282

282 Małgorzata Marcjanik, Etykieta językowa

Normy grzecznościowe należą do norm typu obyczajowego, przeciwstawiających się zasadniczo ze względu na rodzaj sankcji normom religijnym, moralnym i prawnym. Podlegające im zachowania grzecznościowe (będące częścią kompetencji kulturowej) usankcjonowane są przez wiele nieformalnych presji społecznych, takich jak brak akceptacji, dezaprobata czy bojkot towarzyski.

Kryterium stosowności aprobowanych społecznie zachowań grzecznościowych można w skrócie nazwać „nie wypada nie”. Zgodnie z nim stosowne jest to zachowanie grzecznościowe, którego nie wypada zaniechać, a więc na przykład pozdrowienie znajomego na ulicy, przeproszenie za nieumyślne potrącenie, podziękowanie za prezent, gdyż nie wypada nie zachować się w ten sposób. O stosowności bądź niestosowności określonych zachowań rozstrzyga ponadto konkretna sytuacja mówienia oraz cechy partnerów interakcji i ich wzajemne relacje (np. wiek, status społeczny, zawodowy, stopień zażyłości); te uwarunkowania pragmatyczne mogą modyfikować sposób realizacji nadrzędnych norm grzecznościowych.

Wszystkie wyrażenia językowe pełniące funkcję grzecznościową (tj. funkcję realizującą normy i zasady wchodzące w skład polskiego modelu grzeczności) dzielą się zasadniczo na dwa typy.

Pierwszy, podstawowy typ stanowią wyrażenia o mocy predykatywnej (orzekającej), sprowadzające się do wskazywania podyktowanych konwencją grzecznościowych relacji między partnerami komunikacji językowej. W rozwoju języka i obyczajów wykształciły się takie grzecznościowe akty mowy, które użytkownicy języka bez trudu rozpoznają i jednoznacznie określają. Są to podziękowania, powitania, pożegnania, przeproszenia, życzenia, pozdrowienia, gratulacje, kondolencje, toasty, przedstawianie się (przedstawianie kogoś komuś), dedykacje. Można je nazwać autonomicznymi aktami etykiety. Oto przykłady: podziękowania - Dziękuję z całego serca, Dzięki, Bardzo jestem pani wdzięczna, Świetnie!-, powitania -Dzień dobry, Witam szanownego pana, Cześć, Siemasz; życzenia - 2 okazji imienin życzymy pani zdrowia, szczęścia i wszelkiej pomyślności, Szczęśliwej Nowego Roku, Najlepszego, Stopy wody pod kilem.

Drugi typ to wyrażenia same na ogół nie mające mocy predykatywnej, będące jedynie składnikami aktów, których przedmiotem orzekania są inne relacje niż relacje grzecznościowe między partnerami komunikacji. Obrazowo można powiedzieć, że wyrażenia językowe uznawane za grzecznościowe stanowią jedynie obudowę innych aktów - nazwijmy je etykietal-ną obudową innych aktów.

Należą do nich przede wszystkim formy adresatywne (tj. formy nazywania rozmówcy) występujące w różnych kontekstach: Ranie profesorze, przynoszę pracę; Siostro, proszę o gazę; Co się stało, moi kochani? Za grzecznościowe uznawane są części orzeczeń złożonych (np. Pozwolę