DSCN5115

224 BARBARA ZAWIERUCHA

jego „rówieśnego”, został pozbawiony możliwości komunikowania się 1 nim. „Mesjaszek” — tak go nazwał Stanisław Stanuch^{1 2} — dla „znawców” literatury być może bestsellera nie napisał, ale dla czytelników swojego pokolenia chyba tak. Socjologowie literatury wpisali wkroczenie na rynek czytelniczy nowego pokolenia do stałych wyznaczników sukcesu pisarzy jego reprezentujących, to oni stymulują „sukces i przetrwanie w literaturze” ^4G. W r. 1982 Lech Kurpiewski, autor obszernego szkicu krytycznego o Hłasee i jego twórczości, pisał — „Na Powązki [rok 1975] przyszli ci, którzy znali Hłaskę, jak i ci, którzy o nim słyszeli, ale dla większości był przede wszystkim autorem Pierwszego kroku w chmurach. Manifestacja dowiodła, że pokolenie, które niegdyś znało Hłaskę, nie zapomniało o nim — może się go nawet wyparło — może przestało podziwiać— ale nie zapomniało. Okazało się, że mit Hłaski przetrwał śmierć pisarza i człowieka”³.

Podobne prawa rynku czytelniczego wyniosły do rangi bestsellera opowiadania Andrzeja Brychta. W r. 1966 opublikował on Dancing w kwaterze Hitlera w nakładzie 5000 egz. oraz Operację Bank (w nakładzie 30 000 egz.). Drugi tytuł poszedł w całkowite zapomnienie, nie został po nim ślad w faktografii życia literackiego (poza dokumentacją należną każdej publikacji), natomiast tytuł pierwszy, zawierający dwa opowiadania — tytułowe, drukowane rok wcześniej w „Twórczości”⁴ oraz Wycieczkę Auschwitz-Birkenau, drukowaną także w 1965 r., został natychmiast przyjęty przez krytyków i publiczność czytelniczą jako wydarzenie literackie. W „Roczniku Literackim” Henryk Bereza podsumowując prozę 1966 r. nazwał Dancing w kwaterze Hitlera bestsellerem⁵. Książka ukazała się w znakomitym towarzystwie kolejnych utworów K. Brandysa, L. Buczkowskiego, T. Nowaka, T. Parnickiego, T. Różewicza, a także Kamiennych tablic W. Żukrowskiego.

Rzadki to wypadek w naszym życiu kulturalnym, że wydawca drukuje natychmiast kolejne wydanie poszukiwanej książki (casus Brychta powtórzył się bodajże tylko w przypadku Popiołu i diamentu, Złego, Kamiennych tablic i Pierwszego kroku w chmurach), bowiem w roku następnym wydano dwukrotnie Dancing w kwaterze Hitlera w 20 000 egz., w 1968 r. ukazało się czwarte wydanie w 30 000 nakładzie, w kolejnym roku wydanie piąte w nakładzie 20 000 egz. i w 1970 — wydanie szóste —

20 000 nakładowe. W sumie w ciągu pięciu lat nakład osiągnął wysokość 115 000 egz.

Dokumentacja zaczerpnięta ze źródeł bibliograficznych pozwala zrekonstruować przyczyny tak ogromnego sukcesu Brychta. Jak wspomniano, wydanie książkowe zostało poprzedzone drukiem w „Twórczości” (miesięczniku, z którym Brycht kilka lat współpracował), czasopiśmie wąskiego kręgu czytelniczego i być może dlatego wydawca zdecydował o 5000 nakładzie książki, co jednak nie było dowodem na dobre rozeznanie rynku i możliwości lansowania pisarza. Zatem kto i dlaczego wy lansował Brychta?

Zestawiając chronologicznie fakty otrzymujemy następujący obraz: 1966 — adaptacja radiowa oraz druk w Teatrze Polskiego Radia, nagroda Stowarzyszenia Księgarzy Polskich; 1967 — adaptacja teatralna w Olsztynie, Kaliszu i Kielcach, adaptacja filmowa; przekłady: na język bułgarski — 1968, litewski — 1969, niemiecki — 1967, rosyjski — 1967, Wycieczką Auschwitz-Birkenau wydano w wersji skróconej po estońsku w czasopiśmie „Noorus”.

Niemałą reklamę, jak można przypuszczać, zrobiły Brychtowi recenzje prasowe, których w latach 1965-1968 ukazało się łącznie 36 (bez recenzji filmowych). Pisano w nich nie tylko o nowatorstwie treściowo-formal-nym, ale i o samym autorze. Czytelnicy i recenzenci spierali się o trafność ocen dzieła i twórcy. Oto przykłady osobliwych tytułów recenzji: A. Klimowicz Beat po polsku⁴⁰, S. Primus Żywioł talentu **, J. Błoński Między kaźnią a knajpą⁵¹. Poza tym recenzje podawały informacje o rodzaju przyjęcia książki przez czytelników, było ono „sensacyjne”, dodajmy — wzmacniane wypowiedziami autora w prasie i w tełewizji.

Niemniej jednak nie tylko instytucje życia literackiego spowodowały, że Dancing w kwaterze Hitlera został bestsellerem, one zaledwie pobudzały społeczny odbiór treści wpisanych w samo dzieło, ze szczególnym podkreśleniem jego formy podawczej. W trzech głównych punktach można by zamknąć przyczynę sukcesu A. Brychta: brawurowo i z demaskatorską pasją przeprowadził on krytykę warszawskiego środowiska literackiego i młodzieżowego; wprowadził żargon środowiskowy, a zwłaszcza młodzieżowy; reminiscencje wojenne wplótł w międzypokoleniowe swa-ry ideowe i obyczajowe.

W sumie powstał bestseller o charakterze literatury faktu. Wiemy, że Brycht nie stronił od beletryzowania rzeczywistych wydarzeń i to bez szczególnego maskowania pierwowzoru. Po publikacji Scen miłosnych ^{6 7}

1

S. Stanuch, Mesjaszek, Zycie Literackie 1956 nr 32, s. 8.

2

⁴⁶    R. E s c a r p 11, Sukces..., s. 145 i n.

3

⁴⁴ L. Kurpiewski, Pisarz, który umarł dwukrotnie, Literatura 1982 nr 2, ■sf 5.

4

   Twórczość 1965 nr 11, s. 8, 65.

5

« Rocznik Literacki 1966, s. 73.

6

^M Nowe Książki 1966 nr 22, S. n, 1350. *° Zycie Literackie 1968 nr 4.

^B1 Zycie Literackie 1967 nr 11, s. 12.

7

— Roczniki Biblioteczne XXVII1/1 - a