7

308 Składnia

(61)    To jest na koniec sposobność, by się go pozbyć przynajmniej na jakiś czas. (Par.) [jaka? - sposobność?]

zdania dopełnieniowe

W strukturze zdania nadrzędnego pełni ono funkcję analogiczną do dopełnienia w zdaniu pojedynczym. Istnieje pewna podklasa czasowników, dla których taka dopełnieniowa fraza zdaniowa jest prymamym kształtem dla pozycji dopełnienia. Czasowniki te, zwane za gramatyką łacińską verba sentiendi et dicendi, wiążą się z postrzeganiem zmysłowym, myśleniem i mówieniem. Są to więc predykaty percepcji i predykaty mentalne, do których zapewne należałoby włączyć także czasowniki mówienia (wszak mówienie nie jest po prostu wydawaniem z siebie dźwięków; wiąże się nieuchronnie z myśleniem). Oto przykłady zdań, które gramatyka zaliczy do intensjonalnych:

(62)    Skarżył się, że jest chory. (Par.)

(63)    Wiem, że car wysłał gońców do Napoleona. (Mick.)

(64)    Słusznie Woźny powiadał, że w zamkowej sieni zmieści się i palestra i goście proszeni. (Mick.)

(65)    Po bratersku radził, by przyznał się do winy. (Mick.)

(66)    Arabowie zapewniali, że na przeciwległym brzegu „pustynnym ” jest dużo wilków i hien. (Sienk.)

(67)    Asesor zaś dowodził na złość Rejentowi, że ta chwała należy chartu Sokołowi. (Mick.)

(68)    Nie odgadnę wcale, jakim dziś wszystko idzie u nas torem. (Mick.)

(69)    Przyznaj się od razu, gdzie byłeś.

(70)    Wątpię, czy zauważył nieobecność córki. (Par.)

Czasowniki tego typu, jak skarżyć się, powiadać, radzić, zapewniać, przyznać, dowodzić, odgadnąć, a także wątpić, wiedzieć, czuć itp., mają nie tylko wspólne cechy semantyczne (w postaci takich składników, jak 'mówienie’, 'percepcja’, 'sądzenie’), lecz i składniowe. Podrzędne zdanie dopełnieniowe może być przyłączane za pomocą:

a)    spójnika, w tym spójników takich jak żeby, aby, akomodujących formę aglutynacyjną czasownika w postaci rozczłonkowanej, np: Radził, żebym przyznał się do winy - i niepoprawne: * Radził, żeby przyznałem się do winy (na temat akomodacji patrz p. 2.2. tego rozdz., s. 262, o aglutynacji - rozdz. III, p. 3., s. 80 i n.);

b)    pytania zależnego z odpowiednią partykułą pytajną lub zaimkiem pytajno-- względnym, np.: ...Czy moda i nas samych zmienia? ...gdzie byłeś? itp.

Drugim typem zdań dopełnieniowych są zdania nawiązujące do pozycji zamarkowanej w nadrzędniku zaimkiem - wskazującym lub osobowym - podobnie jak to obserwowaliśmy na przykładzie zdań podmiotowych. Gramatyka nazywa ten typ zdaniami wyszczególniającymi. Przykłady:

(71)    Tego, szanuj, czyj chleb jesz.

(’Kogo szanuj? - Tego, czyj chleb jesz’)

(72)    Kto rano wstaje, temu Pan Bóg daje.

('Komu Pan Bóg daje? - Temu, kto rano wstaje’)

W zdaniach z nadrzędnym orzeczeniem imiennym zwykle takiego zaimkowego „przełącznika” nie ma w jawnej postaci, por.:

(73)    Ciekaw jestem, co o mnie piszą.

('Ciekaw jestem [tego], co o mnie piszą’)

(74)    Rada była pani, że jej dowcip tak bardzo Tadeusza bawił. (Mick.)

(Tani była rada [temu], że jej dowcip tak bardzo Tadeusza bawił’)

Uwaga: zdanie podrzędne (74) może być też interpretowane jako przyczynowe (rada - z jakiego powodu?). Tu wyszliśmy jednak z założenia, że predykat rad konotuje człon dopełniający w celowniku: 'ktoś jest rad czemuś’.

Wskazówką dydaktyczną pomocną w odróżnianiu zdań dopełnieniowych i podmiotowych (oba typy występują w pozycji rzeczownika, co może być okazją do mylnych interpretacji) jest pytanie o przypadek gramatyczny. Pozycję mianownika zajmują zdania podmiotowe, w pozycji przypadków zależnych mamy natomiast konstrukcje dopełnieniowe.

zdania okolicznikowe

W przeciwieństwie do typu przydawkowego, zdania takie odnoszą się w p r o s t do orzeczenia i podobnie jak zwykłe okoliczniki określają takie współrzędne akcji, jak czas, miejsce, sposób przebiegu, rozmiary, jej cel, przyczyna, warunki i inne okoliczności. Toteż klasyfikację typów tych zdań opiera się na typach okoliczników. Mamy więc:

zdania czasowe:

Relacje czasowe między zdaniem nadrzędnym i podrzędnym mogą być, logicznie rzecz biorąc, trojakie: możliwa jest relacja równoczesności, uprzedniości i następczości akcji przedstawianej w zdaniu podrzędnym względem akcji w zdaniu nadrzędnym. Zgodnie z tym składnia rozróżnia wśród podrzędnych wypowiedzeń okolicznikowych czasu zdania współczesne, uprzednie i następcze. Wskaźnikami zespolenia mogą być zarówno zaimki względne, z typowymi wykładnikami czasowymi, np. kiedy, dopóty..., dopóki, odkąd, jak i - rzadziej - spójniki, np. zanim, aż (czasowe). Przykłady:

zdania współczesne:

(75)    Kiedym ten serwis cudny ze skarbca dobywał, to nawet Podkomorzy i on mnie przedrwiwał. [kiedy? - przedrwiwał?]

(76)    Kiedy coś piszę, mam przed sobą jedynie cel artystyczny. (Par.) [kiedy? - mam przed sobą cel artystyczny?] ■