483

3.1.2. Znaczenia kontekstowe. Trzy typy relacji semantycznych

To, że przymiotniki analizuje się w związku z określanym rzeczownikiem, wynika z ich niesamodzielności semantycznej i składniowej. Relacje semantyczne między przymiotnikiem a rzeczownikiem określanym ujawnia parafraza grupy A(N_|loJsl)N_()V:r. W ten sposób opisuje się znaczenia (użycia) kontekstowe. Ten sam derywat w różnych kontekstach rzeczownikowych pełni różne role semantyczne. Jako przykład niech posłuży leksem rowerowy, który ma znaczenie słowotwórcze (strukturalne) ‘mający związek z rowerem’. Role semantyczne wyrażane przez użycia tego przymiotnika są różne. Rzeczownik stanowiący podstawę słowotwórczą (N_podsl) nazywa: środek czynności w połączeniu wycieczka rowerowa ‘za pomocą roweru’; obiekt w połączeniu sklep rowerowy ‘w którym sprzedaje się rowery’; całość względem części kolo rowerowe ‘które jest częścią roweru’.

Relacje między N_okr a N_pods, sprowadzają się do trzech głównych typów.

Po pierwsze, jest to stosunek między predykatem (wyrażonym przez nazwę czynności w podstawie przymiotnika lub w określanym rzeczowniku) a którymś z jego argumentów, np. siostrzana rada (N_podst - siostra w funkcji subiektu czynności, por. siostra radzi); prześladowania narodowe (N^, - naród w funkcji obiektu, por. prześladować naród). Sytuacja jest odwrotna, gdy N_pods, nazywa czynność, a N_okr - któryś z jego argumentów, np. pluton egzekucyjny ‘pluton, który [dokonuje] egzekucji’.

Po drugie, jest to stosunek między dwoma argumentami przy nie wyrażonym predykacie, np. kamienna ławka ‘ławka [zrobiona] z kamienia’. N^, nazywa materiał, a N,*,- wytwór. Istnieje wielka liczba możliwych relacji semantycznych w tym zakresie.

Inaczej interpretuje ten typ A. Nagórko (1987: 9, 30-51 i 131-154). Odrzuca ona ideę zerowania predykatów, ponieważ predykatami są same przymiotniki. Jednak podanie ekwiwalentu dopełniaczowego lub w postaci wyrażenia przyimkowcgo nie wystarcza, żeby ustalić rolę semantyczną przymiotnika, por. gangsterski napad ‘napad gangsterów’ - dopełniacz subiektu; wybory prezydenckie ‘wybory prezydenta’ - dopełniacz obiektu; koszula bawełnianie ‘koszula z bawełny’ - użycie materiałowe (z czego?); wiejski chłopak ‘chłopak ze wsi’ użycie ablatywne (skąd?).

W tym opisie podaje się powierzchniowe wykładniki predykacji w postaci form czasownikowych, aby zwiększyć eksplikatywność parafraz.

Po trzecie, jest to stosunek między dwoma predykatami - dwoma argumentami zdarzeniowymi, np. napad rabunkowy ‘napad mający na celu rabunek’, por. napadać, aby rabować. Argumenty mają tu charakter nieprzedmiotowy, np. kontrola finansowa, upalne popołudnie, pesymistyczne nastawienie.

W związku z relacjami semantycznymi między N_p<xJ,. a N_okr trzeba zwrócić uwagę jeszcze na cztery kwestie.

1.    Relacje między N_pods, a N_okr są w większości odwracalne, np. film widowiskowy - widowisko filmowe; kompot owocowy - owoc kompotowy, bawełniania sukienka - bawełna sukienkowa; panieński posag -posatna panna.

2.    Niejednokrotnie zachodzi neutralizacja opozycji semantycznej, np. wiejska dziewczyna - 1) ‘pochodząca ze wsi’, 2) ‘mieszkająca na wsi’; afrykańskie upały - 1) ‘w Afryce’, 2) ‘takie jak w Afryce’; obłąkańczy uśmiech - 1) ‘śmiech

483