IMG13

w Polsce — BIBLIOTEKI KOŚCIELNE

kierownicze pełniły osoby niewykwalifikowane, a czynności pomocnicze — pracownicy przygodni. Amerykańskie b. kościelne rozpoczęły pierwsze unowocześnianie struktury organizacyjnej; z inicjatywy P.J. Forka powstała 1921 sekcja bibliotekarska przy National Catholic Education Association, przekształcona 1931 w autonomiczne Catholic Library Association, które rozwinęło działalność bibliograficzno-wydawniczą i przyczyniło się do rozwoju kat. szkół bibliotekarskich.

W Europie współpraca między b. kościelnymi rozpoczęła się dopiero 1938 w Niemczech; w ramach Ordenslektoren Gemein-schaft powstała Buchhilfe Deutscher Ordensbibliotheken, która zajęła się wymianą dubletów i wypożyczaniem międzybibliotecznym; po II wojnie świat, z inicjatywy b. seminaryjnych utworzono 1947 w Niemczech Zach. wspólną organizację Arbeits-gcmeinschaft Katholisch-Theologischen B., do której przystąpiły b. zakonne, działając w ramach Ordenslektoren Gemein-schaft; od 1952 wydaje ona własny organ „Mitteilungsblatt der Arbeitsgemeirischaft Katholisch-Theologischen B.” W ramach Arbeitsgemeinschaft fur Archivwissenschaft powstała sekcja dla b. kościelnych Kościoła ewang., która po 5 latach stała się instytucją autonomiczną pod nazwą Arbeitsgemeinschaft fur das Archiv- und Bibliothekswesen in der Evangelischen Kirche. We Francji utworzono 1958 Association des B. des Sciences Religieuses. Analogiczne organizacje powstały również 1969 w Belgii (Verenigung van Religionsvetenschappelijke Bibliothe-carissen) i w Hiszpanii (Instituto de Información Ćientifiea de la Iglesia Espańola — IDICIE). Dążenia ekum. znalazły swój wyraz w zał. 1967 w Stanach Zjedn. Church and Synagogę Library Association.

A. Franklin, Histolre de la B. de iAbbaye de Saint- Victor a Paris, P 1865;

A.    Czerny, Die B. des Chorherrenstiftes Sanki Florian. Geschlchte und Beschrei-bung, Linz 1874; A. Schubert, Die ehemaligen B. der von Kaiser Josef II auf-gehobenen Mónchklóster in Mahren und Schlesien sowie die der Exjesuiten zu Teschen und Troppau, Zcntralblatt fur Bibliothekswesen 17 (1900) 321-336, 401-423,449-468; R. Beer, Zur Geschichte der Eskorial-B., Zeitschrift fur Bu-cherfreunde 8(1904-05) 191-198,217-231; K. Schottenloher, Schicksale von Buchern und B. im Bauernkrieg, Zeitschrift fur Bucherfreunde 12 (1908-09) 396-408; K. Lóffler, Deutsche Klosterbibliotheken, Ko 1918, Bo 1922²; J. Rest, Das Schicksal der els&ssischen Klosterbibliotheken in der franzosischen Revolu-Ilon, Zcntralblatt fur Bibliothekswesen 40(1923) 18-22; O. Braunsbergcr, Ein Freund der B. und ihrer Handschriften, w: Misce Hanca Francesco E/trle, R 1924, V 455-472; J.E. Godcfroy, B. des binidictlns de la Congrigation de Saint-• Pannę et Saint-Hydulphe, P 1925; G. Ruckert, Die Sókularisation des Augu-stinerstifts Pol ling. Archiv fur Geschichte des Hochstifts Augsburg 6(1929) 435-469; K. Christ, Die B. des Klosters Fulda im 16. Jahrhundert, L 1933; L. Klaiber, Die B. des Escorial, Sankt Wiborada 1 (1933) 46-49; L. Lófflcr Das Erbe der Stifts- und Klosterbibliotheken in der Ójfentlichen B. Deutschlands, Sankt Wiborada I (1933) 55-92; G. Adriani, Die Klosterbibliotheken des Spdt-barock In Osterreich und SOddeutschland, Gr 1935; H. Kramm, Deutsche B. unier dem Einfluss eon Humanismus und Reformation, L 1938; A. Krause, Die Stifisblbliothek in Admont, Linz 1948,1949²; K. Honselmann, Zur Geschichte unserer Arbeitsgemeinschaft, Mitteilungsblatt der Arbeitsgemeinschaft Katholisch-Theologischen B. 1 (1952-53) 6-17 ; 3. Wolf, Die Sdkularisierung der Stifts- und Klosterbibliotheken im Gebiet des Erzbistums Bamberg, Barn 1952; Handbuch der Blbliothekswlssenschaft III 1-2, Wie 1955-57² (passim); K.I. Abramów, Istorija blbllotiecznogo diela w SSSR, Mwa 1959.1970² (passim); P. Ruf, Sdkularlsalion und Bayerische Staatsbibliothek. Die B. der Men-dlkanien und Theatlner (1799-1802), Wie 1962; H. Erbacher, Schatzkammern des Wissens. Ein Beitrag zur Geschichte der kirchllchen B., Ncustadt an der Aisch 1966; M.J. Sluchowskij, Blbllotiecznoje dieto w Rossii do XVIII wieka, Mwa 1968; R.A. Burkę, B. Connoly. NCE VIII 724-728; M.W. Kukuszkino,

B.    Solowieckogo Monaslyria w XVI w., Archieograficzeskij jeżegodnik (1970) 357-367, (1971) 341-356; J.L. White, Church andSynagogue Library Association, i ES 7 (1970) 910-912; tenże, Encyclopaedia of Library and Information Science, NY 1970. IV 662-673; F.J. Witty, M.R. Wilt, Encyclopaedia of Library and Information Science, NY 1970, IV 308-317; F.R. Reichert, Handbuch der kirchllchen kathollsch-theologlschen B. in der Bundesrepublik Deutschland und in West-Berlln, Fr 1972; B.L. Ullman, Ph.A. Stadter, The Public Library of Renalssance Florcncc. Nlccoló Niecali Corsino de Medlci and the Library of San Marco. Pd 1972; BlbliotheksfUhrer der erangellschen Kirchen in der Bun-desrepubllk Deutschland und in West-Berlin, H 1973; S.P. Łuppow, Knlga W Rossii » pierwej czetwierti XVIII wieka, Le 1973. _{Witold Nowodworski}

II. W POLSCE — powstawanie pierwszych b. kościelnych datuje się prawdopodobnie od przyjęcia chrześcijaństwa; wtedy z zagranicy sprowadzano pierwsze rpsy niezbędne do pracy duazpast., jak księgi liturg., biblie, zbiory kazań, co dało początek księgozbiorom kościelnym.

A. imoNowiECZE — W Polsce wczesnohist. (X-XII w.) >>ikr> mclicznc klasztory, zwł. benedyktyńskie, posiadały własne

skryptoria (np. Tyniec, Łysa Góra, Lubiń), w których produkowano książki dla tamtejszych b. Od 2. poi. XIII w. coraz częstsze kontakty klasztorów poi. z Zachodem (obowiązek uczestniczenia opatów w corocznych kapitułach gen.), wyjazdy bpów na sobory, duchowieństwa na studia specjalistyczne w uniwersytetach oraz rozwój szkolnictwa w kraju stwarzały dogodne warunki rozwoju b.; księgozbiory przechowywano przy katedrach, w klasztorach, kolegiatach i kościołach. B. kościelne dzieliły się na: 1° diecezjalne — b. katedralne (stały się własnością kapituł katedralnych i przyjęły nazwę b. kapitulnych), b. kolegiackie i nielicznie do dziś zachowane b. parafialne; 2° zakonne — b. poszczególnych klasztorów. Ponieważ z b. kościelnych tego okresu zachowały się jedynie szczątkowe zasoby, trudno odtworzyć ich zawartość i rozmieszczenie, a fragmentaryczny stan badań i opracowania źródeł nie pozwalają na wy-czerpującą syntezę.

Z najstarszych księgozbiorów katedralnych, czyli kapitulnych, powstała B. Kapitulna w Krakowie (najstarszy inwentarz z 1110), Gnieźnie (rpsy z XI w.), Wrocławiu (rps z XI w.), Poznaniu, Płocku (rpsy prawnicze z XI w.), Włocławku, Przemyślu, Lwowie i Wilnie. Katalog krakowskiej b. katedralnej z 1110 zawierał opis 47 rpsów, w większości liturg., ponadto rpsów dzieł rzym. klasyków: Owidiusza, Persjusza, Salustiusza, Terencjusza i in., które wskazują na ważną rolę szkoły jako czynnika stwarzającego zapotrzebowanie na książki.

Zasoby b. kolegiackich do schyłku XV w. znane są tylko fragmentarycznie; w archidiec. gnieźnieńskiej istniało prawdopodobnie 8 b. kolegiackich: Gniezno (św. Jerzego), Kalisz, Ku-rzelów, Łęczyca, Łowicz, Ruda (1420 przeniesiona do Wielunia), Sieradz i Uniejów; w diecezji krak. było 8 b.: Kraków (św. Anny, św. Floriana i Wszystkich Świętych), Kielce, Lublin, Sandomierz, Wiślica i Wojnicz; diec. wrocławska miała 7 b.: Wrocław (św. Idziego i Św. Krzyża, dla której pod koniec XIV w. wybudowano specjalny gmach), Głogów (rpsy z XIII w., b. w osobnym pomieszczeniu), Brzeg (XIV w.), Legnica, Opole, Otmuchów (przeniesiona 1477 do Nysy; zachowało się tam 75 rpsów i 261 inkunabułów).

Do dziś przetrwały szczątki b. niższych kolegiów duchowieństwa, np. B. Wikariuszy w Katedrze Krak., zał. 1454; wg inwentarza spisanego 1498 przez Macieja z Szydłowca liczyła 23 pozycje, głównie klasyczne podręczniki dla spowiedników i kaznodziejów, w tym także 4 t. dzieł Stanisława ze Skarbimierza.

W średniowieczu istniały też b. przy znaczniejszych kościołach par., ale z braku opracowań trudno podać wyczerpujące informacje (opracowano zaledwie b. przy kościele Mariackim w Krakowie). Znaczny księgozbiór posiadał kościół par. św. Elżbiety oraz Marii Magdaleny we Wrocławiu; własne b. miały kościoły par. w Legnicy, Świdnicy, Nysie, Głogowie, Złotoryi, Brzegu, Zielonej Górze, w Górze Śląskiej, Jaworze, Lubomierzu, Lwówku, Paczkowie. Zawartość treściowa b. parafialnych rzadko wykraczała poza ramy zapotrzebowań duchowieństwa; b. te służyły również jednak ludziom świeckim (-* czytelnictwo religijne), stąd można je uważać za prototyp dzisiejszych b. miejskich.

Ze średniowiecznych b. klasztornych na czoło wysunęły się benedyktyńskie: w Tyńcu (Ewangeliarz z XI w.), Mogilnie, Lubiniu (Evangelium lubinense z XI w.); w XII w. przybyły b. na Łyścu (dziś Święty Krzyż, skąd pochodzi jeden z najstarszych zabytków w języku poi. — Kazania świętokrzyskie z XIV w.) i w Sieciechowie; w tym czasie również kanonicy regułami założyli b. w Trzemesznie, Czerwińsku, Wrocławiu, na Ślęży, w Żaganiu (ok. 1000 voI. na przełomie XV i XVI w.), a bożogrobcy w Miechowie (XIII w.). Cysterskie b. powstały min. w Jędrzejowie, Łeknie, Sulejowie, Wąchocku, Mogile, Szczy-rzycu, Lubiążu (pierwsza wiadomość z 1175), Henrykowie (Księga henrykowska z 1269), Kamieńcu Ząbkowickim, Rudach, Jemielnicy, Krzeszowie. Znaczny ksi^jozbiór posiadały b. benedyktynek w Staniątkach, cysterek w Trzebnicy, norbertanek w Krakowie i Czarnowąsach.

Najmniej wiadomości zachowało się o księgozbiorach zakonów żebrzących (dominikanie, franciszkanie), gdyż zbioiy te

506