19 (19)

14 JANUSZ SŁAWIŃSKI

Tak więc interpretacj^ukazuje pojedyncze dzieło nie tylko jako zamknięty świat, ale także jako swego rodzaju «porcję» procesu historycznoliterackiego^ Utwór włącza się do ciągłości tego procesu w takim stopniu, w jakim pozwala się sprowadzić do pewnych systemów literackich obejmujących również inne dzieła. Ale jest równocześnie manifestacją nieciągłości procesu historycznoliterackiego — właśnie w takiej mierze, w jakiej jest rozstrzygnięciem jednorazowym. Sztuka interpretacji zmierza w każdym wypadku do odkrycia tego drugiego aspektu utworu. Jej doświadczenia zatem dialektycznie dopełniają te wszystkie podejścia badawcze, które przedstawiają proces historycznoliteracki w terminach tego rzędu, co prąd literacki, konwencja, gatunek, system wersyfikacyjny itp., a więc w terminach jego ciągłości.

Qnterpretacja krytycznoliteracka może w zasadzie zupełnie nie brać w rachubę macierzystego kontekstu utworu. Kontekstem, który użycza sensów interpretowanemu dziełu staje się program ideowo-artystyczny krytyka, jego upodobania, postulaty i ideały, zwrócone ku literackiej teraźniejszości} Krytyk poszukuje w utworze takich wartości i znaczeń, które mogą być niejako przełożone na normy jego programu i definiowane przy pomocy pojęć ukształtowanych przez dokonania współczesnej literatury (aktualnie np. terenem takiej penetracji krytycznej jest poezja barokowa). W toku interpretacji krytycznej dzieło zostaje wytrącone ze swego faktycznego położenia historycznego i odniesione do zupełnie innych warunków społeczno-literackich. Można by powiedzieć, że krytyk jak gdyby «metaforyzuje» interpretowany tekst, gdyż nie tyle rekonstruuje jego przypuszczalne znaczenia, co jeZEśztałtuje na nowo, wmawia utworowi, wprowadzając go w pole doświadczeń literackich własnego czasu, w otoczenie obcych mu poetyk i konwencji} Postępowanie takie ma charakter eksperymentu: (stawia się dzieło w warunkach «nienaturalnych» po to, by wycisnąć z niego pożądany sensJ7

W koncepcjach krytycznych życie literatury zdaje się być pozbawione elementu diachronii, jest właściwie czystą synchronią, rów-noczesnością wszystkich dotychczasowych spełnień pisarskich, niezależnie od tego, kiedy się one pojawiły i w jakim następstwie. Centrum synchronicznej wizji literatury stanowi każdorazowo model twórczości akceptowany przez krytyka jako wzorzec dla poczynań współczesnych pisarzy. Interpretacja konkretnego utworu prowadzi do jego przemieszczenia w takiej synchronii — zawsze w kie-rupku owego centrum.

Rzecz jasna, różnice pomiędzy interpretacją historycznoliteracką a krytycznoliteracką tylko w niektórych wypadkach rysują się z manifestacyjną wyrazistością. Historyk literatury jest przecież zawsze w jakiejś mierze określany przez warunki swojej literackiej teraźniejszości, zarówno przez to, co w tej teraźniejszości jest mu bliskie, jak i przez to, co w niej odrzuca, i fakt ten musi nieuchronnie ważyć na jego działaniach interpretacyjnych. Z drugiej strony krytyk nie może odciąć się całkowicie od narzędzi analizy historycznej, choćby nawet spychał je na poziom instrumentów jedynie pomocniczych. Różnice między obydwoma stanowiskami polegają na zasadniczej odmienności celów, które chce się osiągnąć poprzez interpretację utworu, i nie przeczą im takie czy inne możliwe zbliżenia występujące w praktyce sztuki interpretacji.

* *

*

Czytelnikowi, który chciałby zapoznać się szerzej z problematyką «sztuki interpretacji#, możemy wskazać kilka pozycji z bardzo już w tej chwili obfitej literatury przedmiotu: J. Kleiner Analiza dzieła (w:) Teoria badań literackich w Polsce, opr. H. Markiewicz, Kraków 1960, t. I, s. 215—223; E. Lunding Wege zur Kunstinterpre-tation, Kopenhaga 1953; K. May Form und Bedeutung. lnterpre-tationen deutscher Dichtung des 18 und 19 Jdhrhunderts, Stuttgart 1957; J. Prokop O interpretacjach literackich, «Ruch Literacki# 1963, z. 1, s. 1—5; E. Staiger Die Kunst der Interpretation, Ziirich 1957; Interpretations, ed. by J. Wain, London 1955 (zbiór studiów interpretacyjnych); Die Deutsche Lyrik, hrsg. von B. von Wiese, Dusseldorf 1957, 2 tomy (żbiór szkiców interpretacyjnych); E. Balcerzan Eksperyment w interpretacji dzieła literackiego (w:) Prace o literaturze i teatrze ofiarowane Zygmuntowi Szweykowskiemu, Wrocław 1966, s. 340—356; £>. Spitzer Eine Methode Literaturinterpre-tieren, Munchen 1966; H. O. Burger Methodische Probleme der Interpretation, «Germanisch-Romanische Monatsschrift# 1951, s. 81— 92; W. W. Wimsatt Rumaki gniewu. Współczesne lekcje krytyczne, przekł. z ang. Z. Sinko, «Pamiętnik Literacki# 1968 z. 2, s. 251—284; Sztuka interpretacji. Wybór i opracowanie H. Markiewicza, 1.1, Ossolineum, Wrocław 1971. W przygotowaniu t. II.

JANUSZ SŁAWIŃSKI