IMG10

BIBLIOTEKI KOŚCIELNE — w Kościele powszechnym

łożył we Francji 3 b. klasztorne (Annegray, Luxeuil i Fontaine) oraz b. w Bobbio (Piemont), a jego uczeń Gall dał początek późniejszej b. opactwa Sankt Gallen w Szwąjcarii. Bonifacy jako abp Moguncji (737-754) miał b. katedralną, której znaczenie wzrosło za jego następców R. -*■ Lulla i -> Rabana Maura. Bonifacy przyczynił się do powstania b. klasztornej w Fuldzie (744), przy której opat Sturmiusz zorganizował skryptorium.

2° Początki wielkiego rozwoju b. klasztornych w okresie tzw. renesansu karolińskiego wiążą się z działalnością Alkuina, który — powołany na dwór Karola Wielkiego — przyczynił się do zorganizowania b. pałacowej w Akwizgranie, a w ostatnich latach życia (796-804) odnowił w klasztorze św. Marcina w Tours b. klasztorną, zaopatrując ją w rpsy przywiezione z Anglii i Rzymu. Duże znaczenie miały we Francji także b. klasztorne we Fleuiy, Korbei, Peronne, Saint-Riquier, Saint-Amand oraz Saint-Denis. Z dworem karolińskim utrzymywały kontakty b. klasztorne w Monte Cassino, a szczególnie w Bobbio, której zachowany katalog wymienia 666 rpsów (do 846). Wielką powagą cieszyła się b. kapitulna w Weronie (połączona ze skryptorium), stanowiąc oparcie dla kierowanej przez Pacyfika scholae sacerdotum. Bogatą w rpsy i pomyślnie rozwijającą się w DC w. b. klasztorną w Novalesie zniszczyli 906 Saraceni; mnisi zdołali uratować tylko część zbiorów, chroniąc je w Turynie. W Hiszpanii istniały liczne b. klasztorne oraz przy siedzibach biskupich, m.in. w Sewilli, Kordowie i Toledo; również produkcja rpsów osiągnęła tu wysoki poziom. Dla b. kościelnych w Niemczech renesans karoliński był okresem największego rozwoju; w Fuldzie za rządów Rabana Maura stosowane dawniej pismo insu-lame zastąpiła karolina; w opactwie Reichenau bibliotekarz Reginbert sporządził aż 5 katalogów; wśród rpsów w b. klasztornych, m.in. w Murbach i Lorsch, licznie byli reprezentowani autorzy klasyczni; jedynie w b. klasztornej w Sankt Gallen przeważał wpływ tradycji irlandzkiej. Bogata była b. w Nowej Korbei, na której zbiorach oparł Widukind swą historię saską. Do znakomitszych b. katedralnych należały b. w Moguncji, Trewirze, Wurzburgu i Kolonii. Najazdy Normanów, Arabów i Węgrów w 2. poł. DC i na pocz. X w. wpłynęły hamująco na rozwój b. kościelnych; jednak dzięki pomocy cesarzy niem. Ottonów powiększano księgozbiory i wznowiono działalność skryptoriów klasztornych w Augsburgu (opactwo św. Ulryka i Afry), Benediktbeuern, Kremsmunster, Niederaltaich, Ratyz-bonie i Tegemsee oraz b. katedralnych w Hildesheim i Paderborn.

Na X-Xn w. przypada okres największego rozwoju b. kościelnych. Była to z jednej strony kontynuacja czasów karolińskich, w których produkty skryptoriów traktowano nie tylko jako źródło pomnażania zasobów bibliotecznych, ale też jako wyraz twórczości artyst. (sztuka iluminatorska), z drugiej zaś jako graficzne utrwalenie tendencji reformatorskich w Kościele i przejaw działalności nowo powstających zakonów. Nurt pierwszy reprezentowały b. benedyktyńskie w Tegernsee z Frumundem jako kopistą i słynną szkołą malarską za rządów opata Ruperta (1155-83) oraz b. klasztorne św. Emmerama w Ratyzbonic z Otlohcm, wyrazicielem ideału mnicha średniow., poświęcającego się przepisywaniu i zdobieniu ksiąg. Należy tu dołączyć b. katedralną w Salzburgu z rozwijającym się przy niej malarstwem książkowym.

Okres największego rozwoju przeżywały: b. opactwa benedyktyńskiego w -*■ Cluny za rządów Piotra Czcigodnego (1122-58), skryptorium opactwa Monte Cassino — za Dezyderego (1058-87), b. opactwa w Hirsau — za Wilhelma (1069-91), w Korbei oraz Fleury. Na b. klasztorne w Austrii i Bawarii oddziaływało opactwo w Prtifening, obsadzone przez mnichów z Hirsau. Ponadto należą tu b. benedyktyńskie w Melk (zał. 985), Sankt Florian (1071), Gdttweig (1072), Admont (1074), Klostemeuburg (1106) i b. katedralne w Pasawie i Freisingu. Opactwo w Górze (Lotaryngia), którego b. przetrwała aż do sekularyzacji klasztoru (1572), stało się centrum reform kość. w Niemczech. Do największych b. założonych przez powstałe w tym okresie zakony zalicza się b. cysterskie w Citeaux i w Clair-vau», założona przez Bernarda, b. kartuzów w Chartreuse

(jedna z największych we Francji) oraz b. kongregacji kanoników regularnych ze Świętego Wiktora w Paryżu.

3° Wiek XHI-XV — Mimo sporadycznych przejawów wzrostu był to okres upadku b. kościelnych. Przyczyniły się do tego przede wszystkim przemiany w zakresie kultury i wzrostu znaczenia -»■ uniwersytetów, zmiany w technice produkcji książek, rozwój literatury w językach nar.; niemałą też rolę odegrały zniszczenia wojny 100-letniej we Francji, upadek dyscypliny kość., spowodowany schizmą zachodnią. W opactwach benedyktyńskich w Fuldzie, Hersfeldzie, Nowej Korbei, Lorsch i Sankt Gallen doszło do zaniedbania zbiorów; cenne rpsy stały się częstym przedmiotem zastawów. Upadku b. klasztornych nie zdołały powstrzymać powstałe w tym czasie zakony franciszkanów (zał. 1209) i dominikanów (1216), które zwł. w początkach swego istnienia na pierwszy plan wysuwały działalność praktyczną; w miarę jednak rozwoju zakony żebrzące utworzyły liczne b., franciszkanie m.in. Sacro Convento w Asyżu, dominikanie w Bolonii oraz przy siedzibach studiów gen. (najważniejsze: Paryż, Oksford i Cambridge). Zakony te eksponowały rolę książki przede wszystkim jako pomocy w pracy duszpasterskiej. Na szczególną uwagę zasługują osiągnięcia tych zakonów w organizacji b., jak np. instrukcja dla bibliotekarza napisana przez gen. dominikanów (1254-63) Humberta dc Romanis; sporządzono także Registrum librorum Angliae, pierwszy katalog centr., obejmujący zbiory 160 b. franciszkańskich w XV w. Dobrą organizację b. mieli również augustianie-eremici w Paryżu, Erfurcie i w Pradze oraz kanonicy regularni w Roudni-cach n. Łabą (1365), których klasztor przyczynił się do odnowy b. w Austrii, Czechach i na Śląsku; członkowie kongregacji w Windesheim (zał. przez G. de Groota) oraz bracia wspólnego życia w Deventer tworzyli b. w celu oddziaływania na lud przez słowo pisane i dlatego do ich codziennych obowiązków należało przepisywanie ksiąg; bracia rozszerzyli się na Niemcy zach. i pn., przyczyniając się m.in. do powstania b. w Munster. Hildesheim i Kolonii.

Do dobrze zorganizowanych b. benedyktyńskich zalicza się b. opactwa św. Emmerama w Ratyzbonie, której reorganizacji dokonał opat Albert w poł. XIV w., wydając też przepisy dotyczące korzystania ze zbiorów, nast. b. opactwa w Tegemsee (1378 rpsów), uważaną pod koniec XV w. za najznakomitszy w Niemczech, b. opactwa Michelsberg w Bamberdze, której zbiory do schyłku XV w. wzrosły 3-krotnie, oraz b. opactwa w Melk, które oddziaływało w duchu reformy na b. Austrii i Bawarii. Wzorem dla organizacji b. kongregacji bursfeldzkiej stała się działalność J. Rodego, opata klasztoru św. Macieja w Trewirze. W XV w. do znacznej wielkości doszły b. kartuzów w Paryżu, Bazylei, Moguncji, Kolonii i Erfurcie; ograniczone jednak (z wyjątkiem Bazylei) wyłącznie do gromadzenia dziel o tematyce teol. i ascct., nie odegrały większej roli.

B. katedralne, służące szkołom kształcenia duchowieństwa, wykazały w tym okresie większą od b. klasztornych żywotność. Katalog b. Christ Church w Canterbury, sporządzony przez Henryka z Eastry (zm. 1331), wykazywał 3000 dzieł w 689 woluminach. Z imieniem wielkiego bibliofila Ryszarda de Bury (1285-1345) związana jest b. katedralna w Durham. Na pocz. XV w. otrzymały nowe pomieszczenia b. kapituły katedralnej w Saint-Paul i b. katedralne w Excter i Wells. Przez cały w. XV bpi zabiegali o pomnażanie zbiorów b. Notre-Dame w Paryżu.

W 1. ćwierci XIII w. zaginęła w nie ustalonych okolicznościach b. papieska. Zgromadzony od nowa księgozbiór polecił 1295 zinwentaryzować pap. Bonifacy VIII. Zbiory te, zw. Bonifa-tiana, po parokrotnych translokacjach znalazły się na pocz. XIV w. w Asyżu i pozostawione bez opieki uległy stopniowemu rozproszeniu; resztki tej b. polecił pap. Urban V przewieźć do Rzymu. W Awinionic, siedzibie papieża 1309-77, powstała z czasem nowa b., do której wzrostu przyczynili się papieże: Jan XXII, Benedykt XII, Klemens VI i Grzegorz XI; jednakże jej zbiory, podobnie jak i poprzednich b. papieskich, uległy rozproszeniu. Część rpsów znajduje się obecnie w ;*-► Bibliotece

500