdę, że rangę pisarzowi i trwałość jego dziełom nadają nie błędy, lecz osiągnięcia szczytowe”^{3 4}.

Potwierdzali trwałość pochlebnych, choć wyłącznie okazjonalnych, ocen recenzentów historycy literatury, uznając część pierwszą trylogii Na srebrnym globie za największe i najtrwalsze osiągnięcie pisarskie Jerzego Żuławskiego (W. Feldman, A. Potocki, K. C za chowski, J. Kleiner). „W tej powieści — pisał K. Czachowski — znalazł Żuławski wymarzone pole dla swego talentu: jego wyobraźnia miała tn oparcie w materiale naukowym, z którego wysnuła fantastyczną lecz realnie skomponowaną wizję życia na księżycu... Powieścią tą zajął Żuławski w literaturze powszechnej odrębne miejsce, obok Stevensona i Wellsa, a literaturę polską wzbogacił świeżą pozycją”⁶⁴.

Wyjątkowe stanowisko w literaturze światowej potwierdzał także J. Kleiner: „Trwałe dzieło wielkiej miary stworzył w powieści Na srebrnym globie. Należy ono do tego typu naukowej fantastyki, którym Juliusz Veme zdobył miliony młodych czytelników; ale połączenie z fantastyką ową poezji prawdziwej i głębokiego, prawdziwie ludzkiego tragizmu daje powieści o losach wyprawy na księżyc wyjątkowe stanowisko nie tylko w polskiej literaturze”⁴.

Dużą popularność zyskała także trylogia księżycowa zagranicą, świadczą o tym liczne przekłady i wydania, zwłaszcza w języku rosyjskim (Na srebrnym globie Leningrad 1925, 1927; Zwycięzca Petersburg 1911, Leningrad 1925, 1926, Moskwa 1914, 1925; Stara Ziemia Moskwa 1928), czeskim (Aa srebrnym globie Praha 1915, 1916, 1930, 1931; Zwycięzca i Stara Ziemia Praha 1916), ukraińskim (cała trylogia Kijów 1927, 1928) oraz niemieckim (Na srebrnym globie Munchen 1914) i węgierskim (Na srebrnym globie Szegeder 1922).

Fantastyczny cykl powieściowy był najpełniejszym i najtrwalszym sukcesem pisarza.

Katedra Literatury Polskiej

Helena Karwacka

TRILOGIE FANTASTIQ(JE DE JERZY ŻUŁAWSKI

Le cycle fantastiąue des romans de Jerzy Żuławski est la seule oeuvre dana Uimpor-tant bagage litteraire du poete qui n^łait pas ete oubliee La premiere partie de la trilogie Na srebrnym globie (1903) (Sur le globe d*argent) a ete^ composee sous 1'ińflu ence bien nette de la poecie. Elle fait partie de ce genre de fantaisie scientifique qu^>ont comnence

1

⁵⁷ A. Drogoszewski w liście z dnia 231 1904 r. pisał do Elizy Orzeszkowej: „Miałem dziś dwie rzetelne przyjemności (...). A draga to Na srebrnym globie Żuławskiego! Czy to zna Pani? Takie dziwne wrażenie — istne urzeczenie. Śmierć, smutek, pustka, znieruchomienie! E. Orzeszkowa pisała dnia 3 III 1904 r. ,,Pozazdrościłam Żuławskiemu tej Pana oceny. Znać, że książka wzięła Pana nie tylko za umysł, ale i za serce. Ślicznie Pan o niej napisał; niby powściągliwie a jednak gorąco”. (E. Orzeszkowa, Listy zebrane. T. IV, Wrocław 1958, s. 379.

*• A. Drogoszewski, J. Żuławski ,,Zwycięzca”. „Prawda” 1910, nr 40 s. 14.

⁴⁹ A. Grzymała-Siedlecki, Zamierzchły wiek dwudziesty. „Tygodnik Ilustrowany” 1911, nr 44; Quis (A. Grzymała-Siedlecki): Ksiątki. „Museion” 1911, nr 12.

2

A. Grzymała-Siedlecki, Zamierzchły wiek dwudziesty, s. 866.

“K. Krobicki, O trylogii księżycowej Żuławskiego. „Kurier Literacko-Naukowy” 1936, nr 40, s. 633.

•^a J.A. Szczepański, Klasyczna powieść fantastyczna. „Dziennik Literacki”, Kraków 1948, ńr 3.

⁴³ S. Lem, Przedmowa (w książce:) J. Żuławski, Na srebrnym globie, Kraków 1956,s. 11.

3

   K. Czachowski: Obraz współczesnej literatury polskiej. Lwów 1934, Ull,s. 30-31 .

4

   J. Kleiner: Zarys dziejów literatury polskiej. Wrocław 1960, s. 209.