Illich17

sować. Tak jak w świecie, gdzie wszystko jest przewidziane, z góry przemyślane, czy to chodzi o wyroby, czy o płynącą z nich radość, czy o wskazówki dotyczące ich użytkowania — kształtuje się życie człowieka i określa jego rola społeczna — tak samo dzieje się w szkole. Aby zmienić „uszkolniome” społeczeństwo, nie wystarczy stworzyć nowe mechanizmy formalnego zdobywania umiejętności i zastosować je w praktyce dydaktycznej. Zasadnicza alternatywa „uszkol-nionego” społeczeństwa wymaga nie tylko nowych formalnych mechanizmów dla formalnego nabycia umiejętności i ich zastosowania w wykształceniu./^Odszkolnione” społeczeństwo oznacza nowy stosunek do przypadkowo zdobywanego, nie poddanego formalnym regułom wykształcenia. j

To nowe wykształcenie nie może już nawracać do form, które przybierała nauka we wsi czy średniowiecznym mieście. Tradycyjne społeczeństwo bardziej przypominało układ koncentrycznych kół znaczących struktur, podczas gdy człowiek współczesny musi się uczyć doszukiwania znaczeń w licznych strukturach, z którymi jest tylko marginesowo związany. Na wsi język i architektura, praca, religia i obyczaje rodzinne były ze sobą zgodne, wzajemnie się tłumaczyły i umacniały. Zrastanie się z jednym z nich oznaczało zrastanie się z pozostałymi. Ter-minatorstwo łączyło się z określonymi czynnościami, takimi jak szewstwo czy śpiewanie psalmów. Jeśli nawet czeladnik nie wychodził na majstra, to jednak przyczyniał się do wyrobu obuwia albo do uświetniania obrzędów kościelnych. Wykształcenie nie zagarniało czasu pracy ani wypoczynku. Było czynnością złożoną, trwającą przez całe życie i nie poddaną zbiorowemu planowi.

Współczesne społeczeństwo jest wynikiem świa-dounych zamierzeń i możliwości kształcenia muszą się do nich dostosować. Musimy znaleźć inne sposoby uczenia się i nauczania, tym bardziej że coraz większą nieufność budzi specjalistyczne, całodzienne nauczanie zapewnione przez szkołę. Wszystkie instytucje winny być powołane do uczestnictwa w tym wysiłku, potęgując swoje zdolności edukacyjne. Jest to jednakże dwuznaczna perspektywa. Mogłaby oznaczać, że mieszkańcy współczesnego miasta będą w coraz większym stopniu padać ofiarą skutecznego procesu ogólnego nauczania i manipulacji, skoro raz pozbawi się ich choćby nikłych pozorów umożliwiającej postawę krytyczną niezależności, które liberalne szkoły stwarzają teraz przynajmniej dla części swoich uczniów.

--."Mogłoby to także oznaczać, że ludzie w mniejszej mierze będą się zasłaniali świadectwami zdobytymi w szkole i zdobędą się na odwagę zabierania głosu i „odpowiadania”, zyskując w ten sposób kontrolę i możliwości udzielania wskazówek instytucjom, z którymi są związani.] Aby to osiągnąć, należy nauczyć się oceniać społeczną wartość pracy i wypoczynku według kryteriów oświatowej wymiany, do których stwarzają one okazję. Autentyczny udział w życiu politycznym, czy to na ulicy, czy w zakładzie pracy, bibliotece czy szpitalu, poprzez dziennik telewizyjny czy radiowy będzie zatem najlepszym miernikiem pozwalającym ocenić ich poziom jako instytucji oświatowych.

Rozmawiałem niedawno z grupą uczniów szkół średnich, organizujących protest przeciwko przymusowemu zapisywaniu się do następnej klasy. Ich hasło brzmiało: „Prawdziwy udział — nie pozory.” Zawiedli się, bo zrozumiano to jako żądanie ograniczenia, a nie rozszerzenia zakresu nauki, i przypomniał mi się sprzeciw Karola Marksa kwestionującego ustęp w programie gotajskim,

61